Grammatical Sūtra: द्विस्त्रिश्चतुरिति कृत्वोऽर्थे dvistriścaturiti kṛtvo'rthe
Individual Word Components: dvistriścatuḥ (avibhaktyantanirdeśaḥ) iti kṛtvo'rthe Sūtra with anuvṛtti words: dvistriścatuḥ (avibhaktyantanirdeśaḥ) iti kṛtvo'rthe padasya (8.1.16 ), pūrvatra (8.2.1 ), asiddham (8.2.1 ), saṁhitāyām (8.2.108 ), visarjanīyasya (8.3.34 ), kupvoḥ (8.3.37 ), saḥ (8.3.38 ), ṣaḥ (8.3.39 ), anyatarasyām (8.3.42 ) Type of Rule: vidhiPreceding adhikāra rule: 8.3.4 (1anunāsikāt paro 'nusvāraḥ)
Description:
((ṣ)) is optionally the substitute of the visargas of ((dvis)), ((tris)) and ((catur)) when they are used as Numeral adverbs, (before a hard guttural and labial). Source: Aṣṭādhyāyī 2.0
[The substitute phoneme retroflex ṣ 38 optionally 42 replaces padá 1.16 final 1.1.52 ḥ 34 of] dvís `twice', trís `thrice' and catúr `four times' when denoting the sense of [the affix 3.1.1] kr̥tvás (5.4.17,20) `times' [before 1.1.66 a velar or labial stop 37 in continuous utterance 2.108]. Source: From Aṣṭādhyāyī of Pāṇini In Roman Transliteration translated by Sumitra M. Katre, Copyright © 1987. Courtesy of the University of Texas Press.
Mahābhāṣya: With kind permission: Dr. George Cardona 1/39:dvistriścaturgrahaṇam kimartham | 2/39:iha mā bhūt |3/39:pañcakṛtvaḥ karoti | 4/39:atha kṛtvorthagrahaṇam kimartham | 5/39:iha mā bhūt | See More
1/39:dvistriścaturgrahaṇam kimartham | 2/39:iha mā bhūt | 3/39:pañcakṛtvaḥ karoti | 4/39:atha kṛtvorthagrahaṇam kimartham | 5/39:iha mā bhūt | 6/39:catuṣkapālaḥ catuṣkaṇṭakaḥ iti | 7/39:na etat asti | 8/39:astu etena vibhāṣā pūrveṇa nityaḥ vidhiḥ bhaviṣyati | 9/39:na aprāpte pūrveṇa iyam vibhāṣā ārabhyate sā yathā eva iha bādhikā bhavati catuḥ karoti catuṣkaroti iti evam catuṣkapāle api bādhikā syāt | 10/39:na atra pūrveṇa ṣatvam prāpnoti | 11/39:kim kāraṇam | 12/39:apratyayavisarjanīyasya iti ucyate pratyayavisarjanīyaḥ ca ayam | 13/39:lupyate pratyayavisarjanīyaḥ rātsasya iti | 14/39:tasmāt kṛtvorthagrahaṇam kartavyam | 15/39:dvistriścaturgrahaṇam śakyamavaktum | 16/39:kasmāt na bhavati pañcakṛtvaḥ karoti iti | 17/39:idudupadhasya iti vartate | 18/39:na evam śakyam | 19/39:akriyamāṇe dvistriścaturgrahaṇe kṛtvo'rthagrahaṇena visarjanīyaḥ viśeṣyeta | 20/39:tatra kaḥ doṣaḥ | 21/39:iha eva syāt dviṣkaroti dviḥ karoti | 22/39:iha na syāt catuṣkaroti catuḥ karoti iti | 23/39:dvistriścaturgrahaṇe punaḥ kriyamāṇe kṛtvo'rthagrahaṇe dvistriścaturaḥ viśeṣyante | 24/39:dvistriścaturṇām kṛtro'rthe vartamānānām yaḥ visarjanīyaḥ iti | 25/39:etat api na asti prayojanam | 26/39:padasya iti vartate tat kṛtvo'rthagrahaṇena viśeṣayiṣyaḥ | 27/39:padasya kṛtvo'rthe vartamānasya yaḥ visarjanīyaḥ iti |28/39:kṛtvasujarthe ṣatvam bravīti |* 29/39:kasmāt catuṣkapāle mā | 30/39:ṣatvam vibhāṣayā bhūt | 31/39:nanu siddham tatra pūrveṇa | 32/39:siddhe hi ayam vidhatte caturaḥ ṣatvam tadā api krtvo'rthe | 33/39:lupte kṛtvo'rthīye rephasya visarjanīyaḥ hi | 34/39:evam sati tu idānīm dviḥ triḥ catuḥ iti anena kim kāryam | 35/39:anyaḥ hi na idudupadhaḥ kṛtvo'rthe kaḥ cit api asti | 36/39:akriyamāṇe grahaṇe visarjanīyaḥ tadā viśeṣyeta | 37/39:caturaḥ na sidhyati tadā rephasya visarjanīyaḥ hi | 38/39:tasmin tu gṛhyamāṇe yuktam caturaḥ viśeṣaṇam bhavati | 39/39:prakṛtam padam tadantam tasya api viśeṣaṇam nyāyyam
Collapse Kielhorn/Abhyankar (III,434.17-18) Rohatak (V,458-460) * Kātyāyana's Vārttikas