Grammatical Sūtra: अतः कृकमिकंसकुम्भपात्रकुशाकर्णीष्वनव्ययस्य ataḥ kṛkamikaṃsakumbhapātrakuśākarṇīṣvanavyayasya
Individual Word Components: ataḥ kṛkamikaṃsakumbhapātrakuśākarṇīṣu anavyayasya Sūtra with anuvṛtti words: ataḥ kṛkamikaṃsakumbhapātrakuśākarṇīṣu anavyayasya padasya (8.1.16 ), pūrvatra (8.2.1 ), asiddham (8.2.1 ), saṁhitāyām (8.2.108 ), visarjanīyasya (8.3.34 ), kupvoḥ (8.3.37 ), saḥ (8.3.38 ), ṣaḥ (8.3.39 ), samāse (8.3.45 ), anuttarapadasthasya (8.3.45 ) Type of Rule: vidhiPreceding adhikāra rule: 8.3.4 (1anunāsikāt paro 'nusvāraḥ)
Description:
Source:Laghusiddhānta kaumudī (Ballantyne)
For the visarga of a word ending in ((as)), with the exception of an Indeclinable, ((s)) is substituted in a compound, when a form of ((kṛ)) and ((kam)), or the words ((kaAsa)) ((kumbha)), ((pātra)), ((kuśā)) and ((karṇī)) follow, and the first word is not preceded by another word. Source: Aṣṭādhyāyī 2.0
[The substitute phoneme dental s 38 necessarily 45 replaces padá 1.16 final 1.1.52 ḥ 34 of a padá 1.16] other than an indeclinable (án-avyaya-sya), containing short vowel a(T) [as penultimate 41, before 1.1.66 the verbal stems] kr̥- `make' (VIII 10) and kám- `love' (I 470) [and nominal stems 4.1.1] kaṁsá- `goblet', kumbhá- `goblet, jar', pātra- `vessel', kuśā `small piece of wood' and karṇī `a kind of shaft, rudder' [in a compound, provided it is not itself a posterior member 45, in continuous utterance 2.108]. Source: From Aṣṭādhyāyī of Pāṇini In Roman Transliteration translated by Sumitra M. Katre, Copyright © 1987. Courtesy of the University of Texas Press.
Commentaries:
Kāśikāvṛttī1 : akārāduttarasya anavyayavisarjanīyasya samāse anuttarapadasthasya nityaṃ s ak ār ād See More
akārāduttarasya anavyayavisarjanīyasya samāse anuttarapadasthasya nityaṃ sakārādeśo bhavati
kṛ kami kaṃsa kumbha pātra kuśā karṇī ityeteṣu parataḥ. kṛ ayaskāraḥ. payaskāraḥ. kami
ayaskāmaḥ. payaskāmaḥ. kaṃsa ayaskaṃsaḥ. payaskaṃsaḥ. kumbha ayaskumbhaḥ. payaskumbhaḥ.
ayaskumbhī, payaskumbhī ityatra api bhavati, prātipadikagrahaṇe liṅgaviśiṣṭasya api
grahaṇam bhavati iti. pātra ayaspātram. payaspātram. ayapātrī payaspātrī. kuśā
ayaskuśā. payakuśā. karṇī ayaskarṇī. apayskarṇī. śunaskarṇaḥ ityayaṃ tu kaskādiṣu
draṣṭavyaḥ. ataḥ iti kim? goḥkāraḥ. dhūḥkāraḥ. taparakaraṇaṃ kim? bhāḥkaraṇam. bhāskaraḥ
ityayaṃ tu kaskādiṣu draṣtavyaḥ. anavyayasya iti kim? śvaḥkāraḥ. punaḥkāraḥ. samāse
ityeva, yaśaḥ karoti. payaḥ karoti. yaśaḥ kāmayate. anuttarapadasthasya ityeva, paramapayaḥkāraḥ.
paramapayaḥkāmaḥ.
Kāśikāvṛttī2 : ataḥ kṛkamikaṃsakumbhapātrakuśākarṇīṣvanavyayasya 8.3.46 akārāduttarasy a an av ya See More
ataḥ kṛkamikaṃsakumbhapātrakuśākarṇīṣvanavyayasya 8.3.46 akārāduttarasya anavyayavisarjanīyasya samāse anuttarapadasthasya nityaṃ sakārādeśo bhavati kṛ kami kaṃsa kumbha pātra kuśā karṇī ityeteṣu parataḥ. kṛ ayaskāraḥ. payaskāraḥ. kami ayaskāmaḥ. payaskāmaḥ. kaṃsa ayaskaṃsaḥ. payaskaṃsaḥ. kumbha ayaskumbhaḥ. payaskumbhaḥ. ayaskumbhī, payaskumbhī ityatra api bhavati, prātipadikagrahaṇe liṅgaviśiṣṭasya api grahaṇam bhavati iti. pātra ayaspātram. payaspātram. ayapātrī payaspātrī. kuśā ayaskuśā. payakuśā. karṇī ayaskarṇī. apayskarṇī. śunaskarṇaḥ ityayaṃ tu kaskādiṣu draṣṭavyaḥ. ataḥ iti kim? goḥkāraḥ. dhūḥkāraḥ. taparakaraṇaṃ kim? bhāḥkaraṇam. bhāskaraḥ ityayaṃ tu kaskādiṣu draṣtavyaḥ. anavyayasya iti kim? śvaḥkāraḥ. punaḥkāraḥ. samāse ityeva, yaśaḥ karoti. payaḥ karoti. yaśaḥ kāmayate. anuttarapadasthasya ityeva, paramapayaḥkāraḥ. paramapayaḥkāmaḥ.
Nyāsa2 : ataḥ kṛkamikaṃsakumbhapātrakuśākarṇīṣvanavyayasya. , 8.3.46 "kupvoḥ k a pa u See More
ataḥ kṛkamikaṃsakumbhapātrakuśākarṇīṣvanavyayasya. , 8.3.46 "kupvoḥ ka pau ca" 8.3.37 iti prāpte vacanamidam(). "ayaskāraḥ" iti. "karmaṇyaṇa" 3.2.1. evaṃ "ayaskāmaḥ" ityatrāpi. "śīlikāmibhikṣyācaribhyo ṇo vakatavyaḥ" (vā.229) iti tvatra na pravatrtate. tatropasaṃkhyāne ṇyantasya kamerupādānāt(), iha tvaṇntasya. yadā "āyādaya ārdhadhātuke vā" (3.1.31) iti kamerṇiṅ? nāsti, tadā kameraṇyantatā. "ayaskaṃsaḥ" iti. ṣaṣṭhīsamāsaḥ. nanu kamereva "vṛ()tṛ()vadihanikamikaṣibhyaḥ saḥ" (da.u.9.29) iti se kṛte kaṃsa iti bhavati, tatra kamigrahaṇenaiva siddhatvāt(). kaṃsagrahaṇamanarthakam()? na; jñāpanārthatvāt(). etadanena jñāpyate--astīdamapi darśanam()--"uṇādayo'vyutpannāni. prāpatipadikāni" (hai.pa.pā.103) iti,. "ayaskumbhaḥ" iti. ayaso vikāraḥ kumbha iti "samānādhikaraṇādhikāre śākapārthivādīnāmupasaṃkhyānamuttarapadalopaśca" (vā.83) iti padhyapadalopī samāsaḥ. ṣaṣṭhīsamāso vā. "aya skumbhī" iti. gaurāditvāṅaṅīṣ(). ayaskumbhavatsamāsaḥ.
"ayaspātrī" iti. pātraśabdaḥ ṣṭunpratyayāntaḥ, "ṣidgaurādibhyaśca 4.1.41 iti ṅīṣ(). "ayaskuśā" iti. ayodikāro'tra na vivakṣitaḥ. tena jānapadāvisūtreṇa 4.1.42 iti ṅīṣ(). "ayaskuśā" iti. ayodikāro'tra na vivakṣitaḥ. tena jānapadādisūtreṇa (4.1.42) ṅīṣ? na bhavati. aya iva karṇāvasyā ityayaskarṇī, "nāsikodara" 4.1.55 ityādinā ṅīv(). īkārāntasya karṇaśabdasya grahaṇam(). ataḥ śunaḥkarṇa ityatra satvena ta bhavitavyamiti kasyacidbhrāntiḥ syāt(), nirākartumāha--"śunaskarṇa ityayaṃ tu" ityādi.
"bhāḥkaraṇam()" iti. lyuḍantena samāsaḥ. yadi tarhi taparakaraṇaṃ na kriyeta bhāsa karotīti vivādisūtreṇa (3.2.21) ṭe kṛte bhāskara ityatrāpi bhavati? ata āha--"bhāskara ityayaṃ tu" ityādi. subodham()॥
Laghusiddhāntakaumudī1 : āduttarasyānavyayasya visargasya samāse nityaṃ sādeśaḥ karotyādiṣu pare ṣu .
ya śa Sū #798 See More
āduttarasyānavyayasya visargasya samāse nityaṃ sādeśaḥ karotyādiṣu pareṣu.
yaśaskarī vidyā. śrāddhakaraḥ. vacanakaraḥ..
Laghusiddhāntakaumudī2 : ataḥ kṛkamikaṃsakumbhapātrakuśākarṇīṣvanavyayasya 798, 8.3.46 āduttarasy ān av ya ya See More
ataḥ kṛkamikaṃsakumbhapātrakuśākarṇīṣvanavyayasya 798, 8.3.46 āduttarasyānavyayasya visargasya samāse nityaṃ sādeśaḥ karotyādiṣu pareṣu. yaśaskarī vidyā. śrāddhakaraḥ. vacanakaraḥ॥
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam 2.Source: Sanskrit Documents
Research Papers and Publications