Kāśikāvṛttī1:
dambheḥ aca ikārādeśo bhavati, cakārātīt ca sani sakārādau parataḥ. dhipsati, dh
See More
dambheḥ aca ikārādeśo bhavati, cakārātīt ca sani sakārādau parataḥ. dhipsati, dhīpsati. si
ityeva, didambhiṣati.
Kāśikāvṛttī2:
dambha icca 7.4.56 dambheḥ aca ikārādeśo bhavati, cakārātīt ca sani sakārādau p
See More
dambha icca 7.4.56 dambheḥ aca ikārādeśo bhavati, cakārātīt ca sani sakārādau parataḥ. dhipsati, dhīpsati. si ityeva, didambhiṣati.
Nyāsa2:
dambha icca. , 7.4.56
contin॥.
Bālamanoramā1:
dambha icca. `sani mīme'tyataḥ sanīti, aca iti cānuvartate. cakārāt
`āpjña Sū #449
See More
dambha icca. `sani mīme'tyataḥ sanīti, aca iti cānuvartate. cakārāt
`āpjñapyṛdhā'miti sūtrādīditi samuccīyate. `saḥ sī'tta sītyanuvṛttaṃ sano
viśeṣaṇaṃ, tadādividhiḥ. tadāha– dambheraca ityādi. abhyāsalopa iti. `atra lopaḥ'
ityanene'ti śeṣaḥ. dimbh sa iti sthite iksamīpādanusvārādavyavahitaparatvā'bhāve'pi
halantādityasya pravṛttimupapādayati – halantāccetyatreti. halgrahaṇaṃ
haltvajātyākrāntaikā'nekavyaktiraparimiti prāguktamityarthaḥ. tataḥ kimityata āha-
- teneti. dhipsatīti. `sanīvante'ti iḍabhāve ittve rūpam. dhīpsatīti. iḍabhāve
ittve ca rūpam. didambhiṣatīti. iṭpakṣe sano jhalāditvā'bhāvādakittvānnalopo neti
bhāvaḥ. śiśrīṣatīti. `sanīvante'ti iḍabhāve `ajjane'ti dīrghaḥ. sanaḥ kittavānna guṇaḥ.
iṭpakṣe āha– śiśrayiṣatīti. ajhalāditvānna kittvaṃ, nāpyajjhaneti dīrghaḥ.
svṛdhātoḥ sani ṛkārasya uttvavidhiṃ smārayati– udoṣṭha\ufffdeti. susvūrṣatīti.
`sanīvante'ti iḍabhāve ṛkārasya `ajjhane'ti dīrghe kṛte uttve raparatve `upadhāyāṃ
ce'ti dīrgha iti bhāvaḥ. sisvariṣatīti. `svṛ\t' itsya dvitve udaratve ittavamiti
bhāva-. yuyūṣatīti. `sanīvante'ti iḍabhāve `ajjhane'ti dīrghaḥ. yiyaviṣatīti. iṭpakṣe
`dvirvacane'cī'ti guṇaniṣedhāt `yu'ityasya dvitvam. `oḥ puyaṇjī'tīttvamiti
bhāvaḥ. ūrṇunūṣatīti. `sanīvante'ti iḍabhāvapakṣe `na ndrā' iti rephaṃ varjayitvā nus
ityasya dvitve `ajjhane'ti dīrghaḥ. `iko jhali'ti sanaḥ kittvānna guṇaḥ. iṭpakṣe
tu `vibhāṣaṇorṇo'riti sano ṅittvavikalpaṃ matvāha—ūrṇunuviṣati. ūrṇunaviṣatīti.
ṅittvapakṣe guṇā'bhāvānnuśabdasya dvitve uttarakhaṇḍe uvaṅ. ṅittvā'bhāvapakṣe
`nu'ityasya dvitve uttarakhaṇḍasya guṇāvādeśāviti bhāvaḥ. ubhayatrāpyabhyāse uvarṇaḥ
śrūyate. nanu ṅittvā'bhāvapakṣe ūrṇuṃ isa iti sthite dvitvāt, prāgeva
paratvādguṇe avādeśe ca kṛte navśabdasya dvitve'bhyāsasyā'ta ittve
ūrṇinaviṣatīti abhyāse ikāra eva śrūyeta, natu ukāra ityāśaṅkya nirākaroti-
- dvirvacane'cīti. asmin sūtre `sthāniva'dityanuvatrya rūpātideśaṃ cāśritya
dvitvanimitte aci pare yo'jādeśaḥ sa dvitve kartavye sthānirūpaṃ pratipadyate
ityeko'rthaḥ. `na padānte'tyato netyanuvarttya dvitvanimitte aci yo'jādeśaḥ sa
na syād?dvitve kartavye ityanyo'rthaḥ. tatra prathamavyākhyāne tu kṛtasyāpi
guṇasya sthānibhūtokārarūpapratipattyā `nu'ityasya dvitve abhyāse ukāra eva
śrūyate. dvitīvyākhyāne'pi dvitvāt prāgguṇasya niṣiddhatayā nuśabdasyaiva
dvitve abhyāse ukāra eva śrūyate iti bhāvaḥ. nanu ūrṇu isa iti sannantasya
dvitvarūpakāryabhāktvena tadantargatasay isa ityasyāpi kāryitvānna
dvitvanimittatvam, `nahi kāryī nimittatayā āśrīyate' ityukteḥ. tathā ca
dvitve kartavye dvitvanimittā'cparakādeśasya kriyamāṇo niṣedhaḥ kathamiha guṇasya
prasajyate ityāśaṅkya nirākaroti– na ca sannantasyeti. kāryamanubhavanniti. atra
vyākhyānameva śaraṇam. na ceha sanniti. kitaṃ nuśabda ityarthaḥ. bubhūrṣatīti.
`sanīvante'ti iḍabhāvapakṣe bhṛ sa iti sthite `ajjhane'ti dīrghe
`udoṣṭha\ufffdpūrvasye'tyuttve raparatve uttarakhaṇḍasya `hali ce'ti dīrghaḥ. sanaḥ
kittvānna guṇa iti bhāvaḥ. iṭpakṣe āha– bibhariṣatīti. bhṛ isa iti sthite dvitve
uradatve raparatve halādiśeṣe abhyāsasya ata ittve uttarakhaṇḍasya guṇe raparatvamiti
bhāvaḥ. jñapiḥ puganto bhitsaṃjñaka iti. `sanīvante'ti sūtre gṛhrate' iti śeṣaḥ.
`māraṇatoṣaṇaniśāmaneṣu jñe'ti ghaṭādau.tato hetumaṇṇau puki ghaṭāditvena
mittvādupadhāhyasve jñapīti ṇnayto gṛhrata ityarthaḥ. pakārāntaścaurādikaśceti.
`jñapa micce'ti yaḥ svataḥ parakārāntaḥ paṭhitaścurādau, na tu pugantaḥ, so'pi
`sanīvante'ti sūtre gṛhrate ityarthaḥ. iḍabhāve iti. ubhayavidhādapi
ṇyantājjñapītyasmātsani iḍabhāvapakṣe ṇeḥ parasay sanaḥ `iko jhal' iti
kittvāṇṇerguṇo netyarthaḥ. paratvāditi. ṇerlope sati aco'bhāvānna dīrgha iti
bhāvaḥ. tathā ca `jñī' bityasya dvitve halādiśeṣe `atra lopaḥra' ityabhyāsalope
pariniṣṭhitamāha– jñīpsatīti. iṭpakṣe āha– jijñapayiṣatīti. sanadhātoḥ sani āha-
- janasanetyāttvamiti. `nakārasye'ti śeṣaḥ. siṣāsatīti. āttve kṛte sā ityasya
dvitve abhyāsasya hyasve ata ittve ṣatve rūpam. naca `stautiṇyoreve'ti
niyamānna ṣa iti śaṅkyaṃ, sanaḥ ṣatve satyeva tatpravṛtteḥ. iṭpakṣe tvāha-
- sisaniṣatīti. atra `janasane'tyāttvaṃ tu na, sano jhalāditvā'bhāvāt.
`stautiṇyoreve'ti nimayānna ṣa iti bhāvaḥ. tanipatīti. prāptavibhāṣeyam.
Bālamanoramā2:
dambha icca 449, 7.4.56 dambha icca. "sani mīme"tyataḥ sanīti, aca iti
See More
dambha icca 449, 7.4.56 dambha icca. "sani mīme"tyataḥ sanīti, aca iti cānuvartate. cakārāt "āpjñapyṛdhā"miti sūtrādīditi samuccīyate. "saḥ sī"tta sītyanuvṛttaṃ sano viśeṣaṇaṃ, tadādividhiḥ. tadāha-- dambheraca ityādi. abhyāsalopa iti. "atra lopaḥ" ityanene"ti śeṣaḥ. dimbh sa iti sthite iksamīpādanusvārādavyavahitaparatvā'bhāve'pi halantādityasya pravṛttimupapādayati -- halantāccetyatreti. halgrahaṇaṃ haltvajātyākrāntaikā'nekavyaktiraparimiti prāguktamityarthaḥ. tataḥ kimityata āha-- teneti. dhipsatīti. "sanīvante"ti iḍabhāve ittve rūpam. dhīpsatīti. iḍabhāve ittve ca rūpam. didambhiṣatīti. iṭpakṣe sano jhalāditvā'bhāvādakittvānnalopo neti bhāvaḥ. śiśrīṣatīti. "sanīvante"ti iḍabhāve "ajjane"ti dīrghaḥ. sanaḥ kittavānna guṇaḥ. iṭpakṣe āha-- śiśrayiṣatīti. ajhalāditvānna kittvaṃ, nāpyajjhaneti dīrghaḥ. svṛdhātoḥ sani ṛkārasya uttvavidhiṃ smārayati-- udoṣṭha()eti. susvūrṣatīti. "sanīvante"ti iḍabhāve ṛkārasya "ajjhane"ti dīrghe kṛte uttve raparatve "upadhāyāṃ ce"ti dīrgha iti bhāvaḥ. sisvariṣatīti. "svṛ " itsya dvitve udaratve ittavamiti bhāva-. yuyūṣatīti. "sanīvante"ti iḍabhāve "ajjhane"ti dīrghaḥ. yiyaviṣatīti. iṭpakṣe "dvirvacane'cī"ti guṇaniṣedhāt "yu"ityasya dvitvam. "oḥ puyaṇjī"tīttvamiti bhāvaḥ. ūrṇunūṣatīti. "sanīvante"ti iḍabhāvapakṣe "na ndrā" iti rephaṃ varjayitvā nus ityasya dvitve "ajjhane"ti dīrghaḥ. "iko jhali"ti sanaḥ kittvānna guṇaḥ. iṭpakṣe tu "vibhāṣaṇorṇo"riti sano ṅittvavikalpaṃ matvāha---ūrṇunuviṣati. ūrṇunaviṣatīti. ṅittvapakṣe guṇā'bhāvānnuśabdasya dvitve uttarakhaṇḍe uvaṅ. ṅittvā'bhāvapakṣe "nu"ityasya dvitve uttarakhaṇḍasya guṇāvādeśāviti bhāvaḥ. ubhayatrāpyabhyāse uvarṇaḥ śrūyate. nanu ṅittvā'bhāvapakṣe ūrṇuṃ isa iti sthite dvitvāt, prāgeva paratvādguṇe avādeśe ca kṛte navśabdasya dvitve'bhyāsasyā'ta ittve ūrṇinaviṣatīti abhyāse ikāra eva śrūyeta, natu ukāra ityāśaṅkya nirākaroti-- dvirvacane'cīti. asmin sūtre "sthāniva"dityanuvatrya rūpātideśaṃ cāśritya dvitvanimitte aci pare yo'jādeśaḥ sa dvitve kartavye sthānirūpaṃ pratipadyate ityeko'rthaḥ. "na padānte"tyato netyanuvarttya dvitvanimitte aci yo'jādeśaḥ sa na syād()dvitve kartavye ityanyo'rthaḥ. tatra prathamavyākhyāne tu kṛtasyāpi guṇasya sthānibhūtokārarūpapratipattyā "nu"ityasya dvitve abhyāse ukāra eva śrūyate. dvitīvyākhyāne'pi dvitvāt prāgguṇasya niṣiddhatayā nuśabdasyaiva dvitve abhyāse ukāra eva śrūyate iti bhāvaḥ. nanu ūrṇu isa iti sannantasya dvitvarūpakāryabhāktvena tadantargatasay isa ityasyāpi kāryitvānna dvitvanimittatvam, "nahi kāryī nimittatayā āśrīyate" ityukteḥ. tathā ca dvitve kartavye dvitvanimittā'cparakādeśasya kriyamāṇo niṣedhaḥ kathamiha guṇasya prasajyate ityāśaṅkya nirākaroti-- na ca sannantasyeti. kāryamanubhavanniti. atra vyākhyānameva śaraṇam. na ceha sanniti. kitaṃ nuśabda ityarthaḥ. bubhūrṣatīti. "sanīvante"ti iḍabhāvapakṣe bhṛ sa iti sthite "ajjhane"ti dīrghe "udoṣṭha()pūrvasye"tyuttve raparatve uttarakhaṇḍasya "hali ce"ti dīrghaḥ. sanaḥ kittvānna guṇa iti bhāvaḥ. iṭpakṣe āha-- bibhariṣatīti. bhṛ isa iti sthite dvitve uradatve raparatve halādiśeṣe abhyāsasya ata ittve uttarakhaṇḍasya guṇe raparatvamiti bhāvaḥ. jñapiḥ puganto bhitsaṃjñaka iti. "sanīvante"ti sūtre gṛhrate" iti śeṣaḥ. "māraṇatoṣaṇaniśāmaneṣu jñe"ti ghaṭādau.tato hetumaṇṇau puki ghaṭāditvena mittvādupadhāhyasve jñapīti ṇnayto gṛhrata ityarthaḥ. pakārāntaścaurādikaśceti. "jñapa micce"ti yaḥ svataḥ parakārāntaḥ paṭhitaścurādau, na tu pugantaḥ, so'pi "sanīvante"ti sūtre gṛhrate ityarthaḥ. iḍabhāve iti. ubhayavidhādapi ṇyantājjñapītyasmātsani iḍabhāvapakṣe ṇeḥ parasay sanaḥ "iko jhal" iti kittvāṇṇerguṇo netyarthaḥ. paratvāditi. ṇerlope sati aco'bhāvānna dīrgha iti bhāvaḥ. tathā ca "jñī" bityasya dvitve halādiśeṣe "atra lopaḥra" ityabhyāsalope pariniṣṭhitamāha-- jñīpsatīti. iṭpakṣe āha-- jijñapayiṣatīti. sanadhātoḥ sani āha-- janasanetyāttvamiti. "nakārasye"ti śeṣaḥ. siṣāsatīti. āttve kṛte sā ityasya dvitve abhyāsasya hyasve ata ittve ṣatve rūpam. naca "stautiṇyoreve"ti niyamānna ṣa iti śaṅkyaṃ, sanaḥ ṣatve satyeva tatpravṛtteḥ. iṭpakṣe tvāha-- sisaniṣatīti. atra "janasane"tyāttvaṃ tu na, sano jhalāditvā'bhāvāt. "stautiṇyoreve"ti nimayānna ṣa iti bhāvaḥ. tanipatīti. prāptavibhāṣeyam.
Tattvabodhinī1:
yiyaviṣatīti. `dvirvacane'cītyādeśaniṣedhāddvitve
kṛte'bhyāsasyovarṇasyetvam. ū Sū #390
See More
yiyaviṣatīti. `dvirvacane'cītyādeśaniṣedhāddvitve
kṛte'bhyāsasyovarṇasyetvam. ūrṇunūṣatīti. iḍabhāve `ajjhanagamā'miti dīrghaḥ.
iṭpakṣe tu `vibhāṣorṇo'riti vā ṅittvam. na ceha sanniti.kiṃ tu nuśabda
ityarthaḥ. kittvānna guṇa iti. ṇicaḥ sthāne ityarthaḥ.
sanvaktavyaḥ. svā mumūrṣatīti. eka\ufffdāviṣayā maraṇaśaṅketi bodhaḥ. maraṇā''śaṅkāviṣayo
bhavatītyanye. `pūrvavatsanaḥ' ityātmanepadamiha na śaṅkyaṃ, `śade'rityādasūtradvaye
`sano ne'tyanuvarttya vākyabhedena vyākhyeyamiti vakṣyamāṇatvāt.
Tattvabodhinī2:
dambha icca 390, 7.4.56 yiyaviṣatīti. "dvirvacane'cītyādeśaniṣedhāddvitve k
See More
dambha icca 390, 7.4.56 yiyaviṣatīti. "dvirvacane'cītyādeśaniṣedhāddvitve kṛte'bhyāsasyovarṇasyetvam. ūrṇunūṣatīti. iḍabhāve "ajjhanagamā"miti dīrghaḥ. iṭpakṣe tu "vibhāṣorṇo"riti vā ṅittvam. na ceha sanniti.kiṃ tu nuśabda ityarthaḥ. kittvānna guṇa iti. ṇicaḥ sthāne ityarthaḥ. *āśaṅkāyāṃ sanvaktavyaḥ. svā mumūrṣatīti. eka()āviṣayā maraṇaśaṅketi bodhaḥ. maraṇā''śaṅkāviṣayo bhavatītyanye. "pūrvavatsanaḥ" ityātmanepadamiha na śaṅkyaṃ, "śade"rityādasūtradvaye "sano ne"tyanuvarttya vākyabhedena vyākhyeyamiti vakṣyamāṇatvāt.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents