Grammatical Sūtra: दाधर्तिदर्धर्तिदर्धर्षिबोभूतुतेतिक्तेऽलर्ष्यापनीफणत्संसनिष्यदत्करिक्रत्कनिक्रदद्भरिभ्रद्दविध्वतोदविद्युतत्तरित्रतःसरीसृपतंवरीवृजन्मर्मृज्यागनीगन्तीति च dādhartidardhartidardharṣibobhūtutetikte'larṣyāpanīphaṇatsaṃsaniṣyadatkarikratkanikradadbharibhraddavidhvatodavidyutattaritrataḥsarīsṛpataṃvarīvṛjanmarmṛjyāganīgantīti ca
Individual Word Components: dādharti dardharti dardharṣi bobhūtu tetikte alarṣi āpanīphaṇat saṃsaniṣyadat karikrat kanikradat bharibhrat davidhvataḥ davidyutat taritrataḥ sarīsṛpatam varīvṛjat marmṛjya āganīganti iti ca Sūtra with anuvṛtti words: dādharti dardharti dardharṣi bobhūtu tetikte alarṣi āpanīphaṇat saṃsaniṣyadat karikrat kanikradat bharibhrat davidhvataḥ davidyutat taritrataḥ sarīsṛpatam varīvṛjat marmṛjya āganīganti iti ca aṅgasya (6.4.1 ), abhyāsasya (7.4.58 ), chandasi (7.4.64 ) Type of Rule: vidhiPreceding adhikāra rule: 7.3.10 (1uttarapadasya)
Description:
In the Veda are found the following eighteen irregularly reduplicated forms:1 dâdharti, 2 dardharti, 3 dardharshi, 4 bobhûtu, 5 tetikte, 6 alarshi, 7 â panûphaṇat, 8 sam sanishyadat. 9 karikrat, 10 kanikradat, 11 bharihhrat, 12 davidhvataḥ, 13 davidyutat, 14 taritrataḥ, 15 sarûsṛpatam, 16 varûvṛjat, 17 marmṛjya and 18 â ganûganti. Source: Aṣṭādhyāyī 2.0
[In the Chándas 64] the eighteen expressions (denoting irregular forms) beginning with dā-dhar-ti and ending with ā-ganī-gan-ti are introduced (as current therein). Source: From Aṣṭādhyāyī of Pāṇini In Roman Transliteration translated by Sumitra M. Katre, Copyright © 1987. Courtesy of the University of Texas Press.
Source:Srisa Chandra Vasu's Aṣṭādhyāyī of Pāṇini Anuvṛtti: 7.4.64
Mahābhāṣya: With kind permission: Dr. George Cardona 1/30:dādharti iti kim nipātyate | 2/30:dhārayateḥ ślau abhyāsasya dīrghatvam ṇiluk ca |3/30:anipātyam | 4/30:tūtujānavadabhyāsasya dīrghatvam parṇaśuṣivat ṇiluk bhaviṣyati | 5/30:dhṛṅaḥ vā abhyāsasya dīrghatvam parasmaipadam ca | See More
1/30:dādharti iti kim nipātyate | 2/30:dhārayateḥ ślau abhyāsasya dīrghatvam ṇiluk ca | 3/30:anipātyam | 4/30:tūtujānavadabhyāsasya dīrghatvam parṇaśuṣivat ṇiluk bhaviṣyati | 5/30:dhṛṅaḥ vā abhyāsasya dīrghatvam parasmaipadam ca | 6/30:anipātyam | 7/30:tūtujānavadabhyāsasya dīrghatvam yudhyativat parasmaipadam bhaviṣyati | 8/30:dardharti iti kim nipātyate | 9/30:dhārayateḥ ślau abhyāsasya ruk ṇiluk ca | 10/30:anipātyam | 11/30:devāaduhravadruṭ parṇaśruṣivat ṇiluk bhaviṣyati | 12/30:dhṛṅaḥ vā abhyāsasya ruk parasmaipadam ca | 13/30:anipātyam | 14/30:devāaduhravat ruḍyudhyativat parasmaipadam ca bhaviṣyati | 15/30:bobhūtu iti kim nipātyate | 16/30:bhavateḥ yaṅlugantasya aguṇatvam nipātyate | 17/30:na etat asti prayojanam | 18/30:siddham atra aguṇatvam bhūsuvoḥ tiṅi iti | 19/30:evam tarhi niyamārtham bhaviṣyati | 20/30:atra eva yaṅlugantasya guṇaḥ na bhavati na anyatra iti | 21/30:kva mā bhūt | 22/30:bobhavīti iti | 23/30:tetikte iti kim nipātyate | 24/30:tijeḥ yaṅlugantasya ātmanepadam nipātyate | 25/30:na etat asti prayojanam | 26/30:siddham atra ātmanepadam anudāttaṅitaḥ ātmanepadam iti | 27/30:niyamārtham tarhi bhaviṣyati | 28/30:atra eva yaṅlugantasya ātmanepadam bhavati na anyatra iti | 29/30:kva mā bhūt | 30/30:bebhidi iti cecchidi iti
Collapse Kielhorn/Abhyankar (III,354.24-355.16) Rohatak (V,266.14-267.15)
Commentaries:
Kāśikāvṛttī1 : dādharti dardharti dardharṣi bobhūtu tetikate alarṣi āpanīphaṇat saṃsani ṣy ad at k See More
dādharti dardharti dardharṣi bobhūtu tetikate alarṣi āpanīphaṇat saṃsaniṣyadat karikrat
kanikradat bharibhrat davidhvataḥ davidyutat taritrataḥ sarisṛpatam varīvṛjat marmṛjya
āganīganti ityetāni aṣṭādaśa chandasi viṣaye nipātyante. dādharti dardharti dardharṣi
iti dhārayateḥ, dhṛṅo vā ślau yaṅluki vā abhyāsasya dīrghatvaṃ ṇilopaśca. dādharti. evaṃ
dardharti. ślau rukabhyāsasya nipātyate. tathā dardharṣi iti. atra ca yallakṣaṇena
anupapannaṃ tat sarvaṃ nipātanāt siddham. bobhūtu iti bhavateḥ yaṅlugantasya loṭi
guṇābhāvo nipātyate. naitadasti prayojanam, atra bhūsuvostiṅi 7-3-88 iti
guṇābhāvaḥ siddhaḥ? jñāpanārthaṃ tarhi nipātanam etat. jñāpayati, anyatra
yaṅlugantasya guṇapratiṣedho na bhavati iti. bobhoti, bobhavīti. tetikte tijeḥ
yaṅlugantasya ātmanepadaṃ nipātyate. yaṅo ṅittvāt pratyayalakṣaṇena ātmanepadaṃ
siddham eva? jñāpanārthaṃ tu ātmanepadanipātanam, anyatra yaṅlugantādātmanepadaṃ na
bhavati. alarṣi iti iyarteḥ laṭi sipi abhyāsasya halādiḥ śeṣāpavādo rephasya latvaṃ
nipātyate. sipā nirdeśo 'tantram, tipyapi dṛśyate alarti dakṣaḥ. āpanīphaṇatiti
phaṇaterāṅpūrvasya yaṅlugantasya śatari abhyāsasya nīk nipātyate. saṃsaniṣyadatiti
syandeḥ saṃpūrvasya yaṅluk, śataryeva abhyāsasya nik, dhātusakārasya ṣatvaṃ
nipātyate. na cāsya sampūrvatā tantram, anyatra api hi dṛśyate, āsaniṣyadatiti.
karikratiti karoteḥ yaṅlugantasya śatari cutvabhyāvaḥ, abhyāsakakārasya rigāgamo
nipātyate. kanikradatiti krandeḥ luṅi cleḥ aṅādeśaḥ, dvirvacanam abhyāsasya,
cutvābhāvaḥ, nigāgamaśca nipātyate. tathā cāsya hi vivaraṇaṃ kṛtam. akrandītiti
bhāṣāyām. bharibhratiti bibharteḥ yaṅlugantasya śatari bhṛñām it 7-4-76 iti
itvābhāvo jaśtvābhāvo 'bhyāsasya rigāgamaḥ nipātyate. davidhvataḥ iti dhvarateḥ
yaṅlugantasya śatari jasi rūpam etat. atra abhyāsasya vigāgamaḥ ṛkāralopaśca nipātyate.
davidhvato raśmayaḥ sūryasya. davidyutatiti dyuteḥ yaṅlugantasya śatari abhyāsasya
amprasāraṇābhāvaḥ attvam, vigāgamaśca nipātyate. taritrataḥ iti tarateḥ śatari ślau
ṣaṣṭhyekavacane abhyāsasya rigāgamaḥ nipātyate. sarīsṛpatam iti sṛpeḥ śatari ślau
dvitīyaikavacane abhyāsasya rīgāgamaḥ nipātyate. varīvṛjatiti vṛjeḥ śatari ślau rīgāgamaḥ
nipātyate abhyāsasya. marmṛjya iti mṛjeḥ liṭi ṇali abhyāsasya rugāgamaḥ dhātośca
yugāgamo nipātyate. tato mṛjer vṛddhiḥ 7-2-114 na bhavati, alaghūpadhatvāt.
laghūpadhaguṇe prāpte vṛddhirārabhyate. āganīganti iti āṅpūrvasya gamerlati ślau
abhyāsasya cutvābhāvaḥ nīgāgamaśca nipātyate. vakṣyantī vedāganīganti karṇam.
itikaraṇam evaṃ prakāraṇām anyeṣām apyupasaṅgrahārtham.
Kāśikāvṛttī2 : dādhartidardhartidardharṣibobhūtutetikte 'larṣyāpanīphaṇatsaṃsaniṣyadatk ar ik ra tk See More
dādhartidardhartidardharṣibobhūtutetikte 'larṣyāpanīphaṇatsaṃsaniṣyadatkarikratkanikradatbharibhraddavidhvatodavidyutattaritrataḥsarīsṛpataṃvarīvṛjanmarmṛjyā'ganīganti iti ca 7.4.65 dādharti dardharti dardharṣi bobhūtu tetikate alarṣi āpanīphaṇat saṃsaniṣyadat karikrat kanikradat bharibhrat davidhvataḥ davidyutat taritrataḥ sarisṛpatam varīvṛjat marmṛjya āganīganti ityetāni aṣṭādaśa chandasi viṣaye nipātyante. dādharti dardharti dardharṣi iti dhārayateḥ, dhṛṅo vā ślau yaṅluki vā abhyāsasya dīrghatvaṃ ṇilopaśca. dādharti. evaṃ dardharti. ślau rukabhyāsasya nipātyate. tathā dardharṣi iti. atra ca yallakṣaṇena anupapannaṃ tat sarvaṃ nipātanāt siddham. bobhūtu iti bhavateḥ yaṅlugantasya loṭi guṇābhāvo nipātyate. naitadasti prayojanam, atra bhūsuvostiṅi 7.3.88 iti guṇābhāvaḥ siddhaḥ? jñāpanārthaṃ tarhi nipātanam etat. jñāpayati, anyatra yaṅlugantasya guṇapratiṣedho na bhavati iti. bobhoti, bobhavīti. tetikte tijeḥ yaṅlugantasya ātmanepadaṃ nipātyate. yaṅo ṅittvāt pratyayalakṣaṇena ātmanepadaṃ siddham eva? jñāpanārthaṃ tu ātmanepadanipātanam, anyatra yaṅlugantādātmanepadaṃ na bhavati. alarṣi iti iyarteḥ laṭi sipi abhyāsasya halādiḥ śeṣāpavādo rephasya latvaṃ nipātyate. sipā nirdeśo 'tantram, tipyapi dṛśyate alarti dakṣaḥ. āpanīphaṇatiti phaṇaterāṅpūrvasya yaṅlugantasya śatari abhyāsasya nīk nipātyate. saṃsaniṣyadatiti syandeḥ saṃpūrvasya yaṅluk, śataryeva abhyāsasya nik, dhātusakārasya ṣatvaṃ nipātyate. na cāsya sampūrvatā tantram, anyatra api hi dṛśyate, āsaniṣyadatiti. karikratiti karoteḥ yaṅlugantasya śatari cutvabhyāvaḥ, abhyāsakakārasya rigāgamo nipātyate. kanikradatiti krandeḥ luṅi cleḥ aṅādeśaḥ, dvirvacanam abhyāsasya, cutvābhāvaḥ, nigāgamaśca nipātyate. tathā cāsya hi vivaraṇaṃ kṛtam. akrandītiti bhāṣāyām. bharibhratiti bibharteḥ yaṅlugantasya śatari bhṛñām it 7.4.76 iti itvābhāvo jaśtvābhāvo 'bhyāsasya rigāgamaḥ nipātyate. davidhvataḥ iti dhvarateḥ yaṅlugantasya śatari jasi rūpam etat. atra abhyāsasya vigāgamaḥ ṛkāralopaśca nipātyate. davidhvato raśmayaḥ sūryasya. davidyutatiti dyuteḥ yaṅlugantasya śatari abhyāsasya amprasāraṇābhāvaḥ attvam, vigāgamaśca nipātyate. taritrataḥ iti tarateḥ śatari ślau ṣaṣṭhyekavacane abhyāsasya rigāgamaḥ nipātyate. sarīsṛpatam iti sṛpeḥ śatari ślau dvitīyaikavacane abhyāsasya rīgāgamaḥ nipātyate. varīvṛjatiti vṛjeḥ śatari ślau rīgāgamaḥ nipātyate abhyāsasya. marmṛjya iti mṛjeḥ liṭi ṇali abhyāsasya rugāgamaḥ dhātośca yugāgamo nipātyate. tato mṛjer vṛddhiḥ 7.2.114 na bhavati, alaghūpadhatvāt. laghūpadhaguṇe prāpte vṛddhirārabhyate. āganīganti iti āṅpūrvasya gamerlati ślau abhyāsasya cutvābhāvaḥ nīgāgamaśca nipātyate. vakṣyantī vedāganīganti karṇam. itikaraṇam evaṃ prakāraṇām anyeṣām apyupasaṅgrahārtham.
Nyāsa2 : dādhartidarghartidargharṣibobhūtutetikte'laṣyāpanīphaṇatsaṃsaniṣyadatkar ik ra tk an See More
dādhartidarghartidargharṣibobhūtutetikte'laṣyāpanīphaṇatsaṃsaniṣyadatkarikratkanikradadbharibhraddavidhvatodavidyutattaritrataḥ sarīsṛpataṃvarīvṛjanamarmṛjyāganīgantīti ca. , 7.4.65 cakāraśchandasītyanukarṣaṇārthaḥ. "dhārayateḥ" iti. "dhṛñ? dhāraṇe" (dhā.pā.900) "dhṛṅ? avasthāne" (dhā.pā.1412) "dhṛṅ? avadhvaṃsane" (dhā.pā.960)--ityetāṣāṃ ṇyantānāṃ grahaṇam(), "dhṛṅo vā" iti. anantaroktayoraṇyantayoḥ. "ślau yaṅluki vā" iti. tatra tāvat? "dādhartti iti--yadā dhārayateḥ ślau nipātyate, tadā ṇilopo'bhyāsasya dīrghatvaṃ nipātyate. yadā tu yaṅluki, tadā'nekāctvādyaṅ? na prāpnoti, so'pi nipātyate, upadhāhyasvatvañca. ṇilopastvārdhadhātukatvādeva yaṅaḥ "ṇeraniṭi" 6.4.51 ityevaṃ siddhaḥ. bhyāsasya dīrghatvamapi "dīrgho'kitaḥ" 7.4.83 ityevaṃ siddham(). "dardharti, dardharṣi" iti. atrāpi yadā dhārayateḥ ślau tadā'bhyāsasya rugāgamo ṇilopaśca. ślustu sarvatra "bahulaṃ chandasi" 2.4.76 ityanenaiva veditavyaḥ. yadā tu yaṅluki, tadā "dīrgho'kitaḥ" 7.4.83 ityanena dīrghatve prāpte tadabhāvaśca nipātyate. yadā dhṛṅaḥ--dādhartīti ślau nipātyate, tadā dvirvacane kṛte'bhyāsasya dīrghatvaṃ nipātyate. yadā tu tasyaiva dhṛṅo yaṅluki tadā'syāsasya "ṛtaśca" 7.4.92 iti prāptasya rugāderabhāvo nipātyate. "dargharti, dargharṣi" iti. atrāpi yadā dha#ṛṅ(), ślau, tadābhyāsasya rugāgamo nipātyate; yadā tu yaṅaluki, tadā pūrvavat? prāptasya dīrghasyābhāvo nipātyate, na tu rugāgamaḥ; tasya hi "rugrikau ca luki" (7.4.91) ityevaṃ siddhatvāt? parasmaipadaṃ ca vyatyayo bahulam()" 3.1.85 iti.
"bobhūtu" iti. "anyatra" iti. loṭprathamapuruṣasyaikavacanāpekṣamanyatvaṃ veditavyam(). "bobhavīti" iti. adāditvācchapo luk? "bahulaṃ chandasi" 2.4.73 iti bahulavacanatvādbhavati; "yaṅo vā" 7.3.94 iti pakṣe īṭ().
"tetiṣate" iti. "tijeḥ" iti. "tija niśāne" (dhā.pā.971) ityetasya. nanu ca yaṅo ṅittvāt? pratyayalakṣaṇenātmanepadaṃ 1.1.61 siddham(), etat? kimarthaṃ nipātyate? ityāha--"yaṅo ṅittvāt()" ityādi. jñāpanārthamātmanepadaṃ siddham(). jñāpanārthamātmanepadaṃ nipātyata iti darśayati. jñāpanasya tu prayojanam()--anyatra yaṅlugantādātmanepadaṃ na bhavatīti--bhāvaḥ, bobhavītīti.
"alarṣi" iti. "ṛ sṛ gatau" (dhā.pā.1098,1099)--ityasya jauhotyādikasya "urat()" 7.4.66 ityattve kṛte raparatve ca halādiśeṣaḥ prāpnoti, tadapavādau rephasya latvaṃ nipātyate. kiṃ punaḥ kāraṇaṃ sipā nirdeśo'yamatantramityevaṃ vyākhyāyate? ityāha--"tipyapi" ityādi.
"phaṇateḥ" iti. "phaṇa gatau" (dhā.pā.821)--ityetasya. "syandeḥ" iti. "syandū praruāvaṇe" (dhā.pā.761)--ityetasya. kimarthaṃ punaḥ sampūrvasyātantratvaṃ vyākhyāyate? ityāha--"atrāpi hi" ityādi.
"karikrat()" iti. "ḍukṛñ? karaṇe" (dhā.pā.1472). yaṇādeśe kṛte'nṛkārāntatvāt? "ṛtaśca" 7.4.92 ityabhyāsasya rigāgamo na prāpnoti, sa nipātyate.
"krandeḥ" iti. "kadi kradi kladi āhvāne rodane ca" (dhā.pā.772,773,774) ityetasya. kathaṃ punajrñāyate luṅītyetannipātanam()? ityāha--"asya hi" ityādi. yasmālluṅantena krandaterartho nirdiśyate, tato jñāyate--luṅayetannipātanamiti. atra cābhyāsasya rīgāgamo nipātyata eva.
"vibhartteḥ" iti. "ḍubhṛñ? dhāraṇapoṣaṇayoḥ" (dhā.pā.1087) ityasya.
"dhvarateḥ" iti. "dhvṛ hūcrchane" (dhā.pā.939).
"dyuteḥ" iti. "dyuta dīptau" (dhā.pā.741) ityasya. "samprasāraṇābhāvaḥ" iti. "dyutisvāpyoḥ samprasāraṇam()" 7.4.67 iti samprasāraṇaṃ prāpnoti, atastadabhāvo nipātyate.
"tarateḥ" iti. "tṛ? plavanataraṇayoḥ" (dhā.pā.969) ityasya.
"sṛpeḥ" iti. "gamlṛ sṛplṛ gatau" (dhā.pā.982,983) ityasya.
"vṛjeḥ" iti. "vṛjo varjane" (dhā.pā.1812) ityetasya.
"marmṛjya" ti. "mṛjū śuddhau" (dhā.pā.1066) ityetasya ṇali rūpam(). "āganīganti" iti. etadapi saṭi tipi.
itikaraṇasya prakārārthatāṃ darśayitumāha--"evamprakārāṇām()" ityādi. dādharttiprabhṛtīnāmiva yeṣāṃ chandasyalākṣaṇikaṃ kāryaṃ dṛśyate ta evamprakārā dādharttisadṛśā ityarthaḥ. ke punaste? galagatrtītyevamādayaḥ. "gṛ? nigaraṇe" (dhā.pā.1410) ityetasya yaṅluki ślau vā galagatrtīti rūpam(), abhyāsasya carttvāmāvaḥ, halādiśeṣāpavādaḥ, rephasya latvaṃ ca nipātyate॥
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam 2.Source: Sanskrit Documents
Research Papers and Publications