toḥ iti vartate. śakārāduttarasya tavargasya yaduktaṃ tan na bhavati. praśnaḥ. viśnaḥ.

śāt 8.4.44 toḥ iti vartate. śakārāduttarasya tavargasya yaduktaṃ tan na bhavati. praśnaḥ. viśnaḥ.

śāt?. , 8.4.43 "viśnaḥ, praśnaḥ" iti. "viccha gatau" (dhā.pā.1423) "praccha jñīpsāyām()" (dhā.pā.1413), pūrvavannaṅ(), "cchvoḥ śūḍanunāsike ca" 6.4.19 iti cchakārasya śakāraḥ. yadyapi "praśne cāsannakāle" 3.2.117 iti nipatanādeva śātparasya tadargasya cutvaṃ na bhavatītyaiṣo'rtho labhyate, tathāpi mandadhiyāṃ pratipattigauravaparīhārārthamidamārabhyate. atha vā"avādhakānyapi nipātanāni bhavanti" (pu.pa.vṛ.19) ityuktam(). yadyetannārabhyate, praśñaḥ, viśña ityapi rūpaṃ sambhāvyeta॥

śāt. na padāntāditi pūrvasūtrāt `ne'tyanuvartate. `stoḥścunā ścu'rityataḥ `to'riti , `cu'riti cānuvartate. natu sakāraḥ śakāraśca. `śā'diti digyoge pañcamī, `parasye'tyadhyāhāryantadāha–śātparasyetyādinā. viśna iti. viccha gatau. `yajayācayatavicchapraccharakṣo naṅ' iti naṅ. chvoḥśūṭh' iti chasya śaḥ. ṅittvānna guṇaḥ. atra śakārayogāttavargīyanakārasya ścutvena ñakāre prāpte niṣedhaḥ. pūrvasūtre `ścunā yoge' ityatrāpi yathāsaṅśakhyāśrayaṇe tu iha tavakdīyasya nakārasya cunā yogābhāvena cutvasyāprasaktatayā tanniṣedho vyarthaḥ syāt. evaṃcā'smādeva niṣedhātpūrvasūtre ścunā yoge ityatra na yathāsaṃkhyāśrayaṇamiti vijñāyate. praśna iti. `praccha jñīpsāyām'. pūrvannaṅādi. atra `grāhijye'ti saṃprasāraṇaṃ na, `praśne cāsannakāle' ityādinirdeśāt. atra vargapañcamānāṃ nāsikāsthānādhikye.ñapi tattadvargīyairasti sāvaṇryamiti tulyāsyasūtre'vocāma.

śāt 113, 8.4.43 śāt. na padāntāditi pūrvasūtrāt "ne"tyanuvartate. "stoḥścunā ścu"rityataḥ "to"riti , "cu"riti cānuvartate. natu sakāraḥ śakāraśca. "śā"diti digyoge pañcamī, "parasye"tyadhyāhāryantadāha--śātparasyetyādinā. viśna iti. viccha gatau. "yajayācayatavicchapraccharakṣo naṅ" iti naṅ. chvoḥśūṭh" iti chasya śaḥ. ṅittvānna guṇaḥ. atra śakārayogāttavargīyanakārasya ścutvena ñakāre prāpte niṣedhaḥ. pūrvasūtre "ścunā yoge" ityatrāpi yathāsaṅśakhyāśrayaṇe tu iha tavakdīyasya nakārasya cunā yogābhāvena cutvasyāprasaktatayā tanniṣedho vyarthaḥ syāt. evaṃcā'smādeva niṣedhātpūrvasūtre ścunā yoge ityatra na yathāsaṃkhyāśrayaṇamiti vijñāyate. praśna iti. "praccha jñīpsāyām". pūrvannaṅādi. atra "grāhijye"ti saṃprasāraṇaṃ na, "praśne cāsannakāle" ityādinirdeśāt. atra vargapañcamānāṃ nāsikāsthānādhikye.ñapi tattadvargīyairasti sāvaṇryamiti tulyāsyasūtre'vocāma.

śāt. `ne'ti `to'riti cānuvartate tadāha-tavargasyetyādi. `jaśtva'- mityādivyākhyātṛnirdeśe niḥsandigdhatvena bodhanāya `vaśce'ti ṣatvaṃ jaśtvaṃ ca na kṛtaṃ,tathā ścutvamapi na kṛtamiti parihārasambhavādvargāntyamevodāharati-viśnaḥ praśna iti. `viccha gatau', `praccha jñāpsāyām'. `yajayāce'tyādinānaṅ. `chvoḥ śū'ḍiti chasya śatvam. naṅo ṅitvādguṇābhāvaḥ. pracchestu `praśne cāsanne'ti nirdeśātsaṃprasāraṇā'bhāvaḥ. nanu ñamaṅaṇanānā nāsikāsthānādhikyādvargeṣvādyaiścaturbhiḥ saha tulyasthānatvābhāvena sāvaṇryā'bhāvāt `stoḥ ścune'ti `tu' śabdena nakāro na gṛhrate kiṃ tu svavargādyaścatvāra eveti viśna praśna ityatra ścutvā'prasakteḥ kimanena niṣedheneti cedatrāhuḥ,-`śā'diti niṣedhālliṅgādeva `tulyāsyaprayatna'mityatrāsyagrahaṇena nāsikāsthānabhinnaṃ tālvādisthānaṃ gṛhrate, tatsthānaṃ tu tulyameveti `tu' śabdena pañcamasyāpi grahaṇātscutvaprasaktau niṣedho'yamāvaśyakaḥ. evaṃca `torlī'ti `tu' śabdena nakārasyāpi grahaṇādvidvām̐llikhatītyādi sidhyati. naca nimittakāryiṇoryathāsaṅkhyanirāsajñāpakamityuktatvāttenaiva cārthavattve kathamuktārthe jñāpakaṃ bhavediti vācyaṃ; `tu' śabdena nakāragrahaṇe siddhe hi yathāsaṅkhyanivṛttiratena jñāpanīyetyubhayajñāpenabādhakā'bhāvāt. nāpi `tulyāsye'tyatra yatkiñcitsthānatulyatvavivakṣāyāṃ vargeṣu pañcāpi varṇāḥ parasparaṃ savarṇā bhaveyurityuktodāharaṇe ścutvaprasaktau `śā'dityārambha āvaśyaka ityetajjñāpakāśrayaṇaṃ kimarthamiti vācyaṃ, tathāhi sati ñamaṅaṇanānāṃ parasparasāvaṇryapattyā `tva nayasī'tyādau `anusvārasya yayi parasavarṇaḥ'`vā padāntasye'tyanusvārasya ñādayo'pi syuḥ. tālvādisthānāsāmyā'bhāve'pi nāsikārūpasya yatkicitsthānasya tulyatvāt. nāpi tusyāsyatvamanyūnāsyatvamiti vyākhyāyāṃ ñādīnāṃ paratparasāvaṇryaṃ na bhavet, teṣāṃ nāsikāsthānasāmye'pi tālvādisthānasāmyā'bhāvena nyūnasthānakatvāt. tataśca `tvaṃ nayasī'tyādiṣu nātiprasaṅgaḥ. svavargādyaiḥ saha tu ñādīnāṃ sāvaṇryaṃ syādeva. nāsikāsthānādhikye'pitadanyūnasthānakatvātteṣāmiti `vidvām̐llikhatīṭa'tyādīṣṭaṃ sidhyati. vargādyānāṃ tu nāsikāsthānā'bhāvena nyūnasthānakatvātpañcamena ca sāvaṇryābhāve'pi na kṣatiriti jñāpakāśrayaṇaṃ vinaiveṣṭasiddhiriti vācyaṃ, `he gauri ehī'tyādau savarṇadīrghāpatteḥ. `iko'savarṇa' iti śākalaprakṛtibhāvānāpatteśca. ikārānyūnasthānakatvena tatsavarṇatvādekārasya. `svarāṇāmūṣmāṇāṃ caiva vivṛtaṃ karaṇaṃ smṛtam. tebhyo'pi vivṛtāveṅau tābhyāmaicau tathaiva ce'ti vacanātprayatnabhedena sāvaṇryā'bhāvamabhyupagamyoktāniṣṭavāraṇe'pi `tadvastu' `tadastra'mityatra `torlī'ti parasavarṇavidhinā dakārasya vakārāpaṃtteḥ,vakārasya oṣṭhasthānādikye'pi dantasthānasāmyena lakārā'nyūnasthānakatvāt. yadi tu `vakārasya dantoṣṭha'miti samāhāranirdeśādoṣṭhasthāna (dantasthāna)bhinnameva dantoṣṭhasthānamiti vakārasya lakārasāvaṇryābhāvāttadvastvityādau nātiprasaṅga iti brāūṣe tarhi `lugvā duhe'tyādinā dantye taṅi vidhīyamāno raksastasya luk-`aduhvahī'tyatra na syāt, kiṃtu `adugdhe'tyādāveva syāt. tathā `pipūrtaḥ' `pipuratī'tyādau vidhīyamānam `udoṣṭhayapūrvasye'tyutvaṃ `susvūrṣatī'tyādau na syāduktarītyā vakārasyauṣṭha\ufffdtvā'bhāvāt. na ca vasyoṣṭha\ufffdtvedantyatveca sati `seksṛp' iti ṣopadeśalakṣaṇe svidādīnāṃ pṛthaggrahaṇaṃ vyarthaṃ syātteṣāmapi dantyāntasāditvāditi bhramitavyam; `dantyaḥ kevaladantyo na tu dantoṣṭhajo'pī'tyādermūla eva vakṣyamāṇatvāt. ye tu pāṇiniśikṣāyāṃ yamānusvārayoreva nāsikāsthānatvakathanādanyeṣāṃ sthānaṃ nāsikā na bhavati, kiṃ tvanunāsikatvaṃ guṇa eva. nāsikāvyāpāreṇoccāryamāṇatvamātreṇa nāsikāsthānatvakathane tvakārādīnāmapyuktarītyā nāsikāsthānamiti sthānanirūpaṇe teṣāṃ tadakathānnyūnatetyādi vadanti. teṣāmatroktajñāpakāśrayaṇaṃ vinaiveṣṭasiddhiḥ. anye tvakārādīnā nāsikayā sarvadā'nuccāraṇādanunāsikatvaṃ guṇaḥ, `sattve niviśate'paitī'tyādilakṣaṇalakṣitatvāt. ñamaṅaṇanānāṃ tvanunāsikatvaṃ nāpaiti, sarvadaiva tayoccāraṇāditi na guṇaḥ, kintu yamānusvārayoriva sthānameva nāsiketi sthānānirūpaṇe `ñamaṅaṇanānā nāsikā ce'tyuktaṃ natvakārādīnāṃ. nāsikā ceti. yattūktaṃ tulyāsyatvamanyūnāsyatvamiti vyākhyāyāṃ tadvastvityādau `torlī'ti dakārasya vakāraprasaṅga iti tadāpātataḥ. `torlī'tyatra lakāradvayanirdeśa iti svīkṛtya lakārarūpe lakāre pare parasavarṇa iti vyākhyāyāmuktadoṣā'prasakterityāhuḥ॥

śāt 93, 8.4.43 śāt. "ne"ti "to"riti cānuvartate tadāha-tavargasyetyādi. "jaśtva"-mityādivyākhyātṛnirdeśe niḥsandigdhatvena bodhanāya "vaśce"ti ṣatvaṃ jaśtvaṃ ca na kṛtaṃ,tathā ścutvamapi na kṛtamiti parihārasambhavādvargāntyamevodāharati-viśnaḥ praśna iti. "viccha gatau", "praccha jñāpsāyām". "yajayāce"tyādinānaṅ. "chvoḥ śū"ḍiti chasya śatvam. naṅo ṅitvādguṇābhāvaḥ. pracchestu "praśne cāsanne"ti nirdeśātsaṃprasāraṇā'bhāvaḥ. nanu ñamaṅaṇanānā nāsikāsthānādhikyādvargeṣvādyaiścaturbhiḥ saha tulyasthānatvābhāvena sāvaṇryā'bhāvāt "stoḥ ścune"ti "tu" śabdena nakāro na gṛhrate kiṃ tu svavargādyaścatvāra eveti viśna praśna ityatra ścutvā'prasakteḥ kimanena niṣedheneti cedatrāhuḥ,-"śā"diti niṣedhālliṅgādeva "tulyāsyaprayatna"mityatrāsyagrahaṇena nāsikāsthānabhinnaṃ tālvādisthānaṃ gṛhrate, tatsthānaṃ tu tulyameveti "tu" śabdena pañcamasyāpi grahaṇātscutvaprasaktau niṣedho'yamāvaśyakaḥ. evaṃca "torlī"ti "tu" śabdena nakārasyāpi grahaṇādvidvām̐llikhatītyādi sidhyati. naca nimittakāryiṇoryathāsaṅkhyanirāsajñāpakamityuktatvāttenaiva cārthavattve kathamuktārthe jñāpakaṃ bhavediti vācyaṃ; "tu" śabdena nakāragrahaṇe siddhe hi yathāsaṅkhyanivṛttiratena jñāpanīyetyubhayajñāpenabādhakā'bhāvāt. nāpi "tulyāsye"tyatra yatkiñcitsthānatulyatvavivakṣāyāṃ vargeṣu pañcāpi varṇāḥ parasparaṃ savarṇā bhaveyurityuktodāharaṇe ścutvaprasaktau "śā"dityārambha āvaśyaka ityetajjñāpakāśrayaṇaṃ kimarthamiti vācyaṃ, tathāhi sati ñamaṅaṇanānāṃ parasparasāvaṇryapattyā "tva nayasī"tyādau "anusvārasya yayi parasavarṇaḥ""vā padāntasye"tyanusvārasya ñādayo'pi syuḥ. tālvādisthānāsāmyā'bhāve'pi nāsikārūpasya yatkicitsthānasya tulyatvāt. nāpi tusyāsyatvamanyūnāsyatvamiti vyākhyāyāṃ ñādīnāṃ paratparasāvaṇryaṃ na bhavet, teṣāṃ nāsikāsthānasāmye'pi tālvādisthānasāmyā'bhāvena nyūnasthānakatvāt. tataśca "tvaṃ nayasī"tyādiṣu nātiprasaṅgaḥ. svavargādyaiḥ saha tu ñādīnāṃ sāvaṇryaṃ syādeva. nāsikāsthānādhikye'pitadanyūnasthānakatvātteṣāmiti "vidvām̐llikhatīṭa"tyādīṣṭaṃ sidhyati. vargādyānāṃ tu nāsikāsthānā'bhāvena nyūnasthānakatvātpañcamena ca sāvaṇryābhāve'pi na kṣatiriti jñāpakāśrayaṇaṃ vinaiveṣṭasiddhiriti vācyaṃ, "he gauri ehī"tyādau savarṇadīrghāpatteḥ. "iko'savarṇa" iti śākalaprakṛtibhāvānāpatteśca. ikārānyūnasthānakatvena tatsavarṇatvādekārasya. "svarāṇāmūṣmāṇāṃ caiva vivṛtaṃ karaṇaṃ smṛtam. tebhyo'pi vivṛtāveṅau tābhyāmaicau tathaiva ce"ti vacanātprayatnabhedena sāvaṇryā'bhāvamabhyupagamyoktāniṣṭavāraṇe'pi "tadvastu" "tadastra"mityatra "torlī"ti parasavarṇavidhinā dakārasya vakārāpaṃtteḥ,vakārasya oṣṭhasthānādikye'pi dantasthānasāmyena lakārā'nyūnasthānakatvāt. yadi tu "vakārasya dantoṣṭha"miti samāhāranirdeśādoṣṭhasthāna (dantasthāna)bhinnameva dantoṣṭhasthānamiti vakārasya lakārasāvaṇryābhāvāttadvastvityādau nātiprasaṅga iti brāūṣe tarhi "lugvā duhe"tyādinā dantye taṅi vidhīyamāno raksastasya luk-"aduhvahī"tyatra na syāt, kiṃtu "adugdhe"tyādāveva syāt. tathā "pipūrtaḥ" "pipuratī"tyādau vidhīyamānam "udoṣṭhayapūrvasye"tyutvaṃ "susvūrṣatī"tyādau na syāduktarītyā vakārasyauṣṭha()tvā'bhāvāt. na ca vasyoṣṭha()tvedantyatveca sati "seksṛp" iti ṣopadeśalakṣaṇe svidādīnāṃ pṛthaggrahaṇaṃ vyarthaṃ syātteṣāmapi dantyāntasāditvāditi bhramitavyam; "dantyaḥ kevaladantyo na tu dantoṣṭhajo'pī"tyādermūla eva vakṣyamāṇatvāt. ye tu pāṇiniśikṣāyāṃ yamānusvārayoreva nāsikāsthānatvakathanādanyeṣāṃ sthānaṃ nāsikā na bhavati, kiṃ tvanunāsikatvaṃ guṇa eva. nāsikāvyāpāreṇoccāryamāṇatvamātreṇa nāsikāsthānatvakathane tvakārādīnāmapyuktarītyā nāsikāsthānamiti sthānanirūpaṇe teṣāṃ tadakathānnyūnatetyādi vadanti. teṣāmatroktajñāpakāśrayaṇaṃ vinaiveṣṭasiddhiḥ. anye tvakārādīnā nāsikayā sarvadā'nuccāraṇādanunāsikatvaṃ guṇaḥ, "sattve niviśate'paitī"tyādilakṣaṇalakṣitatvāt. ñamaṅaṇanānāṃ tvanunāsikatvaṃ nāpaiti, sarvadaiva tayoccāraṇāditi na guṇaḥ, kintu yamānusvārayoriva sthānameva nāsiketi sthānānirūpaṇe "ñamaṅaṇanānā nāsikā ce"tyuktaṃ natvakārādīnāṃ. nāsikā ceti. yattūktaṃ tulyāsyatvamanyūnāsyatvamiti vyākhyāyāṃ tadvastvityādau "torlī"ti dakārasya vakāraprasaṅga iti tadāpātataḥ. "torlī"tyatra lakāradvayanirdeśa iti svīkṛtya lakārarūpe lakāre pare parasavarṇa iti vyākhyāyāmuktadoṣā'prasakterityāhuḥ॥