Kāśikāvṛttī1:
akṛdyakāre asārvadhātukayakāre ca kṅiti parato 'jantasya aṅgasya dīrgho bhavati.
See More
akṛdyakāre asārvadhātukayakāre ca kṅiti parato 'jantasya aṅgasya dīrgho bhavati.
bhṛśāyate. sukhāyate. duḥkhāyate. cīyate. cecīyate. stūyate. toṣṭūyate. cīyāt.
stūyāt. akṛtiti kim? prakṛtya. prahṛtya. paratvāt dīrghatvena tuko bādhaḥ
syāt. asārvadhātuke iti kim? cinuyāt. sunuyāt. kṅiti ityeva, uruyā.
dhṛṣṇuyā.
Kāśikāvṛttī2:
akṛtsārvadhātukayor dīrghaḥ 7.4.25 akṛdyakāre asārvadhātukayakāre ca kṅiti para
See More
akṛtsārvadhātukayor dīrghaḥ 7.4.25 akṛdyakāre asārvadhātukayakāre ca kṅiti parato 'jantasya aṅgasya dīrgho bhavati. bhṛśāyate. sukhāyate. duḥkhāyate. cīyate. cecīyate. stūyate. toṣṭūyate. cīyāt. stūyāt. akṛtiti kim? prakṛtya. prahṛtya. paratvāt dīrghatvena tuko bādhaḥ syāt. asārvadhātuke iti kim? cinuyāt. sunuyāt. kṅiti ityeva, uruyā. dhṛṣṇuyā.
Nyāsa2:
akṛtsārvadhātukayordīrghaḥ. , 7.4.25 "bhṛśāyate" iti. "bhṛśādibhy
See More
akṛtsārvadhātukayordīrghaḥ. , 7.4.25 "bhṛśāyate" iti. "bhṛśādibhyo bhuvyacverlopaśca halaḥ" 3.1.12 iti kyaṅ(). "sukhāyate" iti. "sukhādibhyaḥ karttṛvedanāyām()" 3.1.18 iti kṅ(). "cīyate" iti. karmaṇi lakāraḥ, "sārvadhātuke yak()" 3.1.67. "cecīyate" iti. "guṇo yaṅlukoḥ" 7.4.82 ityabhyāsasya guṇaḥ. "toṣṭūyate" iti. "ṣṭuñ? stutau" (dhā.pā.1043), "śarpūrvāḥ khayaḥ" 7.4.61 iti khayaḥ śeṣaḥ. "cīyāt(), stūyāt()" iti. āśiṣi liṅ().
"prakṛtya" iti. pūrvavallyap(). sa ca "kṛdatiṅ()" 3.1.93 iti kṛtsaṃjñakaḥ. nanu ca dīrghaśrutyā'jityetasminnupasthite tenāṅgaṃ viśiṣyate tatra viśeṣaṇena ca tadantavidhirityajantasyāṅgasya dīrghatvena bhavitavyamiti, iha "hyasvasya piti kṛti" 6.1.69 tuki kṛte'jantatā nāsti, tataścānajantatatvādeva dīrghatvena bhavitavyamiti, iha "hyasvasya piti kṛti" 6.1.69 tuki kṛte'jantatā nāsti, tataścānajantatvādeva dīrghatvaṃ na bhaviṣyati, kimetannivṛttyarthenākṛdgrahaṇena? ityata āha--"paratvāt()" ityādi. tuko'vakāśaḥ--agniciditi, dīrghasyāvakāśaḥ--cīyata iti; prakṛtya, prahmataya--ityatrobhayaprāptau sati, asatyakṛdgrahaṇe paratvāddīrghatvena tugbādhyeta. tasmādakṛdgrahaṇaṃ katrtavyam().
"cinuyāt()" iti. vidhyādiliṅ(), sa ca "tiṅaśitsārvadhātukam()" 3.4.113 iti sārvadhātukasaṃjñakaḥ.
"uruyā, dhṛṣṇuyā" iti. uru dhuṣṇuśabdayostṛtīyaikavacane "supāṃ suluk()" 7.1.39 ityādinā yābhāvaḥ॥
Laghusiddhāntakaumudī1:
ajantāṅgasya dīrgho yādau pratyaye, na tu kṛtsārvadhātukayoḥ . kṣīyāt ॥ Sū #483
Laghusiddhāntakaumudī2:
akṛtsārvadhātukayordīrghaḥ 485, 7.4.25 ajantāṅgasya dīrgho yādau pratyaye na tu
See More
akṛtsārvadhātukayordīrghaḥ 485, 7.4.25 ajantāṅgasya dīrgho yādau pratyaye na tu kṛtsārvadhātukayoḥ. kṣīyāt॥
Bālamanoramā1:
āśīrliṅi viśeṣamāha– akṛtsārva. aṅgasyetyadhikṛtam. `ayaḍi\ufffd
kṅitī'tya Sū #141
See More
āśīrliṅi viśeṣamāha– akṛtsārva. aṅgasyetyadhikṛtam. `ayaḍi\ufffd
kṅitī'tyato yītisaptamyantamanuvṛttamaṅgākṣiptapratyayaviśeṣaṇaṃ, tadādividhiḥ.
dīrghaśrutyā `aca' ityupasthitamaṅgaviśeṣaṇaṃ. tadantavidhiḥ.tadāha–ajantasyetyādinā.
akṛtsārvadhātukayoriti kim ?. prakṛtya. tukaṃ bādhitvā paratvāddīrgho na.
cinuyāt. sārvadhātukatvānna dīrghaḥ. kṣījeti. īdupadhaḥ. kūjineti. `kūja avyakte
śabde' ityanupadameva paṭhitaṃ, tatraiva `kuja kṣīja avyakte śabde' iti paṭhituṃ
yuktamityarthaḥ, arthaikyāditi bhāvaḥ. laja laji. bhatrsana iti kvacitpāṭhaḥ. `bhatrsanaṃ
tvapavādagī'rityamaraḥ. dvitīya idit. āśīrliṅi–lañjyāt. lāja lāji. bharjana iti
kvacitpāṭhaḥ. ādupadhau. dvitīya idit. jaja jajītyādi. spaṣṭam. vaja vrajeti. ādyasya
asaṃyuktahalmadyasthā'kāravattve'pi `na śasadadavādiguṇānā'mityettvābhyāsalopau
netyāha– vavajaturiti. avājīt. avajīt. dvitīyasya tu
saṃyuktahalmadhyasthā'kāravattvādevaittvā'bhyāsalopayorna prasaktiḥ.
`avrājī'dityatra `ato halāde'riti vṛddhivikalpamāśaṅkyāha— vadavrajeti
vṛddhiriti. halantatvādeva siddhe vrajagrahaṇasya `ato halāde'riti
vikalpanirāsārthatvanāditi bhāvaḥ. śucādayo dvisaptatirvṛttāḥ. śāḍrantā iti.
`śāḍṛ śyāghāyā'mityantā ityarthaḥ. `śāḍa\ufffdntā' iti kvacitpāṭhaḥ. aṭṭeti.
tavargatṛtīyopadho'yam. catrvaṣṭutvābhyāṃ ṭopadhanirdeśaḥ. tadāha–dopadho'yamiti. tathā ca
aṭṭadhātoḥ sani iṭi aṭṭis iti sthite
ṣṭutvacatrvayorasiddhatvādajāderdvitīyasyeti pravartamānaṃ dvitvaṃ `na ndrāḥ
saṃyogādaya' iti dakāraṃ vihāya ṭis ityasya bhavati. tato halādiśeṣe dakārasya
ṣṭutvacatrvayoḥ `aṭṭiṭiṣate' itīṣṭaṃ sidhyati. svābhāvakamūrdhanyopadhatve `na
ndrā' iti niṣedhā'bhāvāṭṭakāradvayasahitasyaiva dvitve halādiśeṣeṇa dvitīyaṭakārasya
nivṛttau aṭiṭṭiṣate ityaniṣṭaṃ prasajyeteti bhāvaḥ. topadha ityanya iti. ṣṭutvena
ṭopadhanirdeśa iti bhāvaḥ. asminpakṣe sani dvitve kartavye
ṣṭutvasyā'siddhatve'pi `na ndrā' iti niṣedhā'bhāvāttakāraviśiṣṭasya t?ṭis
ityasya dvitve halādiśeṣeṇa ṭakārasya nivṛttyā atiṭṭiṣate iti rūpamiti bhāva-.
ānaṭṭe iti. iha `na ndrā' iti niṣedho na, tatra dvitīyasyaikāca ityanuvṛtteḥ. ghaṭṭa
calana iti. ayaṃ curādāvapi. sphuṭa vikasana iti. ayaṃ kuṭādāvapi. aṭhi gatāva#iti. liṭi numi
dvitve halādiśeṣe `ata āde'riti dīrghe `tasmānnuḍ dvihala' iti nuḍiti matvāha-
- ānaṇṭha iti. vaṭhi ekacaryāyāmiti. asahāyacaryāyamityarthaḥ. maḍi ceti. vibhājana
ityanuṣajyate. `maḍi bhūṣāyā'miti parasmaipadeṣu vakṣyate. śāḍṛ ślāghāyamiti.
ḍalayoraikyācchālata iti kāśyapaḥ. ityaṭṭādayaḥ ṣaṭ?tiṃ?raśadgatāḥ. atha ṭavargīyāntā
[gaḍa\ufffdntā] iti. `gaḍi vadanaikadeśe'ityantā ityarthaḥ. mleṭṭa mreḍṭa iti.
edupadhau. dvitīyo ḍānta iti. ṭavargatṛtīyānta ityarthaḥ. nanu ṭānteṣvasya kathaṃ pāṭhaḥ
cuḍḍa bhāvakaraṇa ityārabhyānukramyamāṇeṣvevāsya paṭhitvaṃ yuktatvādityata āha-
- ṭāntamadhye iti. nāthativadi ta. `edha vṛddhā' vityārabhyānukrānteṣu
tavargacaturthānteṣu yathā `nāthṛ nādhṛ yācñe'ti tavargadvitīyāntasyāpi
arthasāmyātpāṭhaḥ, tadvadityarthaḥ. kaṭe iti. kaṇṭha\ufffdādiḥ. caṭe iti. tālavyādiḥ.
ādyasya liṭi abhyāsasya cutvamityāha– cakāṭeti. cakaṭatuḥ. dvitīyasya ceṭatuḥ.
vairūpyāpādakā''deśāditvā'bhāvādettvābhyāsalopau. prāptāyāmiti. halantalakṣaṇāyā
nityavṛddherneṭīti niṣedhāt `ato halāde'riti vaikalpikavṛddhau
prāptāyāmityarthaḥ.
Bālamanoramā2:
akṛtsārvadhātukayordīrghaḥ 141, 7.4.25 āśīrliṅi viśeṣamāha-- akṛtsārva. aṅgasyet
See More
akṛtsārvadhātukayordīrghaḥ 141, 7.4.25 āśīrliṅi viśeṣamāha-- akṛtsārva. aṅgasyetyadhikṛtam. "ayaḍi() kṅitī"tyato yītisaptamyantamanuvṛttamaṅgākṣiptapratyayaviśeṣaṇaṃ, tadādividhiḥ. dīrghaśrutyā "aca" ityupasthitamaṅgaviśeṣaṇaṃ. tadantavidhiḥ.tadāha--ajantasyetyādinā. akṛtsārvadhātukayoriti kim?. prakṛtya. tukaṃ bādhitvā paratvāddīrgho na. cinuyāt. sārvadhātukatvānna dīrghaḥ. kṣījeti. īdupadhaḥ. kūjineti. "kūja avyakte śabde" ityanupadameva paṭhitaṃ, tatraiva "kuja kṣīja avyakte śabde" iti paṭhituṃ yuktamityarthaḥ, arthaikyāditi bhāvaḥ. laja laji. bhatrsana iti kvacitpāṭhaḥ. "bhatrsanaṃ tvapavādagī"rityamaraḥ. dvitīya idit. āśīrliṅi--lañjyāt. lāja lāji. bharjana iti kvacitpāṭhaḥ. ādupadhau. dvitīya idit. jaja jajītyādi. spaṣṭam. vaja vrajeti. ādyasya asaṃyuktahalmadyasthā'kāravattve'pi "na śasadadavādiguṇānā"mityettvābhyāsalopau netyāha-- vavajaturiti. avājīt. avajīt. dvitīyasya tu saṃyuktahalmadhyasthā'kāravattvādevaittvā'bhyāsalopayorna prasaktiḥ. "avrājī"dityatra "ato halāde"riti vṛddhivikalpamāśaṅkyāha--- vadavrajeti vṛddhiriti. halantatvādeva siddhe vrajagrahaṇasya "ato halāde"riti vikalpanirāsārthatvanāditi bhāvaḥ. śucādayo dvisaptatirvṛttāḥ. śāḍrantā iti. "śāḍṛ śyāghāyā"mityantā ityarthaḥ. "śāḍa()ntā" iti kvacitpāṭhaḥ. aṭṭeti. tavargatṛtīyopadho'yam. catrvaṣṭutvābhyāṃ ṭopadhanirdeśaḥ. tadāha--dopadho'yamiti. tathā ca aṭṭadhātoḥ sani iṭi aṭṭis iti sthite ṣṭutvacatrvayorasiddhatvādajāderdvitīyasyeti pravartamānaṃ dvitvaṃ "na ndrāḥ saṃyogādaya" iti dakāraṃ vihāya ṭis ityasya bhavati. tato halādiśeṣe dakārasya ṣṭutvacatrvayoḥ "aṭṭiṭiṣate" itīṣṭaṃ sidhyati. svābhāvakamūrdhanyopadhatve "na ndrā" iti niṣedhā'bhāvāṭṭakāradvayasahitasyaiva dvitve halādiśeṣeṇa dvitīyaṭakārasya nivṛttau aṭiṭṭiṣate ityaniṣṭaṃ prasajyeteti bhāvaḥ. topadha ityanya iti. ṣṭutvena ṭopadhanirdeśa iti bhāvaḥ. asminpakṣe sani dvitve kartavye ṣṭutvasyā'siddhatve'pi "na ndrā" iti niṣedhā'bhāvāttakāraviśiṣṭasya t()ṭis ityasya dvitve halādiśeṣeṇa ṭakārasya nivṛttyā atiṭṭiṣate iti rūpamiti bhāva-. ānaṭṭe iti. iha "na ndrā" iti niṣedho na, tatra dvitīyasyaikāca ityanuvṛtteḥ. ghaṭṭa calana iti. ayaṃ curādāvapi. sphuṭa vikasana iti. ayaṃ kuṭādāvapi. aṭhi gatāva#iti. liṭi numi dvitve halādiśeṣe "ata āde"riti dīrghe "tasmānnuḍ dvihala" iti nuḍiti matvāha-- ānaṇṭha iti. vaṭhi ekacaryāyāmiti. asahāyacaryāyamityarthaḥ. maḍi ceti. vibhājana ityanuṣajyate. "maḍi bhūṣāyā"miti parasmaipadeṣu vakṣyate. śāḍṛ ślāghāyamiti. ḍalayoraikyācchālata iti kāśyapaḥ. ityaṭṭādayaḥ ṣaṭ()tiṃ()raśadgatāḥ. atha ṭavargīyāntā [gaḍa()ntā] iti. "gaḍi vadanaikadeśe"ityantā ityarthaḥ. mleṭṭa mreḍṭa iti. edupadhau. dvitīyo ḍānta iti. ṭavargatṛtīyānta ityarthaḥ. nanu ṭānteṣvasya kathaṃ pāṭhaḥ cuḍḍa bhāvakaraṇa ityārabhyānukramyamāṇeṣvevāsya paṭhitvaṃ yuktatvādityata āha-- ṭāntamadhye iti. nāthativadi ta. "edha vṛddhā" vityārabhyānukrānteṣu tavargacaturthānteṣu yathā "nāthṛ nādhṛ yācñe"ti tavargadvitīyāntasyāpi arthasāmyātpāṭhaḥ, tadvadityarthaḥ. kaṭe iti. kaṇṭha()ādiḥ. caṭe iti. tālavyādiḥ. ādyasya liṭi abhyāsasya cutvamityāha-- cakāṭeti. cakaṭatuḥ. dvitīyasya ceṭatuḥ. vairūpyāpādakā''deśāditvā'bhāvādettvābhyāsalopau. prāptāyāmiti. halantalakṣaṇāyā nityavṛddherneṭīti niṣedhāt "ato halāde"riti vaikalpikavṛddhau prāptāyāmityarthaḥ.
Tattvabodhinī1:
dīrghagrahaṇena `acaśce'ti paribhāṣopasthānādāha– ajanteti. yādau pratyaya Sū #116
See More
dīrghagrahaṇena `acaśce'ti paribhāṣopasthānādāha– ajanteti. yādau pratyaya iti.
`ayaṅ yi kṅitī'tyato yītyanuvarttyaṃ aṅgākṣiptapratyayastena viśeṣyate,
viśeṣaṇena tadādividhiḥ. `yasminvidhi'riti paribhāṣopasthānāditi bhāvaḥ. na tviti.
kṛdyakāre– prakṛtya. prahmatya. uccaiḥ kṛtya. tukaṃ bādhitvāparatvāddīrghaḥ
syāt. tugvidhistu– agnicit. somasudityādau caritārthaḥ. lyapaḥ
pittvamapyanudāttārthakatayā caritārthamityāhuḥ. sārvadhātukayakāre tu –cinuyāt.
sunuyāt. kṛjineti. arthaikyādekatra pāṭha ucita iti bhāvaḥ. laja laji. lajyāt.
lañjyāt. laja prakāśane iti kathādau. bhatrsane ceti. cādbharjane. tuji pālane.
bhāṣārtho'yaṃ yujādau. gaja gaji. `gañjā tu madirāgṛham'. gaja madane ca. madanaṃ– madaḥ -
cittavikāraḥ. vaja vraja. vāditvādetvābhyāsalopau na. vavajatuḥ. vavrajatuḥ.
śāḍa\ufffdntā iti. `śāḍṛ ślāghāyā'mityantā ityarthaḥ. dopadho'yamiti. tathā ca
ṣṭutvaśāstrasyā'siddhatvāṭanna ndrāḥra' iti dvitvaniṣedhena dakāraṃ vihāya
ṭiśabdasya dvitve paścāddakārasya ṣṭutve ca aṭṭiṭiṣate āṭṭiṭadityādi sidhyati.
ṭopadhatve tu aṭiṭṭiṣate. āṭiṭṭaditi syāditi bhāvaḥ. topadha iti. a\ufffdsmastu
pakṣe– atiṭṭiṣate ātiṭṭadityādi bodhyam. halādiḥ śeṣeṇa ṭakāranivṛttau
tananimittasyāpi ṣṭutvasya nivṛttatvāditi navyāḥ. manoramāyāṃ tu
`pūrvatrāsiddhīyamadvirvacane' iti ṣṭutvasyā'siddhatvā'bhāvaṭṭakāradvayasahitasya
dvitve halādiḥ śeṣe aṭiṭṭiṣate āṭiṭṭadityādi sidhyatītyuktam. `nimittā'pāye
naimittikasyāpyapāyaḥ' iti tvinityamiti tadāśayaḥ. ānaṭṭe iti. iha `na ndrāḥ' iti
niṣedho na, tatra dvitīyasyetyanuvartanāddvitīyaikāca eva nadarāṇāṃ niṣedhāt. ghaṭṭa
calane. ayaṃ curādāvapi. sphuṭa. ayaṃ kuṭādāvapi. ānaṇṭhe iti. `tasmānnuḍ dvihalaḥ'.
iti nuṭ. vaṇṭhate iti. sahāyaṃ vinā caratītyarthaḥ. maḍi ca. pṛthakpāṭhasāmathryādayaṃ
veṣṭane'pītyāhuḥ. `maḍi bhūṣāyā'mityagre parasmaipadiṣu. bhaḍi. `yaḥ saninda
upālambhastatra syātparibhāṣaṇa'mityamaraḥ.
viśaraṇam– avayavavibhāgaḥ. śāḍṭa. ḍalayoraikyāt `śālate' iti kāśyapaḥ. śauṭṭa garve.
asyoṇāduṣu īranvakṣyate. `tadetadatiśauṭīryamauḍulomerna mṛṣyati' iti kalpataruḥ.
kaṭe.
Tattvabodhinī2:
akṛtsārvadhātukayordīrghaḥ 116, 7.4.25 dīrghagrahaṇena "acaśce"ti pari
See More
akṛtsārvadhātukayordīrghaḥ 116, 7.4.25 dīrghagrahaṇena "acaśce"ti paribhāṣopasthānādāha-- ajanteti. yādau pratyaya iti. "ayaṅ yi kṅitī"tyato yītyanuvarttyaṃ aṅgākṣiptapratyayastena viśeṣyate, viśeṣaṇena tadādividhiḥ. "yasminvidhi"riti paribhāṣopasthānāditi bhāvaḥ. na tviti. kṛdyakāre-- prakṛtya. prahmatya. uccaiḥ kṛtya. tukaṃ bādhitvāparatvāddīrghaḥ syāt. tugvidhistu-- agnicit. somasudityādau caritārthaḥ. lyapaḥ pittvamapyanudāttārthakatayā caritārthamityāhuḥ. sārvadhātukayakāre tu --cinuyāt. sunuyāt. kṛjineti. arthaikyādekatra pāṭha ucita iti bhāvaḥ. laja laji. lajyāt. lañjyāt. laja prakāśane iti kathādau. bhatrsane ceti. cādbharjane. tuji pālane. bhāṣārtho'yaṃ yujādau. gaja gaji. "gañjā tu madirāgṛham". gaja madane ca. madanaṃ-- madaḥ - cittavikāraḥ. vaja vraja. vāditvādetvābhyāsalopau na. vavajatuḥ. vavrajatuḥ. śāḍa()ntā iti. "śāḍṛ ślāghāyā"mityantā ityarthaḥ. dopadho'yamiti. tathā ca ṣṭutvaśāstrasyā'siddhatvāṭanna ndrāḥra" iti dvitvaniṣedhena dakāraṃ vihāya ṭiśabdasya dvitve paścāddakārasya ṣṭutve ca aṭṭiṭiṣate āṭṭiṭadityādi sidhyati. ṭopadhatve tu aṭiṭṭiṣate. āṭiṭṭaditi syāditi bhāvaḥ. topadha iti. a()smastu pakṣe-- atiṭṭiṣate ātiṭṭadityādi bodhyam. halādiḥ śeṣeṇa ṭakāranivṛttau tananimittasyāpi ṣṭutvasya nivṛttatvāditi navyāḥ. manoramāyāṃ tu "pūrvatrāsiddhīyamadvirvacane" iti ṣṭutvasyā'siddhatvā'bhāvaṭṭakāradvayasahitasya dvitve halādiḥ śeṣe aṭiṭṭiṣate āṭiṭṭadityādi sidhyatītyuktam. "nimittā'pāye naimittikasyāpyapāyaḥ" iti tvinityamiti tadāśayaḥ. ānaṭṭe iti. iha "na ndrāḥ" iti niṣedho na, tatra dvitīyasyetyanuvartanāddvitīyaikāca eva nadarāṇāṃ niṣedhāt. ghaṭṭa calane. ayaṃ curādāvapi. sphuṭa. ayaṃ kuṭādāvapi. ānaṇṭhe iti. "tasmānnuḍ dvihalaḥ". iti nuṭ. vaṇṭhate iti. sahāyaṃ vinā caratītyarthaḥ. maḍi ca. pṛthakpāṭhasāmathryādayaṃ veṣṭane'pītyāhuḥ. "maḍi bhūṣāyā"mityagre parasmaipadiṣu. bhaḍi. "yaḥ saninda upālambhastatra syātparibhāṣaṇa"mityamaraḥ. śaḍi. "śaṇḍo'surapurohitaḥ". dāḍṭa. viśaraṇam-- avayavavibhāgaḥ. śāḍṭa. ḍalayoraikyāt "śālate" iti kāśyapaḥ. śauṭṭa garve. asyoṇāduṣu īranvakṣyate. "tadetadatiśauṭīryamauḍulomerna mṛṣyati" iti kalpataruḥ. kaṭe.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents