Kāśikāvṛttī1:
raḥ iti vartate. rephāntasya padasya khari parato 'vasāne ca visarjanīyādeśo bha
See More
raḥ iti vartate. rephāntasya padasya khari parato 'vasāne ca visarjanīyādeśo bhavati.
vṛkṣaśchādayati. plakṣaśchādayati. vṛkṣastarati. plakṣastarati. avasāne vṛkṣaḥ.
plakṣaḥ. kharavasānayoḥ iti kim? agnir nayati. vāyur nayati. iha nṛkuṭyāṃ bhavaḥ
nārkuṭaḥ, nṛpaterapatyaṃ nārpatyaḥ iti vṛddher bahiraṅgalakṣaṇatvāt tadāśrayasya
rephasya asiddhaṃ bahiraṅgam iti asiddhatvād visarjanīyo na bhavati.
Kāśikāvṛttī2:
kharavasānayor visarjanīyaḥ 8.3.15 raḥ iti vartate. rephāntasya padasya khari p
See More
kharavasānayor visarjanīyaḥ 8.3.15 raḥ iti vartate. rephāntasya padasya khari parato 'vasāne ca visarjanīyādeśo bhavati. vṛkṣaśchādayati. plakṣaśchādayati. vṛkṣastarati. plakṣastarati. avasāne vṛkṣaḥ. plakṣaḥ. kharavasānayoḥ iti kim? agnir nayati. vāyur nayati. iha nṛkuṭyāṃ bhavaḥ nārkuṭaḥ, nṛpaterapatyaṃ nārpatyaḥ iti vṛddher bahiraṅgalakṣaṇatvāt tadāśrayasya rephasya asiddhaṃ bahiraṅgam iti asiddhatvād visarjanīyo na bhavati.
Nyāsa2:
kharavasānayorvisarjanīyaḥ. , 8.3.15 yadyatra padasyeti viśeṣaṇavaṣṭhī syāt()--p
See More
kharavasānayorvisarjanīyaḥ. , 8.3.15 yadyatra padasyeti viśeṣaṇavaṣṭhī syāt()--padasyāvayavo yo repha iti, tadā "arkaḥ" ityādānapyapadāntasya rephasyāpi visarjanīyaḥ syāt(). sthānaṣaṣṭha()ā na doṣaḥ; atra hi padaṃ repheṇa viśeṣyate, viśeṣaṇena ca tadantavidhirbhavati, tena rephāntasaya kāryamucyamānamalo'ntyasyaiva bhavatītyetadālaucca padasayetyeṣā sthāne ṣaṣṭhī; tacca padaṃ repheṇa veśeṣyata ityataddarśayannāha--"rephāntasya padasya" iti. "khari parato'vasāne ca" iti. "pataḥ" ityetat? pūrveṇaiva sambadhyate, na pareṇāvasānena,["pareṇa avasāne--kāṃu.pāṭhaḥ] tasya paurvāparyābhāvāt(). tathā hi yena varṇena viramyate so'vasānaṃ syāt(). viratirvā virāmaḥ=varṇasyānuccāraṇam(). tena rephāntāt? padādyena varṇena virabhyate sa tāvadavasānasaṃjñakaḥ paro na sambhavati; tanmātrasyāprayogāt(). aprayogastu nirarthakatvāt(). itaratra tu punaravasānamabhāvarūpam(). abhāve ca paurvāparyaṃ na sambhavati; tasya varṇadharmatvāt(). tasmāt? tadapi naiva rephāntāt? padāt? paramupapadyate.
kecittu buddhikalpitaṃ paurvāparyamāśritya "avasāne ca" ityānenāpi saha "parataḥ" ityetatsambandhanti. tatra yadi vuddhikalpitaṃ paurvāpagrraṃ nāśrīyate, tadā "kharavasānayoḥ" ityekāpyeṣā saptamyadhikaraṇabhedādbhidyate; kharyaupaśleṣike'ñikaraṇe saptamī bhavati--khari parata iti, avasāne tu vaiṣayike'dhikaraṇe saptamī bhavati--avasāne viṣaya iti. yadā tu vṛddhikalpitamabhāve'pi paurvāpayamavasāne'pyāśrīyate, tadobhatrāpi parasaptamyeva.
udāharaṇeṣu khari visarjanīye kṛte "visarjanīyasya saḥ" 8.3.34 iti sakāraḥ, tasya cavarge parataḥ ścutvam().
ñadheha nṛkuṭa()āṃ bhavaḥ, "tatra bhavaḥ" 4.3.53 ityaṇi--nārkuṭaḥ, nṛpaterapatyam? "dityādityādityapatyuttarapadāṇṇyaḥ" (4.1.85) iti nārpatya ityatra visarjanīyaḥ kasmānna bhavati? ityāha--"iha" ityādi. vṛddhihiṃ bhavādāvarthe vihitaṃ taddhitamāśritya bhavantī bahiraṅgā, tasyāśca bahiraṅgatvāt? tadāśrayasyāpi rephasya bahiraṅgatvam(); vṛddhyāśritatvāt(), punā rephasya tadbhaktātvāt? tannimittātvācca. visarjanīyaktu kharmādhamāśritya bhavatītyantaraṅgaḥ. "asiddhaṃ bahiraṅgamantaraṅge" (vyā.pa.42) iti visarjanīye katrtavye repho'siddhaḥ, ata iha visarjanīyo na bhavati. nanu ca bṛddhau katrtavyāyāṃ visarjanīyoḍabhimato'ntaraṅgo'saddhaḥ, tadasati tasmin? "vṛddherbahiraṅgavyapadeśo nopapadyate, tasyāntaraṅgāpekṣakatvāt(); asati tasmin? vṛddherbahiraṅgavyapadeśe rephasyāpi sa na syāt(). vṛddherbahiraṅgadvārakaṃ hi rephasya bahiraṅgatvam(); tataścomayāṅgavikalatvāt? bahiraṅgaparibhāṣā (vyā.pa.42) nopatiṣṭhata iti yaduktatam()--"bṛddherbahiraṅgalakṣaṇatvāt()" iti, tannopapadyate? naitat(); "na mu ne" (8.2.3) iti kāryāntarārtham? "na" iti yogāvibhāgaḥ kṛtaḥ. tena vṛddhau katrtavyāyāṃ visarjanīyasyāsiddhatvaṃ na bhaviṣyati. ata eva bahiraṅgaparibhāṣāyāmapi visarjanīyasyāsiddhatvaṃ na bhaviṣyatīti veditavyam(). "kāryakālaṃ saṃjñāparibhāṣam()" (vyā.pa.58) ityasya darśanasyehāśritatvācca. yuktañcaitat(), kāryaprayuktatvāddhi saṃjñāparibhāṣasya taddeśataiva nyāyyā. yatra hranayā'siddhatvaṃ kriyate so'syāḥ kāryadeśaḥ. kva cānayā'siddhatvam()? visarjanīyavidhau. tasmāt? taddeśaiveyam(); na tu yatropasaṃkhyātā--"vipratiṣedhe paraṃ kāryam()" 1.4.2 iti, taddeśā; nāpi yatra jñāpitā--"vāha ūru" 6.4.132 ityatra, taddeśā॥
Laghusiddhāntakaumudī1:
khari avasāne ca padāntasāya rephasya visargaḥ. (saṃpuṃkānāṃ so vaktavyaḥ).
saṃ Sū #93
See More
khari avasāne ca padāntasāya rephasya visargaḥ. (saṃpuṃkānāṃ so vaktavyaḥ).
saṃsskartā, saṃsskartā..
Laghusiddhāntakaumudī2:
kharavasānayorvisarjanīyaḥ 93, 8.3.15 khari avasāne ca padāntasāya rephasya visa
See More
kharavasānayorvisarjanīyaḥ 93, 8.3.15 khari avasāne ca padāntasāya rephasya visargaḥ. (saṃpuṃkānāṃ so vaktavyaḥ). saṃsskartā, saṃsskartā॥
Bālamanoramā1:
iti rephasyeti. upācrchatītyatra ārityekādeśasya pūrvantavattvena rephasya
padā Sū #77
See More
iti rephasyeti. upācrchatītyatra ārityekādeśasya pūrvantavattvena rephasya
padāntatve sati visarge prāpte ityuttareṇānvayaḥ. kathaṃ visargaprāptirityata āha-
-kharavasānayoḥ. `ro rī'tyato ra iti ṣaṣṭha\ufffdntamanuvartate. tacca padasyetyadhikṛtasya
viseṣaṇam. yena vidhiriti rephāntasyeti labhyate. khari avasāne ca parato rephāntasya padasya
visarjanīyaḥ syādityarthaḥ. alo'ntyasyetyantyasya bhavati. abhāvarūpasya cāvasānasya
buddhikṛtaṃ paratvam. phalitamāha–kharyavasāne ceti. padānta iti. `vidyamānasye'ti śeṣaḥ.
yadi tu antyavarṇasya avasānasaṃjñā tadā avasānaṃ ityatra yojanā
virāmo'vasānamityatroktā. iti visarga iti. upācrchatītyādavanena visarge prāpte
tatparihāra ucyata ityarthaḥ. antavaditi. antavattvena padāntatvaṃ prāptasya rephasya
visargo na bhavatītyarthaḥ. kuta ityata āha–ubhayatharkṣviti. anyathā tatrāpi
visarganirdeśaḥ syāditi bhāvaḥ. nanvatra dhātāviti vyartham , upasargagrahaṇādeva
dhātāvityasya siddheḥ, kriyāyoge satyeva upasargasaṃjñāvidhānāt. naca upagata ṛkāra
uparkāra ityatra kriyāyogasya sattvādupasargatvācca vṛddhiprāptau
tannivṛttyarthamiha dhātugrahaṇamiti vācyaṃ, yatkriyāyuktāḥ prādayastaṃ pratyeva
gatyupasargasaṃjñā iti paribhāṣayā gamyamānagamanakriyāṃ pratyeva upasargatvāt, prakṛte
ca ṛkārādinimittakopasargatvasyaiva vivakṣitatvādityāśaṅkyāha–
upasargeṇaivetyādinā. upasargagrahaṇenaiva dhātorākṣepe=
anyathānupapattirūpārtāpattito lābhe sati, punardhātāviti vacanaṃ
punarvidhānārthamityanvayaḥ. kathaṃ punarvidhānalābha ityata āha–yogavibhāgeneti. yogaśabdaḥ
sūtraśabdaparyāyaḥ. upasargādṛtīti dhātāviti ca sūtraṃ vibhajyate. tatra upasargādṛtīti
pūrvasūtre dhātāvityarthāllabhyamādāya uktārthalābhaḥ. dhātāvityuttarasūtre'pi
upasargādṛtīti pūrvasūtramanuvarttaṃte. tathāca pūrvasūtrasamānārthakametatsūtraṃ
saṃpadyata iti punarvidhānalābha ityarthaḥ. kimarthamidaṃ punarvidhānamityata āha-teneti.
punarvidhānenetyarthaḥ.
Bālamanoramā2:
kharavasānayorvisarjanīyaḥ 77, 8.3.15 iti rephasyeti. upācrchatītyatra ārityekād
See More
kharavasānayorvisarjanīyaḥ 77, 8.3.15 iti rephasyeti. upācrchatītyatra ārityekādeśasya pūrvantavattvena rephasya padāntatve sati visarge prāpte ityuttareṇānvayaḥ. kathaṃ visargaprāptirityata āha--kharavasānayoḥ. "ro rī"tyato ra iti ṣaṣṭha()ntamanuvartate. tacca padasyetyadhikṛtasya viseṣaṇam. yena vidhiriti rephāntasyeti labhyate. khari avasāne ca parato rephāntasya padasya visarjanīyaḥ syādityarthaḥ. alo'ntyasyetyantyasya bhavati. abhāvarūpasya cāvasānasya buddhikṛtaṃ paratvam. phalitamāha--kharyavasāne ceti. padānta iti. "vidyamānasye"ti śeṣaḥ. yadi tu antyavarṇasya avasānasaṃjñā tadā avasānaṃ ityatra yojanā virāmo'vasānamityatroktā. iti visarga iti. upācrchatītyādavanena visarge prāpte tatparihāra ucyata ityarthaḥ. antavaditi. antavattvena padāntatvaṃ prāptasya rephasya visargo na bhavatītyarthaḥ. kuta ityata āha--ubhayatharkṣviti. anyathā tatrāpi visarganirdeśaḥ syāditi bhāvaḥ. nanvatra dhātāviti vyartham , upasargagrahaṇādeva dhātāvityasya siddheḥ, kriyāyoge satyeva upasargasaṃjñāvidhānāt. naca upagata ṛkāra uparkāra ityatra kriyāyogasya sattvādupasargatvācca vṛddhiprāptau tannivṛttyarthamiha dhātugrahaṇamiti vācyaṃ, yatkriyāyuktāḥ prādayastaṃ pratyeva gatyupasargasaṃjñā iti paribhāṣayā gamyamānagamanakriyāṃ pratyeva upasargatvāt, prakṛte ca ṛkārādinimittakopasargatvasyaiva vivakṣitatvādityāśaṅkyāha--upasargeṇaivetyādinā. upasargagrahaṇenaiva dhātorākṣepe= anyathānupapattirūpārtāpattito lābhe sati, punardhātāviti vacanaṃ punarvidhānārthamityanvayaḥ. kathaṃ punarvidhānalābha ityata āha--yogavibhāgeneti. yogaśabdaḥ sūtraśabdaparyāyaḥ. upasargādṛtīti dhātāviti ca sūtraṃ vibhajyate. tatra upasargādṛtīti pūrvasūtre dhātāvityarthāllabhyamādāya uktārthalābhaḥ. dhātāvityuttarasūtre'pi upasargādṛtīti pūrvasūtramanuvarttaṃte. tathāca pūrvasūtrasamānārthakametatsūtraṃ saṃpadyata iti punarvidhānalābha ityarthaḥ. kimarthamidaṃ punarvidhānamityata āha-teneti. punarvidhānenetyarthaḥ.
Tattvabodhinī1:
na visarga iti. etacca `sukhārta'ityādāvapi bodhyam. Sū #64
Tattvabodhinī2:
kharavasānayorvisarjanīyaḥ 64, 8.3.15 na visarga iti. etacca "sukhārta"
See More
kharavasānayorvisarjanīyaḥ 64, 8.3.15 na visarga iti. etacca "sukhārta"ityādāvapi bodhyam.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents