Grammatical Sūtra: कार्तकौजपादयश्च kārtakaujapādayaśca
Individual Word Components: kārttakaujapādayaḥ ca Sūtra with anuvṛtti words: kārttakaujapādayaḥ ca prakṛtyā (6.2.1 ), pūrvapadam (6.2.1 ), dvandve (6.2.34 ) Type of Rule: vidhiPreceding adhikāra rule: 6.1.136 (1aḍabhyāsavyavāye 'pi)
Description:
Also in the Dvandvas ((kārtakaujapa)) &c, the first members retain their accent. Source: Aṣṭādhyāyī 2.0
[In the class of Dvaṁdvá compounds 34] beginning with (°-ādáy-aḥ) kārtá-kaujap-au `descendants of Kr̥ta and Kujapa' [the first member retains its original accent 1]. Source: From Aṣṭādhyāyī of Pāṇini In Roman Transliteration translated by Sumitra M. Katre, Copyright © 1987. Courtesy of the University of Texas Press.
Source:Srisa Chandra Vasu's Aṣṭādhyāyī of Pāṇini Anuvṛtti: 6.2.1 , 6.2.34
Commentaries:
Kāśikāvṛttī1 : kārtakaujapādayo ye dvandvāḥ teṣu pūrvapadaṃ prakṛtisvaraṃ bhavati.
prak ṛt is va ra See More
kārtakaujapādayo ye dvandvāḥ teṣu pūrvapadaṃ prakṛtisvaraṃ bhavati.
prakṛtisvarapūrvapadāḥ kārtakaujapādayo bhavanti. vibhaktyantānāṃ pāṭho vacanavivakṣārthaḥ.
cakāro dvandvādhikārānuvṛttyarthaḥ. kārtakaujapau. kṛtasya apatyaṃ, kujapasya apatyam
ityaṇantāvetau. sāvarṇimāṇḍūkeyau. sāvarṇiriñantaḥ. avantyaśmakāḥ. avanterapatyāni
vahūni, tannivāso janapado 'vantayaḥ. tathā aśmakāḥ. pailaśyāparṇeyāḥ. yuvadvandvo
'yam. pīlāyāḥ apatyaṃ pailaḥ, tasya apatyaṃ yuvā iti aṇo dvyacaḥ 4-1-156 iti
vihitasya phiñaḥ pailādibhyaśca 2-4-59 iti luk. śyāparṇaśabdo bidādiḥ, tasya
apatyaṃ strī śyāparṇī, tadapatyaṃ yuvā śyāparṇeyaḥ. bahuvacanamatantram, tena
pailaśyāparṇeyau ityatra api bhavati. kapiśyāparṇeyāḥ. kapirantodāttaḥ, tasya apatyaṃ
bahutve kapibodhāṅgirase 4-1-107 iti utpannasya yañaḥ yañañośca iti luk, tena atra
bahutvam āśrīyata eva. śaitikākṣapāñcāleyāḥ. śitikākṣo nāma ṛṣiḥ, tasya apatyam
iti ṛṣyaṇ, tadapatye yūni ya iñ tasya ṇyakṣatriyārṣañito yūni lugaṇiñoḥ 2-4-58
iti luk. pāñcālasya apatyaṃ strī pāñcālī, tadapatyam yuvā pāñcāleyaḥ. atra api
bahuvacanam avivakṣitam iti śaitikākṣapañcāleyau ityatra api bhavati. kaṭukavārcaleyāḥ.
kaṭukasya apatyam iti ata iñ 4-1-95), tasya bahvaca iñaḥ prācyabharateṣu (*2,4.66
iti bahuṣu luk. varcalāyāḥ apatyaṃ vārcaleyaḥ. śākalaśunakāḥ. śakalasya apatyaṃ śākalyaḥ,
tasya chātrāḥ śākalāḥ. kaṇvādibhyo gotre 4-2-111 ityaṇ. śunakasya apataym iti
bidādibhyo 'ñ 4-1-104, tasya bahuṣu luk. śākalaśaṇakāḥ iti kecit paṭhanti. teṣāṃ
śaṇakaśabādutpannasya iñaḥ bahvaca iñaḥ prācyabharateṣu 2-4-66 iti bahuṣu luk.
śunakadhātreyāḥ. dhātryā apatyaṃ dhātreyaḥ. śaṇakabābhravāḥ. babhrorapatyaṃ bābhravaḥ.
ārcābhimaudgalāḥ. ṛcābhena proktam adhīyate ārcābhinaḥ. vaiśampāyanāntevāsitvāt
ṇiniḥ. mudgalaḥ kaṇvādiḥ, tadapatyasya chātrā maudgalāḥ. kuntisurāṣṭrāḥ. kunteḥ
surāṣṭrasya ca apatyeṣu bahuṣu tannivāse vā janapade dvandvo 'yam.
kunticintiśabdau antodāttau. cintisurāṣṭrāḥ kuntisurāṣṭravat.
taṇḍavataṇḍāḥ. pacādyacpratyayāntau antodāttau etau gargādiṣu paṭhyete. tatra
apatyabahutve yaño luk kriyate. gargavatsāḥ. atra api apatyeṣu bahuṣu iñaḥ bahvaca
iñaḥ prācyabharateṣu 2-4-66 iti luk kriyate. bābhravaśālaṅkāyanāḥ. babhrorapatyaṃ
bābhravaḥ. śalaṅku śalaṅkaṃ ca iti śālaṅkāyanaḥ. bābhravadānacyutāḥ. dānacyutaśabdātiñaḥ
bahvacaḥ iti luk. kaṭhakālāpāḥ. kaṭhena proktam adhīyate kaṭhāḥ,
vaiśampāyanāntevāsitvāt ṇiniḥ, tasya kaṭhacarakāl luk. kalāpinā proktamadhīyate
kālāpāḥ. kalāpino 'ṇ 4-3-108) ityaṇ pratyayaḥ, tasmininaṇyanapatye (*6,4.164
iti prakṛtibhāve prāpte na antasya ṭilope sabrahmacāripīṭhasarpi
ityādinopasaṅkhyānena ṭilopaḥ. kaṭhakauthumāḥ. kuthuminā proktamadhīyate iti
prāgdīvyato 'ṇ 4-1-83, tasya pūrvavat ṭilopaḥ. kauthumalaukākṣāḥ. lokākṣeṇa
proktam adhīyate laukākṣāḥ. lokākṣasya vā apatyaṃ laukākṣiḥ, tasya chātrāḥ
laukākṣāḥ. strīkumāram. strīśabdo 'ntodāttaḥ. maudapaippalādāḥ. mudasya apatyaṃ
maudiḥ. tasya chātrā maudāḥ. tathā paippalādāḥ. maudapaippalādāḥ iti dviḥ paṭhyate, tasya
prayojanaṃ pakṣe samāsāntodāttatvam eva yathā syāditi. vatsajarat. vatsaśca jarac ca.
vatsaśabdo 'ntodāttaḥ. sauśrutapārthavāḥ. suśrutasya pṛthośca chātrāḥ,
prāgdīvyato 'ṇ 4-1-83. jarāmṛtyū. yājyānuvākye. yajerṇyat,
yajayācarucapravacarcaśca 7-3-66) iti kutvābhāvaḥ. tatsvaritam (*6,1.185
ityantasvaritaḥ. anuvākyā iti vaceranupūrvāt ṇyat. ācāryopasarjanāntevāsinām
iha pāṭhaḥ prapñcārthaḥ.
Kāśikāvṛttī2 : kārtakaujapā'dayaś ca 6.2.37 kārtakaujapādayo ye dvandvāḥ teṣu pūrvapad aṃ p ra kṛ See More
kārtakaujapā'dayaś ca 6.2.37 kārtakaujapādayo ye dvandvāḥ teṣu pūrvapadaṃ prakṛtisvaraṃ bhavati. prakṛtisvarapūrvapadāḥ kārtakaujapādayo bhavanti. vibhaktyantānāṃ pāṭho vacanavivakṣārthaḥ. cakāro dvandvādhikārānuvṛttyarthaḥ. kārtakaujapau. kṛtasya apatyaṃ, kujapasya apatyam ityaṇantāvetau. sāvarṇimāṇḍūkeyau. sāvarṇiriñantaḥ. avantyaśmakāḥ. avanterapatyāni vahūni, tannivāso janapado 'vantayaḥ. tathā aśmakāḥ. pailaśyāparṇeyāḥ. yuvadvandvo 'yam. pīlāyāḥ apatyaṃ pailaḥ, tasya apatyaṃ yuvā iti aṇo dvyacaḥ 4.1.156 iti vihitasya phiñaḥ pailādibhyaśca 2.4.59 iti luk. śyāparṇaśabdo bidādiḥ, tasya apatyaṃ strī śyāparṇī, tadapatyaṃ yuvā śyāparṇeyaḥ. bahuvacanamatantram, tena pailaśyāparṇeyau ityatra api bhavati. kapiśyāparṇeyāḥ. kapirantodāttaḥ, tasya apatyaṃ bahutve kapibodhāṅgirase 4.1.107 iti utpannasya yañaḥ yañañośca iti luk, tena atra bahutvam āśrīyata eva. śaitikākṣapāñcāleyāḥ. śitikākṣo nāma ṛṣiḥ, tasya apatyam iti ṛṣyaṇ, tadapatye yūni ya iñ tasya ṇyakṣatriyārṣañito yūni lugaṇiñoḥ 2.4.58 iti luk. pāñcālasya apatyaṃ strī pāñcālī, tadapatyam yuvā pāñcāleyaḥ. atra api bahuvacanam avivakṣitam iti śaitikākṣapañcāleyau ityatra api bhavati. kaṭukavārcaleyāḥ. kaṭukasya apatyam iti ata iñ 4.1.95, tasya bahvaca iñaḥ prācyabharateṣu 2.4.66 iti bahuṣu luk. varcalāyāḥ apatyaṃ vārcaleyaḥ. śākalaśunakāḥ. śakalasya apatyaṃ śākalyaḥ, tasya chātrāḥ śākalāḥ. kaṇvādibhyo gotre 4.2.110 ityaṇ. śunakasya apataym iti bidādibhyo 'ñ 4.1.104, tasya bahuṣu luk. śākalaśaṇakāḥ iti kecit paṭhanti. teṣāṃ śaṇakaśabādutpannasya iñaḥ bahvaca iñaḥ prācyabharateṣu 2.4.66 iti bahuṣu luk. śunakadhātreyāḥ. dhātryā apatyaṃ dhātreyaḥ. śaṇakabābhravāḥ. babhrorapatyaṃ bābhravaḥ. ārcābhimaudgalāḥ. ṛcābhena proktam adhīyate ārcābhinaḥ. vaiśampāyanāntevāsitvāt ṇiniḥ. mudgalaḥ kaṇvādiḥ, tadapatyasya chātrā maudgalāḥ. kuntisurāṣṭrāḥ. kunteḥ surāṣṭrasya ca apatyeṣu bahuṣu tannivāse vā janapade dvandvo 'yam. kunticintiśabdau antodāttau. cintisurāṣṭrāḥ kuntisurāṣṭravat. taṇḍavataṇḍāḥ. pacādyacpratyayāntau antodāttau etau gargādiṣu paṭhyete. tatra apatyabahutve yaño luk kriyate. gargavatsāḥ. atra api apatyeṣu bahuṣu iñaḥ bahvaca iñaḥ prācyabharateṣu 2.4.66 iti luk kriyate. bābhravaśālaṅkāyanāḥ. babhrorapatyaṃ bābhravaḥ. śalaṅku śalaṅkaṃ ca iti śālaṅkāyanaḥ. bābhravadānacyutāḥ. dānacyutaśabdātiñaḥ bahvacaḥ iti luk. kaṭhakālāpāḥ. kaṭhena proktam adhīyate kaṭhāḥ, vaiśampāyanāntevāsitvāt ṇiniḥ, tasya kaṭhacarakāl luk. kalāpinā proktamadhīyate kālāpāḥ. kalāpino 'ṇ 4.3.108 ityaṇ pratyayaḥ, tasmininaṇyanapatye 6.4.164 iti prakṛtibhāve prāpte na antasya ṭilope sabrahmacāripīṭhasarpi ityādinopasaṅkhyānena ṭilopaḥ. kaṭhakauthumāḥ. kuthuminā proktamadhīyate iti prāgdīvyato 'ṇ 4.1.83, tasya pūrvavat ṭilopaḥ. kauthumalaukākṣāḥ. lokākṣeṇa proktam adhīyate laukākṣāḥ. lokākṣasya vā apatyaṃ laukākṣiḥ, tasya chātrāḥ laukākṣāḥ. strīkumāram. strīśabdo 'ntodāttaḥ. maudapaippalādāḥ. mudasya apatyaṃ maudiḥ. tasya chātrā maudāḥ. tathā paippalādāḥ. maudapaippalādāḥ iti dviḥ paṭhyate, tasya prayojanaṃ pakṣe samāsāntodāttatvam eva yathā syāditi. vatsajarat. vatsaśca jarac ca. vatsaśabdo 'ntodāttaḥ. sauśrutapārthavāḥ. suśrutasya pṛthośca chātrāḥ, prāgdīvyato 'ṇ 4.1.83. jarāmṛtyū. yājyānuvākye. yajerṇyat, yajayācarucapravacarcaśca 7.3.66 iti kutvābhāvaḥ. tatsvaritam 6.1.179 ityantasvaritaḥ. anuvākyā iti vaceranupūrvāt ṇyat. ācāryopasarjanāntevāsinām iha pāṭhaḥ prapñcārthaḥ.
Nyāsa2 : kārtakaujapādayaśca. , 6.2.37 "aṇantāvetau" iti. tena pratyaya sv ar eṇ ān See More
kārtakaujapādayaśca. , 6.2.37 "aṇantāvetau" iti. tena pratyayasvareṇāntodāttāviti bhāvaḥ. uttaratrāpyaṇantasyānodāttatā veditavyā.
"sauvarṇiriñantaḥ" ["sāvarṇiḥ--kāśikā] iti. ñitsvareṇādyudātta ityabhiprāyaḥ. evamuttaratrāpīñantasyādyudāttata veditavyā. māṇḍūkeyaśabdaḥ "ḍhak? ca maṇḍūkāt()" 4.1.119 iti ḍhagantaḥ.
"avanteḥ" ityādi. avanterapatyāni bahunīti "bṛddhetkośalājādāññyaṅ()" 4.1.169 iti ñyaṅ(), tasya "tadrājasya" 2.4.62 ityādinā luk. avantīnāṃ nivāso janapadaḥ "tasya nivāsaḥ" 4.2.68 iti cāturthiko'ṇ(). tasya "janapade lup()" 4.2.80 iti lup. "avantayaḥ, tathāśmakāḥ" iti. yathāvantaya iti kṛtastathāśmakā ityatrāpi. atra kṣattriyavācino janapadavācinaśca śabdāḥ. taddhite'patyeṣu yo bahuṣatpadyate tadantācaca nivāse cāturarthikaḥ. tasya lup? kṛtaḥ. tathāśmakā ityatrāpi. etāvanmātramatidiśyate. aśmakasyāpatyāni bahūni, "sālvāvayava" 4.1.171 ityādineñ(), tasya luk? pūrvavat(), teṣāṃ nivāse'ṇ(), tasya pūrvavallup(). avantiśabdo ghṛtāditvādantodātta ityeke. citsvareṇetyapare, te hi "bhuvo jhic()" (paṃ.u.330) bahulavacanādavaterapi jhijbhavatīti varṇayanti.
"yuvadvandvo'yam()" iti yudasaṃjñakapratyayāntayorayaṃ dvandva ityarthaḥ. "phailaḥ" iti. "pīlāyā vā" 4.1.118 ityaṇ(). "śyāyarṇaśabdo bidādiḥ" iti tena tato'ptyavivakṣāyāmañ? bhavatīti bhavāḥ. "strī" iti. "śāṅrgaravādyaño ṅīn()" 4.1.73. "śyāparṇeyaḥ" iti. "strībhyo ḍhak()" 4.1.120. "bahucacanamatantram()" iti. avivakṣitatvāt(). "tena" ityādinā bahuvacanāvivakṣāyāḥ phalaṃ darśayati.
"kapirantodāttaḥ" iti. prātipadikasvareṇa. "tena" ityādi. yasmāt? kapiśabdo'yaṃ luganta; tena bahuvacanamatrāśrīyata eva. "ṛṣyaṇ()" iti. "ṛṣyandhaka" 4.1.114 ityādinā. "yūni ya iñ()" iti. "ata iñ()" (śra4.1.95) ityanena. "pāñcālī" iti. "janapadaśabdāt? kṣatriyādañ()" 4.1.166 ityañ(). tadantāt? pūrvavanṅīp(). "pāñcāleyī" [pāñcāleyaḥ--kāśikā] pūrvavaḍḍhak(). evaṃ "vārcalayī" ityatrāpi. "śākalyaḥ" iti. gargāditvāt? yañ(). śākalyaśabdo ñitsvareṇādyudāttaḥ.
"śaṇakabābhravāḥ" iti. śaṇaṃ karotīti "kai gai śabde" (dhā.pā.916,917) ityasmāddhāttoḥ "āto'nupasarge kaḥ" 3.2.3, tena pratyayasvareṇa śaṇakaśabdo'ntodāttaḥ. "bābhravaḥ" iti. "orguṇaḥ" 6.4.146.
"ārcābhinaḥ" iti. proktārthe ṇiniḥ, tasmādadhyetaryaṇ(), tasya "proktālluk()" 4.2.63 iti luk(). evamuttaratrāpi proktapratyayāntādadhyetṛpratyayasya lugveditavyaḥ. "mudgalaḥ kaṇvādiḥ" iti. gargādyantargaṇaḥ. "tadapatyasya" iti. maudgalāḥ" iti. maudgalyaśabdāt? "kaṇvādibhyo gotra" 4.2.110 ityaṇ(), "yasyeti ca" 6.4.148 ityakāralopaḥ. "āpatyasya ca taddhete'nāti" 6.4.151 iti yakārasya. ārcābhiśabdaḥ pratyayasvareṇāntodāttaḥ.
"kunte surāṣṭrasya" ityādi. "kamu kāntau" (dhā.pā.443) ityasmāt? pūrvavat? ktic(), bahulavacanāduttvam(). kunti śobhanaṃ rāṣṭramasyeti surāṣṭraḥ. kunterapatyāni bahūni "vṛddhetkośalājādaññyaṅ()" 4.1.169; surāṣṭrasyāpatyāni bahūni, janapadaśabdādinā 4.1.166 aṇ(), tayoḥ "tadrājasya" 2.4.62 ityādinā bahuṣu luk(). tataḥ kuntīnāṃ nivāso janapadaḥ "tasya nivāsaḥ" 4.2.68 iti cāturarthiko'ṇ(), "tasya janapade lup()" 4.2.80 iti lup(). kuntayaśca surāṣṭrāśca kuntisurāṣṭrāḥ. evaṃ kunteḥ surāṣṭrasya cāpatyeṣu bahuṣu tannivāse janapadadvandvādayaṃ bhavati. kuntiśabdāścitsvareṇāntodāttaḥ. "cintisurāṣṭrāḥ" iti. cintiśabdo'pyāntodātta eva. so'pi "citi samṛtyām()" (dhā.pā.1535) ityasmāt(). kticpratyayāntaḥ. kecidavantikuntiśabdau "kticktau ca saṃjñāyām()" 3.3.174 iti kticpratyayāntau vyutpādayanti.
"pacādyanpratyayāntau" iti. "taḍi harṣe" (dhā.pa.280) ityasmāt? kevalādavapūrvācca pacādyac(). "vaṣṭi bhāgurirallopamavāpyorupasaragayoḥ" ityavaśabdākārasya lopaḥ. "yaño luk? kriyate" iti. "yañañośca" 2.4.64 iti.
"avimattakāmaviddhā" iti. "madī harṣe" (dhā.pā.1208) ityasmādvipūrvānniṣṭhā--vimattaḥ, na vimatto'vimatta iti. "tatpuruṣe tulyārthaṃ" (6.2.2.) ityādinā pūrvapadasaya prakṛtibhāve kṛte nañsvareṇādyudāttaḥ. "bahvacaḥ" iti. anena sūtraikadeśena "bahvaca iñaḥ prācayabharateṣu" (2.4.66) ityetat? sūtramupalakṣayati. "śalaṅku śalaṅkañca" iti. naḍādiṣvetat paṭha()te. asyāyamarthaḥ--śalaṅkuśabdaḥ phakamutpādayati śalaṅkādeśañcāpadyata iti.
"bābhravadānacyutāḥ" iti. brābhrorapatyaṃ bābhravaḥ, aṇantaḥ. dānacyutaśabdādiño bahvaco lugiti pūrvavat(). "kaṭhakālapāḥ" iti. kaṭhaśabdaḥ pacādyaci vyutpāditatvādantodāttaḥ. lokākṣasyāpatyaṃ "laukākṣi)" tasaya cchātrā "laukākṣāḥ". "strīkumām()" iti. "satyāyaterḍraṭ()" (paṃ.u.4.165) tadantāt? "ṭiḍ()ḍhāṇañ()" 4.1.15 iti ṅīp(), tatra pratadyayasvareṇāntodāttākārasya "yasyeti ca" 6.4.148 iti lopaḥ, "anudāttasya ca yatrodāttalopaḥ" 6.1.155 iti ṅīpa udāttatve kṛte strīśabdo hrudāttaḥ.
"tasya cchātrā mīdāḥ" iti. "iñaśca" 4.2.111 ityaṇ(). "tathā paippalādāḥ" iti. pippalāvasyāpatyaṃ paupyalādiḥ, tasya cchātrāḥ paippalādāḥ. "vatsajarat()" iti. "vṛ()tṛ()vadihanikamikaṣibhyaḥ saḥ" (da.u.9.21) [vṛ()tṛ()vadihinikamikaṣiyumucibhyaḥ saḥ--da.u.] iti vadeḥ saḥ, anena vatasaśabdo'ntodāttaḥ, "jīryateratṛn" 3.2.104. jarat(), tayodrvandvaḥ. "sauśrutaparthavāḥ" iti. suśrutasya chātrāḥ sauśrutāḥ. "pṛthośchātrāḥ pārthavāḥ" iti. ubhayatra "tasyedam()" 4.3.120 ityaṇ().
"jarāmṛtyu" iti. jṛ()ṣityetasmāt? "ṣidbhidādibhyo'ṅ()" 3.3.104 ityaṅ(), jarā, tasya pratyayasvareṇāntodāttatvam(). mriyateḥ "bhṛjaḍimṛṅbhyāṃ yuktyukau" (da.u.1.135) iti tyuk(), mṛtyuḥ॥
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam 2.Source: Sanskrit Documents
Research Papers and Publications