1/39:śarpūrvaśeṣe kharpūrvagrahaṇam |*
2/39:śarpūrvaśeṣe kharpūrvagrahaṇam kartavyam |
3/39:kharpūrvāḥ khayaḥ śiṣyante kharaḥ lupyante iti vaktavyam |
4/39:kim prayojanam |
5/39:ucicchiṣati |
6/39:vyucicchiṣati |
7/39:tukaḥ śravaṇam mā bhūt iti |
8/39:tat tarhi vaktavyam |
9/39:na vaktavyam |
10/39:cartve kṛte tuk na bhaviṣyati |
11/39:asiddham cartvam tasya asiddhatvāt tuk prāpnoti |
12/39:siddhakāṇḍe paṭhitam abhyāsajaśtvacartvam ettvatukoḥ iti |
13/39:evam api antaraṅgatvāt prāpnoti tasmāt kharpūrvagrahaṇam kartavyam |
14/39:na kartavyam |
15/39:ettvatuggrahaṇam na kariṣyate |
16/39:abhyāsajaśtvacartvam siddham iti eva |
17/39:ādiśeṣaprasaṅgaḥ tu |*
18/39:ādiśeṣaḥ tu prāpnoti |
19/39:tiṣṭhāsati |
20/39:nanu ca anādiśeṣaḥ ādiśeṣam bādhiṣyate |
21/39:katham anyasya ucyamānam anyasya bādhakam syāt |
22/39:asati khalu api sambhave bādhanam bhavati asti ca sambhavaḥ yat ubhayam syāt |
23/39:yadi ādiśeṣaḥ api bhavati śarpūrvavacanam idānīm kimartham syāt |
24/39:śarpūrvavacanam kimartham iti cet khayām lopapratiṣedhārtham |*
25/39:śarpūrvavacanam kimartham iti cet khayām lopaḥ mā bhūt iti |
26/39:vyapakarṣavijñānāt siddham |*
27/39:vyapakarṣavijñānāt siddham etat |
28/39:kim idam vyapakarṣavijñānāt iti |
29/39:apavādavijñānāt |
30/39:apavādatvāt atra anādiśeṣaḥ ādiśeṣam bādhiṣyate |
31/39:nanu ca uktam katham anyasya ucyamānam anyasya bādhakam syāt iti |
32/39:idam tāvat ayam praṣṭavyaḥ |
33/39:yadi tat na ucyeta kim iha syāt |
34/39:halādiśeṣaḥ |
35/39:halādiśeṣaḥ cet na aprāpte halādiśeṣe idam ucyate tat bādhakam bhaviṣyati |
36/39:yat api ucyate asati khalu api sambhave bādhanam bhavati asti ca sambhavaḥ yat ubhayam syāt iti sati api sambhave bādhanam bhavati |
37/39:tat yathā |
38/39:dadhi brāhmaṇebhyaḥ dīyatām takram kauṇḍinyāya iti sati api sambhave dadhidānasya takradānam bādhakam bhavati |
39/39:evam iha api sati api sambhave anādiśeṣaḥ ādiśeṣam bādhiṣyate

abhyāsasya śarpūrvāḥ khayaḥ śiṣyante, anye halo lupyante. cuścyotiṣati. tiṣṭhāsati. pispandiṣate. śarpūrvāḥ iti kim? papāca. khayaḥ iti kim? sasnau. kharpūrvāḥ khaya iti vaktavyam. ucicchiṣati ityatra uccheḥ antaraṅgatvāt tuki kṛte dvirvacanam, tatra halādiḥ śeṣe sati abhyāse takāraḥ śrūyeta.

śarpūrvāḥ khayaḥ 7.4.61 abhyāsasya śarpūrvāḥ khayaḥ śiṣyante, anye halo lupyante. cuścyotiṣati. tiṣṭhāsati. pispandiṣate. śarpūrvāḥ iti kim? papāca. khayaḥ iti kim? sasnau. kharpūrvāḥ khaya iti vaktavyam. ucicchiṣati ityatra uccheḥ antaraṅgatvāt tuki kṛte dvirvacanam, tatra halādiḥ śeṣe sati abhyāse takāraḥ śrūyeta.

śarpūrvāḥ khayaḥ. , 7.4.61 pūrveṇa śarāṃ seṣe prāpte khayāṃ śeṣa ārabhyate. anādiśeṣaścāyamādiśeṣaṃ bādhate. na hi śarāmavasthāne khayāṃ śeṣaśabdo viśeṣaṇamupapadyate. sa hi nivṛttyā viśiṣṭamavasthānamāha--ityuktam(). na cobhayoravasthāne nivṛttyā viśiṣṭamavasthānaṃ bhavati. tasmādādiśeṣasyāyamanādiśeṣo'pavādaḥ. "cuścotiṣati" iti. "ścutikrṣaraṇe" (dhā.pā.41), san(), iṭ(). "tiṣṭhāsati" iti. "ṣaṣṭhā gatinivṛttau" (dhā.pā.928). "pispandiṣate" iti. "spadi kiñciccalane" (dhā.pā.14), anudāttet(), iditvānnum(), "pūrvavatsanaḥ" 1.4.61 ityātmanepadam(). "sasnau" iti. "ṣṇā śauce" (dhā.pā.1052). pūrvevaṇṇala autvam(). "kharpūrvāḥ" ityādi. "ucicchivati" iti. "ucchī vivāse" (dhā.pā.216), san? uchiṣ? iti sthite dvirvacanaṃ prāpnoti, tuk? ca; tatra varṇāśrayeṇāntaraṅgatvāt? tuk(). tasmān? kṛte, dvirvacanaṃ prāpnoti, cutvañca, tatara paratvāt dvirvacane katrtavye cutvasyāsiddhatvād()dvirvacanaṃ prāpnoti chiṣ()śabdasya. tatra chakārasya śeṣo na prāpnoti; aśarpūrvatvāt(). na hraṃ takāraḥ arbhavati, tataśca pūrveṇa halādiśeṣe kṛte satyabhāse takāraḥ śrūryata. athāpīdamasti--"pūrvatrāsiddhoyamadvirvacane" (jai.pa.vṛ.70) iti cutvaṃ paścād()dvirvacanaṃ kriyate, tathāpi halādiśeṣeṇa chakāre nivṛtte "nimittāpāye naimittikasyāpyapāyaḥ" (vyā.pa.47) iti cutve nivṛtte ucicchiṣatītyatara takāra evābhyāse śrūyeta. tasmāt? kharpūrvāḥ khaya iti vaktavyan(). evaṃ hi sati cchakārasya śeṣe kṛte takāro nivatrtata iti na bhavatyaniṣṭaprasaṅgaḥ॥

abhyāsasya śarpūrvāḥ khayaḥ śiṣyante'nye halo lupyante. tastāra. tastaratuḥ. tastare. guṇor'tīti guṇaḥ. staryāt..

śarpūrvāḥ khayaḥ 651, 7.4.61 abhyāsasya śarpūrvāḥ khayaḥ śiṣyante'nye halo lupyante. tastāra. tastaratuḥ. tastare. guṇor'tīti guṇaḥ. staryāt॥

kintu liṭastādeśe `liṭastajhayo'riti tasyaiśi `liṭi dhāto'riti dvitve `halādiḥ śeṣaḥ' ityabhyāse prathamahalvyatiriktahalāṃ nivṛttau saspardhe iti prāpte– śūrparvāḥ. abhyāsasyeti. `atra lopo'bhyāsasye'tyatastadanuvṛtteriti bhāvaḥ. `śarpūrvāḥ' ityatra śar pūrvo yebhya ityatadguṇasaṃvijñāno bahuvrīhiḥ. tena śarna śiṣyate. śiṣyanta iti. `halādiḥ śeṣaḥ' ityataḥ śeṣa ityanuvṛttaṃ karmaṇi ghañantaṃ bahuvacanāntatayā vipariṇamyata iti bhāvaḥ. tathā ca prakṛte abhyāse khay pakāraḥ śiṣyate. `na ndrāḥ saṃyogādaya' iti rephasya dvitvaniṣedho na śaṅkyaḥ, dvitīyaikājavayavasyaiva tanniṣedhāt. tadāha–paspardha iti. naca vravaścetyatrābhyāse cakāra eva śiṣyeteti vācyaṃ, halādiḥ śeṣa ityato hi ādirityapyanuravartate. śavryatiriktavarṇāpekṣayā dhātvādibhūtā ityarthaḥ. paspardhāte, paspardhire, paspardhiṣe paspardhāthe, paspadhiṃdhve , paspardhe paspardhivahe paspardhimahe iti liṭi rūpāṇi sugamāni. spardhiteti. luṭi edha dhātuvadrūpāṇi sugamānīti bhāvaḥ. spardhiṣyata iti. lṛṭi edhadātuvadrūpāṇīti bhāvaḥ. spardhatāmiti. loṭi edhavadrūpāṇīti bhāvaḥ. aspardhateti. laṅi edhivadrūpāṇīti bhāvaḥ. halāditvādaḍeva na tvāḍiti viśeṣaḥ. spardheteti. vidhiliṅi edhivadrūpāṇi. aḍāgamaḥ, na tvāḍiti viśeṣaḥ. aspardhiṣyateti. lṛṅi edhivadrūpāṇi. aspardhiṣṭeti. luṅi edhivadrūpāṇi. aḍāgamaḥ, na tvāḍiti viśeṣaḥ. aspardhiṣyateti. lṛṅi edhivadrūpāṇi. aḍāgamo viśeṣaḥ, na tvāṭ. gādhṛ pratiṣṭheti. caturthānto dhātuḥ. ṛkāro `nāglopiśāsvṛditā'miti niṣedhārthaḥ. ajagādhat pratiṣṭhā– ādhāre sthitiḥ. granthaḥ– granthanaṃ, racanam. jagādhe iti. liṭi dvitvādi. abhyāsasya hyasvaḥ. cutvam. bādhṛ iti. pratighātaḥ–pīḍanam. nāthṛnādhṛ iti. dvitīyacaturthāntau dhātū. upatāpaḥ– jvaraprayuktā pīḍā. āśīḥ– āśāsanam. dvitīyāntasya nāthṛdhātorviśeṣamāha– āśiṣi nātha iti. atra `nātha' iti ṣaṣṭhī. `anudāttaṅita' ityata ātmanepadamityanuvartate. anudāttetvādeva siddhe niyamārthamidaṃ vārtikaṃ tadāha- - asyāśiṣyeveti. āśāsanārthavṛttereva nāthadhātorātmanepadam. yācñādyarthavṛtteṣu `śeṣātkartarī'ti paraspaipadamevetyarthaḥ. nāthata iti. āśāste ityartha-. anyatreti. yācñādyarthe vidyamānasyetyarthaḥ. atha caturthāntasya nādhadhātorudāharati– nādhate iti. dadheti. caturthānto'yam.

śarpūrvāḥ khayaḥ 104, 7.4.61 kintu liṭastādeśe "liṭastajhayo"riti tasyaiśi "liṭi dhāto"riti dvitve "halādiḥ śeṣaḥ" ityabhyāse prathamahalvyatiriktahalāṃ nivṛttau saspardhe iti prāpte--śūrparvāḥ. abhyāsasyeti. "atra lopo'bhyāsasye"tyatastadanuvṛtteriti bhāvaḥ. "śarpūrvāḥ" ityatra śar pūrvo yebhya ityatadguṇasaṃvijñāno bahuvrīhiḥ. tena śarna śiṣyate. śiṣyanta iti. "halādiḥ śeṣaḥ" ityataḥ śeṣa ityanuvṛttaṃ karmaṇi ghañantaṃ bahuvacanāntatayā vipariṇamyata iti bhāvaḥ. tathā ca prakṛte abhyāse khay pakāraḥ śiṣyate. "na ndrāḥ saṃyogādaya" iti rephasya dvitvaniṣedho na śaṅkyaḥ, dvitīyaikājavayavasyaiva tanniṣedhāt. tadāha--paspardha iti. naca vravaścetyatrābhyāse cakāra eva śiṣyeteti vācyaṃ, halādiḥ śeṣa ityato hi ādirityapyanuravartate. śavryatiriktavarṇāpekṣayā dhātvādibhūtā ityarthaḥ. paspardhāte, paspardhire, paspardhiṣe paspardhāthe, paspadhiṃdhve , paspardhe paspardhivahe paspardhimahe iti liṭi rūpāṇi sugamāni. spardhiteti. luṭi edha dhātuvadrūpāṇi sugamānīti bhāvaḥ. spardhiṣyata iti. lṛṭi edhadātuvadrūpāṇīti bhāvaḥ. spardhatāmiti. loṭi edhavadrūpāṇīti bhāvaḥ. aspardhateti. laṅi edhivadrūpāṇīti bhāvaḥ. halāditvādaḍeva na tvāḍiti viśeṣaḥ. spardheteti. vidhiliṅi edhivadrūpāṇi. aḍāgamaḥ, na tvāḍiti viśeṣaḥ. aspardhiṣyateti. lṛṅi edhivadrūpāṇi. aspardhiṣṭeti. luṅi edhivadrūpāṇi. aḍāgamaḥ, na tvāḍiti viśeṣaḥ. aspardhiṣyateti. lṛṅi edhivadrūpāṇi. aḍāgamo viśeṣaḥ, na tvāṭ. gādhṛ pratiṣṭheti. caturthānto dhātuḥ. ṛkāro "nāglopiśāsvṛditā"miti niṣedhārthaḥ. ajagādhat pratiṣṭhā-- ādhāre sthitiḥ. granthaḥ-- granthanaṃ, racanam. jagādhe iti. liṭi dvitvādi. abhyāsasya hyasvaḥ. cutvam. bādhṛ iti. pratighātaḥ--pīḍanam. nāthṛnādhṛ iti. dvitīyacaturthāntau dhātū. upatāpaḥ-- jvaraprayuktā pīḍā. āśīḥ-- āśāsanam. dvitīyāntasya nāthṛdhātorviśeṣamāha-- āśiṣi nātha iti. atra "nātha" iti ṣaṣṭhī. "anudāttaṅita" ityata ātmanepadamityanuvartate. anudāttetvādeva siddhe niyamārthamidaṃ vārtikaṃ tadāha-- asyāśiṣyeveti. āśāsanārthavṛttereva nāthadhātorātmanepadam. yācñādyarthavṛtteṣu "śeṣātkartarī"ti paraspaipadamevetyarthaḥ. nāthata iti. āśāste ityartha-. anyatreti. yācñādyarthe vidyamānasyetyarthaḥ. atha caturthāntasya nādhadhātorudāharati-- nādhate iti. dadheti. caturthānto'yam.

śarpūrvāḥ. atadguṇasaṃvijñāno'yaṃ bahuvrīhiḥ. tena śaro na śeṣaḥ, ki #ṃ tu khayāmeva. iha spardha ityatra rephasyāpi dvitvaṃ bhavati, dvitīyasyaikācaḥ saṃbandhirephasyaiva `nandrāḥ' iti niṣedhāditi bodhyam. gādhṛ. ṛkāro `nāglopiśāsvṛditā'miti niṣedhārthaḥ. ajagādhat. āspadaṃ sthāpanā avasthānaṃ vā pratiṣṭhā. ekatra sthāpanaṃ saṃdarbho vā granthaḥ. nāthṛ nādhṛ. upatāpo rogaḥ. anudāttettvādeva siddhe niyamārthaṃ vārtikamityāha— vācyam. āśiṣyeveti. ata ekahalmadhye. ekaśabdo'trā'sahāyavacanaḥ. ekayorhalormadhye ityarthaḥ. tadvyācaṣṭe– asaṃyukteti. iṣṭānurodhena liṭītyāvatrya ādeśaviśeṣaṇametvasya namittaṃ ca kriyata ityāha–

śarpūrvāḥ khayaḥ 78, 7.4.61 śarpūrvāḥ. atadguṇasaṃvijñāno'yaṃ bahuvrīhiḥ. tena śaro na śeṣaḥ, ki #ṃ tu khayāmeva. iha spardha ityatra rephasyāpi dvitvaṃ bhavati, dvitīyasyaikācaḥ saṃbandhirephasyaiva "nandrāḥ" iti niṣedhāditi bodhyam. gādhṛ. ṛkāro "nāglopiśāsvṛditā"miti niṣedhārthaḥ. ajagādhat. āspadaṃ sthāpanā avasthānaṃ vā pratiṣṭhā. ekatra sthāpanaṃ saṃdarbho vā granthaḥ. nāthṛ nādhṛ. upatāpo rogaḥ. anudāttettvādeva siddhe niyamārthaṃ vārtikamityāha--- āśiṣi nātha iti vācyam. āśiṣyeveti. ata ekahalmadhye. ekaśabdo'trā'sahāyavacanaḥ. ekayorhalormadhye ityarthaḥ. tadvyācaṣṭe-- asaṃyukteti. iṣṭānurodhena liṭītyāvatrya ādeśaviśeṣaṇametvasya namittaṃ ca kriyata ityāha--