Grammatical Sūtra: सन्वल्लघुनि चङ्परेऽनग्लोपे sanvallaghuni caṅpare'naglope
Individual Word Components: sanvat laghuni caṅpare anaglope Sūtra with anuvṛtti words: sanvat laghuni caṅpare anaglope aṅgasya (6.4.1 ), abhyāsasya (7.4.58 ) Type of Rule: atideśaPreceding adhikāra rule: 7.3.10 (1uttarapadasya)
Description:
Source:Laghusiddhānta kaumudī (Ballantyne)
In the reduplicated Aorist of the Causative, the reduplicate adapts itself to that of the Desiderative, when the vowel of the root is light, and the root has not lost its end-vowel before the Causative affix. Source: Aṣṭādhyāyī 2.0
When there is no lopa (0̸) replacement [of the final 1.1.52 ] vowel (án-aC-lop-e) [of the áṅga 6.4.1 of a verbal stem] containing a light vowel (laghú-n-i) [before 1.1.66 the causative marker ṆíC 3.1.48 co-occurring with the Aorist substitute marker] CáṄ [its reduplicated syllable 58 is] treated like [the one before 1.1.66 the desiderative marker] saN. Source: From Aṣṭādhyāyī of Pāṇini In Roman Transliteration translated by Sumitra M. Katre, Copyright © 1987. Courtesy of the University of Texas Press.
Source:Srisa Chandra Vasu's Aṣṭādhyāyī of Pāṇini Anuvṛtti: 7.4.58
Mahābhāṣya: With kind permission: Dr. George Cardona 1/48:iha kasmāt na bhavati | 2/48:ajajāgarat |3/48:laghuni caṅpare iti ucyate vyavahitam ca atra laghu caṅparam | 4/48:iha api tarhi na prāpnoti | 5/48:acīkarat , ajīharat | See More
1/48:iha kasmāt na bhavati | 2/48:ajajāgarat | 3/48:laghuni caṅpare iti ucyate vyavahitam ca atra laghu caṅparam | 4/48:iha api tarhi na prāpnoti | 5/48:acīkarat , ajīharat | 6/48:vacanāt bhaviṣyati | 7/48:iha api vacanāt prāpnoti | 8/48:ajajāgarat | 9/48:yena na avyavadhānam tena vyavahite api vacanaprāmāṇyāt | 10/48:kena ca na avyavadhānam | 11/48:varṇena | 12/48:etena punaḥ saṅghātena vyavadhānam bhavati na bhavati ca | 13/48:evam api acikṣaṇat atra na prāpnoti | 14/48:evam tarhi ācāryapravṛttiḥ jñāpayati bhavati evañjātīyakānām ittvam iti yat ayam atsmṛdṝtvaraprathamradastṝspaśām iti ittvabādhanārtham attvam śāsti |15/48:sanvadbhāvadīrghatve ṇeḥ ṇici upasaṅkhyānam |* 16/48:sanvadbhāvadīrghatve ṇeḥ ṇici upasaṅkhyānam kartavyam : vāditavantam prayojitavān , avīvadat vīṇām parivādakena | 17/48:kim punaḥ kāraṇam na sidhyati | 18/48:ṇicā vyavahitatvāt | 19/48:lope kṛte na asti vyavadhānam | 20/48:sthānivadbhāvāt vyavadhānam eva | 21/48:pratiṣidhyate atra sthānivadbhāvaḥ dīrghavidhim prati na sthānivat iti | 22/48:evam api anaglopaḥ iti pratiṣedham prāpnoti | 23/48:vṛddhau kṛtāyām lopaḥ tat na aglopi aṅgam bhavati | 24/48:evam tarhi idam iha sampradhāryam | 25/48:vṛddhiḥ kriyatām lopaḥ iti kim atra kartavyam | 26/48:paratvāt vṛddhiḥ | 27/48:nityaḥ lopaḥ | 28/48:kṛtāyām api vṛddhau prāpnoti akṛtāyām api | 29/48:lopaḥ api anityaḥ | 30/48:anyasya kṛtāyām vṛddhau prāpnoti akṛtāyām anyasya śabdāntasya ca prāpnuvan vidhiḥ anityaḥ bhavati | 31/48:ubhayoḥ anityayoḥ paratvāt vṛddhiḥ | 32/48:vṛddhau kṛtāyām lopaḥ tat na aglopi aṅgam bhavati |33/48:mīmādīnām tu lopaprasaṅgaḥ |* 34/48:mīmādīnām tu lopaḥ prāpnoti | 35/48:amīmapat |36/48:siddham tu rūpātideśāt |* 37/48:siddham etat | 38/48:katham | 39/48:rūpātideśaḥ ayam | 40/48:sani yādṛśam abhyāsarūpam tat sanvadbhāvena atidiśyate na ca mīmādīnām sani abhyāsarūpam asti |41/48:aṅgānyatvāt vā siddham |* 42/48:atha vā ṇyantam etat aṅgam anyat | 43/48:lope kṛte na aṅgānyatvam | 44/48:sthānivadbhāvāt aṅgam anyat | 45/48:katham ajijñapat | 46/48:atra sani api ṇyantasya eva upādānam āpjñapyṛdhām īt iti | 47/48:atra aṅgānyatvābhāvāt abhyāsalopaḥ syāt | 48/48:tasmāt pūrvaḥ eva parihāraḥ siddham tu rūpātideśāt iti
Collapse Kielhorn/Abhyankar (III,359.19-360.24) Rohatak (V,276.1-278.3) * Kātyāyana's Vārttikas
Commentaries:
Kāśikāvṛttī1 : laghuni dhātvakṣare parato yo 'bhyāsaḥ tasya caṅpare ṇau parataḥ sanīva kā ry aṃ b See More
laghuni dhātvakṣare parato yo 'bhyāsaḥ tasya caṅpare ṇau parataḥ sanīva kāryaṃ bhavati anaglope.
sanyataḥ 7-4-79 ityuktam, caṅpare 'pi tathā. acīkarat. apīpacat. oḥ puyaṇjyapare
7-4-80 ityuktam, caṅpare 'pi tathā. apīpavat. alīlavat. ajījavat.
sravatiśṛṇotidravatipravatiplavaticyavatīnāṃ vā 7-4-81 ityuktam, caṅpare 'pi
tathā. asisravat, asusravat. aśiśravat, aśuśravat. adidravat, adudravat.
apipravat, apupravat. apiplavat, apuplavat. acicyavat, acucyavat. lughuni iti
kim? atatakṣat. ararakṣat. jāgarayateḥ ajajāgarat. atra kecid gaśabdam labhumāśritya
sanbadbhāvam icchanti, sarvatraiva laghorānantaryam abhyāsena na asti iti vyavadhāne
'pi vacanaprāmāṇyād bhavitavyam, tadasat. yena na avyavadhānaṃ tena vyavahite 'pi
vacanaprāmāṇyātityekena vyavadhānam āśrīyate, na punaranekena. yadyevam, katham
acikṣaṇatiti? ācāryapravṛttir jñāpayati bhavatyevaṃ jātīyakānām ittvam iti. yadayaṃ
tad bādhanārthaṃ samratyādīnām atvam vidadhāti. caṅpare iti kim? ahaṃ papaca. paragrahaṇaṃ
kim? caṅi eva kevale mā bhūt, acakamata. anaglope iti kim? acakathat.
dṛṣadamākhyātavānadadṛṣat. vāditavantaṃ prayojitavānavīvadatityatra yo 'sau ṇau ṇerlopo
nāsāvaglopa ityāśrīyate. kiṃ kāraṇam? caṅpare iti ṇijāter nimittatvena
ākṣepāt, tato 'nyasya ako lopaḥ parigṛhyate. mīmādīnām atra grahaṇāt
sanvadbhāvena abhyāsalopo na bhavati ityuktam. kiṃ ca sanvatiti sanāśrayaṃ
kāryamatidiśyate, na ca lopaḥ sanam eva apekṣate, kiṃ tarhi, isbhāvādyapi.
tadabhāvātamīmapatityādau abhyāsalopo na bhaviṣyati.
Kāśikāvṛttī2 : sanval laghuni caṅpare 'nag lope 7.4.93 laghuni dhātvakṣare parato yo ' bh yā sa ḥ See More
sanval laghuni caṅpare 'nag lope 7.4.93 laghuni dhātvakṣare parato yo 'bhyāsaḥ tasya caṅpare ṇau parataḥ sanīva kāryaṃ bhavati anaglope. sanyataḥ 7.4.79 ityuktam, caṅpare 'pi tathā. acīkarat. apīpacat. oḥ puyaṇjyapare 7.4.80 ityuktam, caṅpare 'pi tathā. apīpavat. alīlavat. ajījavat. sravatiśṛṇotidravatipravatiplavaticyavatīnāṃ vā 7.4.81 ityuktam, caṅpare 'pi tathā. asisravat, asusravat. aśiśravat, aśuśravat. adidravat, adudravat. apipravat, apupravat. apiplavat, apuplavat. acicyavat, acucyavat. lughuni iti kim? atatakṣat. ararakṣat. jāgarayateḥ ajajāgarat. atra kecid gaśabdam labhumāśritya sanbadbhāvam icchanti, sarvatraiva laghorānantaryam abhyāsena na asti iti vyavadhāne 'pi vacanaprāmāṇyād bhavitavyam, tadasat. yena na avyavadhānaṃ tena vyavahite 'pi vacanaprāmāṇyātityekena vyavadhānam āśrīyate, na punaranekena. yadyevam, katham acikṣaṇatiti? ācāryapravṛttir jñāpayati bhavatyevaṃ jātīyakānām ittvam iti. yadayaṃ tad bādhanārthaṃ samratyādīnām atvam vidadhāti. caṅpare iti kim? ahaṃ papaca. paragrahaṇaṃ kim? caṅi eva kevale mā bhūt, acakamata. anaglope iti kim? acakathat. dṛṣadamākhyātavānadadṛṣat. vāditavantaṃ prayojitavānavīvadatityatra yo 'sau ṇau ṇerlopo nāsāvaglopa ityāśrīyate. kiṃ kāraṇam? caṅpare iti ṇijāter nimittatvena ākṣepāt, tato 'nyasya ako lopaḥ parigṛhyate. mīmādīnām atra grahaṇāt sanvadbhāvena abhyāsalopo na bhavati ityuktam. kiṃ ca sanvatiti sanāśrayaṃ kāryamatidiśyate, na ca lopaḥ sanam eva apekṣate, kiṃ tarhi, isbhāvādyapi. tadabhāvātamīmapatityādau abhyāsalopo na bhaviṣyati.
Nyāsa2 : sanvallaghuni caṅpare'naglope. , 7.4.93
"sanyataḥ" 7.4.79 ity ād in ā sū See More
sanvallaghuni caṅpare'naglope. , 7.4.93
"sanyataḥ" 7.4.79 ityādinā sūtratrayeṇa yadabhyāsasya sani kāryaṃ bhavati tallaghuni caṅpara ityatidiśyate. "laghuni" "caṅpare" iti. vyadhikaraṇe saptamyau--caṅapare ṇau parato yat? pūrvaṃ laghu tasmin? parato yo'bhyāsastasya sanvadbhavatīti. "caṅapare" iti bahuvrīhiḥ--caṅ? paro yasmāditi taccaṅparam(); na tu caṅ? cāsau paraśceti tatpuruṣa. tena sāmathryāṇṇyantasyaivāyamatideśo vijñāyate; anyathā hi yadi prakṛtyantasyāyamatideśaḥ syāt(), tadā "sanvaccaṅi" ityevaṃ brāūyāt(). "ananlope" iti. "caṅpare" ityasyaitadviśeṣaṇam(). agiti pratyāhāragrahaṇam. ako lopo'glopaḥ, sa yasya nāsti tadanaglopam(). "apīpacat()" iti. pacerṇit(), luṅ(), cleścaṅ(), upadhāhyasvatvam(), dvirvacanamabhyāsakāryam(), halādiśeṣe ca kṛte'nena sanvadbhāvaḥ, "sanyataḥ" 7.4.79 itīttvam(), uttarasūtreṇa 7.4.94 dīrghatvam().
"atatakṣat(), ararakṣat()" iti. ata rephatakārayoḥ saṃyogaparatvād? gurusaṃjñāyāṃ satyāṃ na bhavati sanvadbhāvaḥ. "ajajāgarat()" iti. atra jakārākārasya dīrghatvādgurutvam().
"atra kecit()" ityādi. teṣāṃ "ajījāgarat()" iti bhavitavyam(). kiṃ punaḥ kāraṃ ta evamicchanti, yāvatā laghuni caṅpara ityacyate, vyavahitaścātra laghuni caṅpare? ityata āha--"sarvatraiva" ityādi. "acīkarat()" ityādāvapi kakārādinā varṇena vyavadhānāllaghorānantaryamabhyāse nāsti; ucyate cedaṃ vacanam(), ato vacanaprāmāṇyā dvayvadhāna eva sanvadbhāvena bhavitavyam(). tataśca yathā "acīkarat()" ityādau vyavadhāne'pi bhavati, tathehāpi vyavadhāne sanvatkāryeṇa bhavitavyam(). atha cedvyavadhānānna bhavati, atrāpi na syāditi bhāvaḥ. "tadasat()" iti. "ajajāgarat()" ityatra gṛśabdaṃ laghumāśritya yat? sanavadbhāvamicchanti, sarvatraivetyādinā ca yat? kāraṇamuktam(), tadubhayamatrāśobhanam(); ayuktatvāt(). katham()? itayāha--"yena" ityādi. ekena varṇena vyavadhānamasti sarvatra. varṇasaṅghātena vyavadhānamasti nāsti ca. tatra "yena nāvyadhānaṃ tena vyavahite'pi vacanaprāmāṇyāt()" (vyā.pa.46) iti yanniyatabhāvyekena varṇena vyavadhānamaśakyaṃ pariharttum(), tadevāśrīyate, na tu varṇasaṅgātena. "ajajāgarat()" ityatra varṇasaṅghātena vyavadhānam().
yadi tarhi varṇasaṅghātena vyavadhānaṃ nāśrīyate, vyañjanasaṅghātena vyavadhāne na siddhayati? ityabhiprāyeṇāha--"kathamacikṣaṇat()" ityādi. "kṣaṇu hiṃsāyām()" (dhā.pā.1465) ityetasyaitadrūpam(). atrāpi jñāpakena siddhyatītyata āha--"ācāryapravṛttiḥ" ityādi. kṣaṇotinā ye sadṛśāḥ saṃyogādayasta evañjātīyāḥ. kṣaṇotiprakāraḥ ityarthaḥ. teṣāṃ yadīttvaṃ na syāt(), tadā tadbādhanārthaṃ "atsmṛdṛ()tvaraprathabhrada" 7.4.95 ityādināttvaṃ na vidadhyāt(), vidadhāti ca. tasmādetadevāttvavidhānalakṣaṇamācāryapravṛttijrñāpayati--"bhavatyevañjātīyakānāmittvam()" iti.
"ahaṃ papaca" iti. uttame ṇali yadā "ṇaluttamo vā" 7.1.91 iti ṇittvaṃ nāsti tadedaṃ pratyudāharaṇaṃ bhavati. atra laghuparato'kṣaram(), na tu caṅparam(). "acakamata" ityādi. kameścopasaṃkhyānam()" (vā.208) iti "kamu kāntau" (dhā.pā.443) ityetasmāt? prakṛtyantādeva luṅ(), caṅ(). "acakathat()" iti. "katha vākyaprabandhe" (dhā.pā.1851) curādāvadantaḥ. atra "ato lopaḥ" 6.4.48 ityakāralopaḥ. atra tvaglopasya sthānivadbhāve sati vyavadhāne'pi na syāt(). ataḥ pratyudāharaṇāntaramāha--"dṛṣadamākhyadadadṛṣat()" iti. "tatkaroti tadācaṣṭe" (vā.200()) iti ṇic(). "ṇāviṣṭhavat? kāryaṃ prātipadikasya" (vā.811) itīṣṭhavadbhāvāṭṭilopaḥ. atrājjhalorlopaḥ, nāka eva kevalasyeti nāstyatra sthānivadbhāvaḥ. anyārthaṃ tvaglopa iti kriyamāṇamacakathadityatrāpi sanvadbhāvaṃ nivatrtayatītyasyopanyāsaḥ.
"avīvadat()" iti. vadateṇryantād? vāditavantaṃ prayojitavāniti "hetumati ca" 3.1.26 iti ṇic(), punarṇicyutpanne "ṇeraniṭi" 6.4.51 iti ṇilope kṛte satyapyaglopyaṅgaṃ bhavati, ato na bhavitavyaṃ sanvadbhāveneti yo manyate, taṃ pratyāha--"vāditavantaṃ prayojitavān()" ityādi. "caṅpare" ityādinā ṇilopasyāglopitvenānāśrayaṇe kāraṇamāha. "caṅapare" ityanena hi sanvadbhāvanimittena ṇijātirākṣiptā. tasmādgobalīvardanyāyena ṇijātirnimittatvenāśrīyate. ato ṇijāteranyasyāko lopaḥ pratiṣedhanimittatvena parigṛhrate, na tu tasyā eva ṇijāteḥ. tasmāṇṇilopasyāglopitvenānāśrayaṇāt? tallope'glopyaṅgaṃ na bhavati. ato bhavatyevātra sanvadbhāvaḥ. sanvadityatideśena yathācīkaradityādāvabhyāsasyettvaṃ bhavati tathāmīmapadityādāvapyabhyāsalopena mīmādīnāṃ bhavitavyamiti yaścodayet(), taṃ pratyāha--"mīmādīnām()" ityādi. ādiśabdena dhvādīnāṃ grahaṇam(). "kiñca" ityādinā parīhārāntaram(). sanvadityatideśena hi sanāśrayaṇeva kāryamatidiśyate. sanāśrayañca kiṃ kāryam()? yat? sanamapekṣate, nāparaṃ kiñcit(). na ca "atra lope'bhyāsasya" 7.4.58 ityanena vidhīyamāno lopaḥ sanamevāpekṣate, kiṃ tarhi? isbhāvādikamapi. ādiśabdena dhvādīnāṃ grahaṇam().
"kiñca" ityādinā parohārāntaram(). sanvadityatideśena hi sanāśrayameva kāryamatidiśyate. sanāśrayañca kiṃ kāryam()? yat? sanamapekṣate, nāparaṃ kiñcit(). na ca "atra lope'bhyāsasya" 7.4.58 ityanena vidhīyabhāno lopaḥ sanamevāpekṣate, kiṃ tarhi? isbhāvādikamapi. ādiśabdena--"abjñapyṛdhāmīt()" 7.4.55 itīttvam(), "muco'karmakasya" 7.4.57 iti guṇaśca parigṛhrate. tena "abhīmapat()" ityādāvisādeśo na bhavati. abhyāsalope'pi na bhavatītyabhiprāyaḥ॥
Laghusiddhāntakaumudī1 : caṅpare ṇau yadaṅgaṃ tasya yo'bhyāso laghuparaḥ, tasya sanīva kāryaṃ
sy āṇ ṇā va gl Sū #534 See More
caṅpare ṇau yadaṅgaṃ tasya yo'bhyāso laghuparaḥ, tasya sanīva kāryaṃ
syāṇṇāvaglope'sati..
Laghusiddhāntakaumudī2 : sanvallaghuni caṅpare'naglope 534, 7.4.93 caṅpare ṇau yadaṅgaṃ tasya yo' bh yā so l See More
sanvallaghuni caṅpare'naglope 534, 7.4.93 caṅpare ṇau yadaṅgaṃ tasya yo'bhyāso laghuparaḥ, tasya sanīva kāryaṃ syāṇṇāvaglope'sati॥
Tattvabodhinī1 : caṅpara ityetāvataiva ṇiriti na labhyate, śridruruāuvāmapi caṅparatvāt. a ta ā ha Sū #130 See More
caṅpara ityetāvataiva ṇiriti na labhyate, śridruruāuvāmapi caṅparatvāt. ata āha-
- `ahgasaṃjñānimittamiti. aṅgasyābhyāsa iti. aṅgasya ye dve vihite tayoḥ
pūrvo'bhyāsa ityarthaḥ. aṅgasyeti nāvartata iti. a\ufffdsmastu vyākhyāne
`caṅpare' ityetāvataiva ṇiriti labhyate, śridruruāuṣu pareṣu aṅgatvā'saṃbhavādato
vyācaṣṭe– caṅpare ṇau yadaṅgamiti. caṅapare ityasyaiva vyākhyānaṃ `ṇā'viti jñeyam.
anaglope kim ?. acakathat.
Tattvabodhinī2 : svallaghuni caṅpare'naglope 130, 7.4.93 caṅpara ityetāvataiva ṇiriti na la bh ya te See More
svallaghuni caṅpare'naglope 130, 7.4.93 caṅpara ityetāvataiva ṇiriti na labhyate, śridruruāuvāmapi caṅparatvāt. ata āha-- "ahgasaṃjñānimittamiti. aṅgasyābhyāsa iti. aṅgasya ye dve vihite tayoḥ pūrvo'bhyāsa ityarthaḥ. aṅgasyeti nāvartata iti. a()smastu vyākhyāne "caṅpare" ityetāvataiva ṇiriti labhyate, śridruruāuṣu pareṣu aṅgatvā'saṃbhavādato vyācaṣṭe-- caṅpare ṇau yadaṅgamiti. caṅapare ityasyaiva vyākhyānaṃ "ṇā"viti jñeyam. anaglope kim?. acakathat.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam 2.Source: Sanskrit Documents
Research Papers and Publications