Pāṇini 6.2.42

PrevNext

Grammatical Sūtra: कुरुगार्हपतरिक्तगुर्वसूतजरत्यश्लीलदृढरूपापारेवडवातैतिलकद्रूःपण्यकम्बलो दासीभाराणां च kurugārhapatariktagurvasūtajaratyaślīladṛḍharūpāpārevaḍavātaitilakadrūḥpaṇyakambalo dāsībhārāṇāṃ ca Chantings of the aṣṭādhyāyī kindly with permision Sai Susarla.
Individual Word Components: kurugārhapata (luptaprathamāntanirdeśaḥ) riktaguru (luptaprathamāntanirdeśaḥ) asūtajarati yaślīladṛḍharūpā pārevaḍavā taitilakadrūḥ paṇyakambalaḥ (sarvatra subvyatyayena ṣaṣṭhīsthāne prathamā veditayā) dāsībhārāṇām ca
Sūtra with anuvṛtti words: kurugārhapata (luptaprathamāntanirdeśaḥ) riktaguru (luptaprathamāntanirdeśaḥ) asūtajarati yaślīladṛḍharūpā pārevaḍavā taitilakadrūḥ paṇyakambalaḥ (sarvatra subvyatyayena ṣaṣṭhīsthāne prathamā veditayā) dāsībhārāṇām ca prakṛtyā (6.2.1), pūrvapadam (6.2.1)
Type of Rule: vidhi
Preceding adhikāra rule:6.1.136 (1aḍabhyāsavyavāye 'pi)

Description:

The first member retains its accent in the following :'Kuru-gârhapata', 'Rikta-guru', 'Asûta-jaratû', 'Aślûla-dṛi ha-rûpâ', 'Pâre-va abâ', 'Taitila-kadrûḥ', 'Paṇya-kambalaḥ' and 'Dâsû-bhâra &c'. Source: Aṣṭādhyāyī 2.0

[The first members of the following compounds 1] kurú-gārha-pata-, rík-ta-guru/rik-tá-guru-, á-sū-ta-jar-at-ī, áślī-la-dr̥-ḍha-rūp-ā, pāré-vaḍavā, taittilá-kadr-ū, páṇ-ya-kambala- and the class of compounds beginning with dāsī-bhāra- [retain their original accent 1]. Source: From Aṣṭādhyāyī of Pāṇini In Roman Transliteration translated by Sumitra M. Katre, Copyright © 1987. Courtesy of the University of Texas Press.

Source:Srisa Chandra Vasu's Aṣṭādhyāyī of Pāṇini

Anuvṛtti: 6.2.1

Mahābhāṣya: With kind permission: Dr. George Cardona

1/18:kuruvṛjyoḥ gārhapate |*
2/18:kuruvṛjyoḥ gārhapate iti vaktavyam |
3/18:kurugārhapatam , vṛjigāṛhapatam |
4/18:kurugārhapatariktarurvasūtajaratyaślīladṛḍharūpāpārevaḍavātailikadrūḥpaṇyakamabalaḥ dāsībhārādīnām iti vaktavyam |
5/18:iha api yathā syāt |
See More

Kielhorn/Abhyankar (III,126.3-14) Rohatak (IV,547-549)

*Kātyāyana's Vārttikas

Commentaries:

Kāśikāvṛttī¹: kurugārhapata riktaguru asūtajaratī aślīladṛḍharūpāpārevaḍavā taitilakadrū paṇya See More

Kāśikāvṛttī²: kurugārhapatariktagurvasūtajaratyaślīladṛḍharūpāpārevaḍavātaitilakadrūpaṇyakamba See More

kurugārhapatariktagurvasūtajaratyaślīladṛḍharūpāpārevaḍavātaitilakadrūpaṇyakambalo dāsībhārāṇāṃ ca 6.2.42 kurugārhapata riktaguru asūtajaratī aślīladṛḍharūpāpārevaḍavā taitilakadrū paṇyakambala ityete samāsāḥ, teṣāṃ dāsībhārādīnāṃ ca pūrvapadaṃ prakṛtisvaraṃ bhavati. kurūṇāṃ gārhapataṃ kurugārhapatam. kṛgrorucca iti kuruśabdaḥ kupratyayānto 'ntodāttaḥ. kuruvṛjyor gārhapata iti vaktavyam. vṛjīnāṃ gārhapataṃ vṛjigārhapatam. vṛjiśabda ādyudāttaḥ. rikto guruḥ riktaguruḥ, riktaguruḥ. rikte vibhāṣā 6.1.202 iti pūrvapadam ādyudāttam antodattaṃ vā. asūtā jaratī asūtajaratī. aślīlā dṛḍharūpā aślīladṛḍharūpā. aślīlaśabdo nañsamāsatvādādyudāttaḥ. śrīḥ yasya asti tat ślīlam. sidhmāderākṛtigaṇatvāl lac. kapilakāditvāc ca latvam. aślīladṛḍharūpā iti hi saṃsthānamātreṇa śobhanā niḥśrīkā lāvaṇyavirahitā ucyate. pāre vaḍavā iva pārevaḍavā. nipātanādivārthe samāso vibhaktyalopaśca. pāraśado ghṛtāditvādantodāttaḥ. taitilānāṃ kadrūḥ taitilakadrūḥ. titilino 'patyaṃ chātro vā taitilaḥ ityaṇantaḥ. paṇyakambalaḥ. paṇyaśabdo yadantatvādādyudāttaḥ. paṇyakambalaḥ saṃjñāyām iti vaktavyam. anyatra paṇitavye kambale samāsāntodāttattvam eva. pratipadokte hi kṛtyānāṃ samāse dvitīyā dṛtyā ityeṣa vihitaḥ svaritaḥ. dāsyā bhāraḥ dāsībhāraḥ. devahūtiḥ. devajūtiḥ. devasūtiḥ. devanītiḥ. antodāttaṃ pūrvapadam. vasunītiḥ. vasuśadaḥ ādyudāttaḥ. śṝsvṛsnihitrapyasivasi ityatra dhānye nititi vartate. oṣadhiḥ. oṣo dhīyate 'syām iti karmaṇyadhikaraṇe ca 3.3.93 iti kipratyayaḥ. oṣaśabdo ghañantatvādādyudāttaḥ. candramāḥ. candre mo ḍititi asipratyayānto 'yam. candraśabdas tu rakpratyāntatvādantodāttaḥ. yasya tatpuruṣasya pūrvapadaprakṛtisvaratvam iṣyate, na ca vihitaṃ, sa sarvo dāsībhārādisu draṣṭavyaḥ.

Nyāsa²: kurugārahapatiriktagurvasūtajaratyaślīladṛḍharūpā pārevaḍavā taitilakadrūḥ paṇya See More

kurugārahapatiriktagurvasūtajaratyaślīladṛḍharūpā pārevaḍavā taitilakadrūḥ paṇyakambalo dāsībhārāṇāṃ ca. , 6.2.42 atra "kurugārhapata" ityevamādayaḥ paṇyakambalaparayantāḥ samastā-. tatra kurugārhapata--riṣataguru--ityetāvavibhaktikau. itare tu asūtajaratītayevamādayaḥ prathamaikavacanāntāḥ. sā ca prathamā subadhyatyayena ṣaṣṭhyāḥ sthāne veditavyā. "dāsībhārāṇām()" iti bahuvacanaṃ gaṇasya sūcanārtham(). ata evāha--"dāsābhārādīnāṃ ca" iti. "kuruśabdaḥ kupratyayāntaḥ" iti. "kubhrraśca" (da.u.1.107) ityataḥ "ku" ityadhikṛtya "kṛgrorucaca" (da.u.1.109) iti kupratayayāntatvena vyutpāditatvāt(). "kuruvṛjyorgārhapata iti vaktavyam()" iti. kuruvṛjiśabdayorgārhapataśabda uttarapade prakṛtibhāvo bhavatītyetadartharūpaṃ vyākhyeyamityarthaḥ. tatredaṃ vyākhyānam()--kuruśabdasya tāvat? "kurugārhapata" 6.2.42 iti sūtadra evopādānādbhaviṣyati. vṛjiśabdasyāpi cakārasyehānuktasamuccayārthatvāditi. "vṛjiśabda ādyudāttaḥ" iti. vṛjerin(). "igupadhāt? kicca" (da.u.1.48) ityevaṃ vyutpāditatvāt(). "riktaguruḥ" iti. riktaguruśabdasya samānādhikaraṇasamāsatāṃ darśayati. evaṃ "asūtā jaratī" ityanenāpyasyāsūtajaratīśabdasya. "aślaulā dṛḍharūpā" ityanenāślīladṛḍharūpaśabdasāya. na sūtetyasūtāśabdo'pi nañsvareṇādyudāttaḥ. evamaślīlāśabdo'pi. na ślīlā'ślīlā. "sidhmāderākṛtigaṇatvāllac()" iti. "sidhmādibhyaśca" 5.2.96 iti "prāṇisthādāto lajanyatarasayām()" 5.2.95 ityato lajitayasyānuvṛtteḥ. "kapilakāditvācca latvam()" iti. "kṛpo ro laḥ" 8.2.18 ityatra "kapilakādīnāñcopasaṃkhyānam()" (vā.915) iti latvasyopasaṃkhyānāt(). kathaṃ punajrñāyate---śrīryasyāsti tacślīlaśabdenīcyate? ityāha--"aślīladṛḍharūpā" ityādi. na ślīlamaślīlamiti aślolaśabdasyārthaḥ pratiṣidhyate. tatra yadi ślīlaśabdasya śrīryasyāsti sa ityartho na syādaślīladṛḍharūpetyatra niḥśrīkā nocyeta, ucyate ca, tato jñāyate śrīmadadvastu ślīlaśabdenocyata iti. "saṃkhthānamātreṇa śobhanā" iti. dṛḍhatvācca saṃsthānasya. śrīrahitatvācca saṃsthānamātreṇa śobhanā. mātraśabdaḥ śrīmattāyā vyavacchedakaḥ. "lāvaṇyarahitā" ityanena niḥśrīketyasyārthaṃ vispaṣṭīkaroti. "pāre vaḍaveva pārevaḍavā" iti. kena punaratra samāsaḥ? na hīvārthe samāsasya kiñcillakṣaṇamasti. athāpi kathañtit? samāsaḥ syāt(). evamapi "supo dhātuprātipadikayoḥ" (2.4.71) iti vibhaktilopaḥ kasmānna bhavati? ityāha--"nipātanādeva" ityādi. "titilino'patyam()" iti etenāpatyārthe titiliñśabdāt? taddhitotpattimiha darśayati. "chāttrā vā" [chāttro vā taitilaḥ--kāśikā] iti. titilana ityapeśrate. etenāpi "tasyedam()" 4.3.120 ityarthe taitilā iti. pūrvavadupasaṃkhyānāṭṭilopaḥ. "yadantatvāt()" iti. "avadyapaṇya" 3.1.101 iti yadantasya nipātanāt(). "ādyudāttaḥ" iti. "yato'nāvaḥ" 6.1.207 ityanena. "paṇyakambalaḥ saṃjñāyāmiti vaktvyam()" ["saṃjñāyāṃ vaktavyam()" iti mudritaḥ pāṭhaḥ] iti. paṇyakambalaśabdaḥ saṃjñāyāṃ pūrvapadaprakṛtisavaro bhavatītyetadartharūpaṃ vyākhyeyamityarthaḥ, tatredaṃ vyākhyānam()--"pūgeṣvanyatarasyām()" 6.2.28 ityato maṇḍūkaplutinyāyenānyatarasyāṃgrahaṇamanuvartate, sā ca vyavasthitavibhāṣā. saṃjñāyāmeva paṇyakambalaśabdaḥ pūragvapadaprakṛtisvaro bhavati, nānyatreti. "anyatra samāsāntodāttatvameva" iti. nanu ca paṇyaśabdo'yaṃ kṛtyapratyayāntaḥ "tatpuruṣe" (6.2.2) ityādinā tavasmin? paṇitavye pūrvapadasya prakṛtisavareṇaiva bhavitavyam(), tat? kathaṃ samāsantodāttatvam()? ityāha--"pratipadokte hi" ityādi. "kutyatulyākhyā ajātyā" 2.1.67 iti yaḥ kṛtyasamāsaḥ pratipadoktaḥ tatra "dvitīyākṛtyāḥ" 6.2.2 iti pūrvapadasya prakṛtibhāvo vihitaḥ. na cāyaṃ pratipadoktaḥ samāsaḥ. "viśeṣaṇaṃ viśeṣyeṇa 2.1.56 iti samānyena vihitatvāt(). kuta etat()? kambalaśabdasya jātiśabdatvāt(). "dvitīyākṛtyā" ityanena sūtraikadeśena "tatpuruṣe tulyārtha" ityādikaṃ sūtramupalakṣayati. "dāsībhāraḥ" iti. dāsīśabdaḥ pūrvamuktasvara. "devahūtiḥ" iti. pacādyajantatvādantodāttaḥ. "oṣaśabdo ghañantatvāt()" iti. "uṣa dāhe" (dā.pā.696) ityasya ghañi vyutpāditatvāt(). "candre māṅo ḍit()" [candre mo ḍit()--da.u.,paṃ.u.--"candre mo'siḥ"--kāśikāmudritaḥ pāṭhaḥ] (da.u.9.88) ityasiparatyayānto'yam(). "mithune'siḥ pūrvavacca sarvam()" (da.u.9.82) ityato'sipratyayasyānuvṛtteḥ. "candraśabdastu rakpratayayāntatvāt()" iti. "sphāyitañci" (da.u.8.31) ityādinā sūtreṇa rakpratyayāntatvena vyutpāditatvāt(). "sa sarvo dāsībhārādiṣu draṣṭavyaḥ" iti. dāsībhārāderākṛtigaṇatvāt()॥