Kāśikāvṛttī1:
daridrāteḥ halādau sārvadhātuke kṅiti parataḥ ikarādeśo bhavati. daridritaḥ dari
See More
daridrāteḥ halādau sārvadhātuke kṅiti parataḥ ikarādeśo bhavati. daridritaḥ daridrithaḥ.
daridrivaḥ. daridrimaḥ. hali ityeva, daridrati. kṅiti ityeva, daridrāti.
daridrāterārdhadhātuke lopo vaktavyaḥ. siddhaśca pratyayavidhau bhavati iti vaktavyam.
daridrāti iti daridraḥ. ākārāntalakṣaṇo ṇapratyayo na bhavati, pacāditvādajeva bhavati. na
daridrāyake lopo daridrāṇe ca neṣyate. didaridrāsatītyeke didaridriṣatīti vā.
adyatanyāṃ veti vaktavyam. adaridrīt, adaridrāsīt. daridrasya iti nirdeśe
chāndasaṃ hrasvatvam draṣtavyam.
Kāśikāvṛttī2:
id daridrasya 6.4.114 daridrāteḥ halādau sārvadhātuke kṅiti parataḥ ikarādeśo b
See More
id daridrasya 6.4.114 daridrāteḥ halādau sārvadhātuke kṅiti parataḥ ikarādeśo bhavati. daridritaḥ daridrithaḥ. daridrivaḥ. daridrimaḥ. hali ityeva, daridrati. kṅiti ityeva, daridrāti. daridrāterārdhadhātuke lopo vaktavyaḥ. siddhaśca pratyayavidhau bhavati iti vaktavyam. daridrāti iti daridraḥ. ākārāntalakṣaṇo ṇapratyayo na bhavati, pacāditvādajeva bhavati. na daridrāyake lopo daridrāṇe ca neṣyate. didaridrāsatītyeke didaridriṣatīti vā. adyatanyāṃ veti vaktavyam. adaridrīt, adaridrāsīt. daridrasya iti nirdeśe chāndasaṃ hrasvatvam draṣtavyam.
Nyāsa2:
iddaridrasya. , 6.4.114 "daridrati" iti. "jakṣityādayaḥ ṣaṭ()&quo
See More
iddaridrasya. , 6.4.114 "daridrati" iti. "jakṣityādayaḥ ṣaṭ()" 6.1.6 ityabhyastasaṃjñā, tenābhyastalakṣaṇa ākāralopo bhavati.
"vaktavyaḥ" iti. vyākhyeya ityarthaḥ. tatredaṃ vyākhyānam()--"śnasorallopaḥ" 6.4.111 ityato maṇḍūkalputinyāyena lopagrahaṇamanuvarttya sārvadhātuke, hali, kṅitatyetān? viśeṣān? nivarttya daridrāteḥ sāmānyenettvalopau vidhātavyau. na caivaṃ sati tau saṅkarema prasajataḥ, yasmādvakṣyamāṇamanyatarasyāṃgrahaṇamubhayoryogayoḥ śeṣabhūtam(). sā ca vyavasthitavibhāṣā. tena yatraiveṣyate yat? tat? tatraiva bhaviṣyati, nānyatreti.
"siddhaśca pratyayavidhau" iti. tathāsau katrtavyau yathā pratyayavidhau=pratyayavidhānakāle, siddhaḥ=niṣpanno bhavati. etaduktaṃ bhavati--ārdhadhātuke pratyaye viṣayabhūte'nutpanne eva lopaḥ katrtavya iti. evaṃ hrasau pratyayavidhau siddho bhavati, nānyathā. "siddhaśca pratyayavidhau" ityasyopādāne yat? phalaṃ tad? "ākārāntalakṣaṇaḥ" ityādinā darśayati. yadyārdhadhātuka utpanne sati lopaḥ kriyate, tadā "śyādvyadhāruāu" 3.1.141 iti sūtreṇa ṇapratyayaḥ syāt(); daridrāterākārāntatvāt(). tataśca "āto yuk? cimkṛtoḥ" 7.3.33 iti yuki kṛte, "daridrāya" ityaniṣṭaṃ rūpaṃ syāt(). "siddhaśca pratyayavidhau" ityucyamāne tu prāgeva pratyayotpatterlopaḥ, tasmin? syanākārāntatvāt? pacādyajeva bhavati. tena "daridraḥ" itīṣṭaṃ siddhaṃ bhavati.
"na daridrāyake lopaḥ" ityādinā ślokena yatrādrdhadhātuke lopo neṣyate yatra vikalpena ceṣyate kaiścit(), taddarśayati. "daridrāyake" ityatra ṇvulante śabde sisādhayiṣite lopo neṣyate. daridrātīti daridrāyāka iti. pūrvavadyuk(). "daridrāṇe" iti. atrāpi lyuṅate lopo neṣyate. "didaridrāsatītyeke" iti. sani kṛte dvirvacanam(), abhyāsakāryam(). "didaridriṣatīti vā" iti. "sanīvantardha" 7.2.49 ityatra "tanipatidaridrāṇām()" ityupasaṃkhyānādvikalpeneṭ().
"adyatanyām()" iti. luṅītyarthaḥ "luṅo'dyatani" iti pūrvācāryasaṃjñā. "adaridrāsaut()" iti. "yamaramanamātāṃ sak? ca" 7.2.73 iti sagiṭau, "asti sico'pṛkte" 7.3.96 itīṭ(), "iṭa īṭi" 8.2.28 iti sico lopaḥ. nanu ca "āto dhātoḥ" 6.4.140 ityākārālope kṛte daridra iti nirdeśena bhavitavyam(), tat? kathaṃ daridrasyeti nirdeśa ityāha--"daridrasyeti nirdeśaḥ" ityādi. "chandovatsūtrāṇi bhavanti" ityataḥ "ṅyāpoḥ saṃjñācchandasorbahulam()" 6.3.62 iti bahulavacanācchāndasamiha hyasvatvam().
tapakaraṇaṃ vispaṣṭārtham(). bhāvyamānatayā savarṇāgrahaṇādeva dīrgho na bhaviṣyati॥
Bālamanoramā1:
iddaridrasya. sautro hyasvaḥ. `gamahane'tyataḥ kṅitītyanuvartate. `ī
halya Sū #312
See More
iddaridrasya. sautro hyasvaḥ. `gamahane'tyataḥ kṅitītyanuvartate. `ī
halyagho'ritte halīti, `ata udi'tyataḥ sārvadhātuke iti. tadāha– daridrāteriti.
`śnābhyastayo'rityāllopā'pavādaḥ. alo'ntyasye'tyantyasya ikāraḥ. daridrita
iti. `sārvadhātakamapi'dititaso ṅittvādākārasya ikāraḥ.
Bālamanoramā2:
iddaridrasya 312, 6.4.114 iddaridrasya. sautro hyasvaḥ. "gamahane"tyat
See More
iddaridrasya 312, 6.4.114 iddaridrasya. sautro hyasvaḥ. "gamahane"tyataḥ kṅitītyanuvartate. "ī halyagho"ritte halīti, "ata udi"tyataḥ sārvadhātuke iti. tadāha-- daridrāteriti. "śnābhyastayo"rityāllopā'pavādaḥ. alo'ntyasye"tyantyasya ikāraḥ. daridrita iti. "sārvadhātakamapi"dititaso ṅittvādākārasya ikāraḥ.
Tattvabodhinī1:
iddaridrasya. `iddaridra' itivaktumucitam. Sū #272
Tattvabodhinī2:
iddaridrasya 272, 6.4.114 iddaridrasya. "iddaridra" itivaktumucitam.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents