Kāśikāvṛttī1: kaṇṭha pṛṣṭha grīvā jaṅghā ityetāni uttarapadāni bahuvrīhau samāse
saṃjñaupamyay See More
kaṇṭha pṛṣṭha grīvā jaṅghā ityetāni uttarapadāni bahuvrīhau samāse
saṃjñaupamyayorādyudāttāni bhavanti. kaṇṭhaḥ saṃjñāyām śitikaṇṭhaḥ. nīlakaṇṭhaḥ. aupamye
kharakaṇṭhaḥ. uṣṭrakaṇṭhaḥ. pṛṣṭhaḥ saṃjñāyām kāṇḍapṛṣṭhaḥ. nākapṛṣṭhaḥ. aupamye
gopṛṣṭhaḥ. ajapṛṣṭhaḥ. grīvā saṃjñāyām sugrīvaḥ. nīlagrīvaḥ. daśagrīvaḥ. aupamye
gogrīvaḥ. aśvagrīvaḥ. jaṅghā saṃjñāyām nāḍījaṅghaḥ. tālajaṅghaḥ. aupamye gojaṅghaḥ.
aśvajaṅghaḥ. eṇījaṅghaḥ.
Kāśikāvṛttī2: kaṇṭhapṛṣthagrīvājaṅghaṃ ca 6.2.114 kaṇṭha pṛṣṭha grīvā jaṅghā ityetāni uttarap See More
kaṇṭhapṛṣthagrīvājaṅghaṃ ca 6.2.114 kaṇṭha pṛṣṭha grīvā jaṅghā ityetāni uttarapadāni bahuvrīhau samāse saṃjñaupamyayorādyudāttāni bhavanti. kaṇṭhaḥ saṃjñāyām śitikaṇṭhaḥ. nīlakaṇṭhaḥ. aupamye kharakaṇṭhaḥ. uṣṭrakaṇṭhaḥ. pṛṣṭhaḥ saṃjñāyām kāṇḍapṛṣṭhaḥ. nākapṛṣṭhaḥ. aupamye gopṛṣṭhaḥ. ajapṛṣṭhaḥ. grīvā saṃjñāyām sugrīvaḥ. nīlagrīvaḥ. daśagrīvaḥ. aupamye gogrīvaḥ. aśvagrīvaḥ. jaṅghā saṃjñāyām nāḍījaṅghaḥ. tālajaṅghaḥ. aupamye gojaṅghaḥ. aśvajaṅghaḥ. eṇījaṅghaḥ.
Nyāsa2: kaṇṭhapṛṣṭhagrīvājaṅghaṃ ca. , 6.2.113 "kaṇeṣṭhaḥ" (paṃ.u.1.105) iti ṭ See More
kaṇṭhapṛṣṭhagrīvājaṅghaṃ ca. , 6.2.113 "kaṇeṣṭhaḥ" (paṃ.u.1.105) iti ṭhapratyayāntatvāt? kaṇṭhaśabdo'ntodāttaḥ. "ḍityapṛṣṭhagūthayūthaprothāḥ" (da.u.6.37) [titha--da.u; paṃ.u.] iti pṛṣṭhaśabdo'ntodātto nipātyate. "iṇśībhyāṃ van()" (da.u.8.126) ityato vanpratyaye'nuvartamāne "śevayahvajihvāgrīvāpvamāvā:" (da.u.8.128) iti grīvāśabdo'ntodātto nipātyate. atyantaṃ hanita gacchatīti hanteryaṅ(), dvirvacanam(), nugato'nunāsikāntasya" 7.4.85 iti nuk(), "abhyāsācca" 7.3.55 iti kutvam(), jaṅghanya iti sthite pacādyac? "yaṅo'ci ca" 2.4.74 iti yaṅo luk(); ṭāp(), citsvareṇa jaṅghāśabdo'ntodāttaḥ. atha vā--"hanterac? jaṅgha ca" 2.4.74 iti yaṅo luk(); ṭāp(), citsvareṇa jaṅghāśabdo'ntodāttaḥ. atha vā--"hanterac? jaṅgha ca" (paṃ.u.5.31) ["ac? tasya jaṅgha ca--paṃ.u.] iti hanteracpratyayo jaṅgha ityayamādeśa ityevaṃ vā jaṅghaśabdo vyutpādyate. eṣāṃ kaṇṭhādīnāṃ samāhāre dvandvaḥ.
"śitikaṇṭhaḥ" iti. "sarvadhātubhya in()" (paṃ.u.4.117) iti vartamānaṃ "kramitamiśāḍistambhāmata icca" (paṃ.u.4.121) [śati--paṃ.u.] iti śitiśabda ādyudāttaḥ. "nīlakaṇṭhaḥ" iti. "nīla varṇe" (dhā.pā.522), ["nīla varṇe--dhā.pa.] asmāt? ghañ(), tena nīlaśabdo'pyādyudāttaḥ. "kharakaṇṭhaḥ" iti. kharasyeva kaṇṭho'syeti vigrahaḥ. khamasyāstīti "raprakaraṇe khamukhakuñjebhya upasaṃkhyānāt? (vā.577) rapratyayaḥ, tena kharo'ntodāttaḥ. "uṣṭrakaṇṭhaḥ" iti. uṣṭrasyeva kaṇṭho'syeti "ṣṭran()" (da.u.8.79) iti vartamāne "uṣakhanibyāṃ kit()" (da.u.8.82) iti "uṣa dāhe" (dhā.pā.696) ityasmāt? ṣṭran(), kicca. tenoṣṭraśabda ādyudāttaḥ.
"kāṇḍapṛṣṭhaḥ" iti. kāṇḍaṃ pṛṣṭhamasyeti kāṇḍaśabdaḥ "nabviṣayasyānisantasya" (phi.sū.2.26) ityudāttaḥ. "nākapṛṣṭham()" iti. nāsyākamastīti "na bhrāṭ()" 6.3.74 ityādinā prakṛtibhāvānnalopābhāvaḥ. "nañsubhyām()" 6.2.171 ityuttarapadāntodāttavidhānānnākaśabdo'ntodāttaḥ "gopṛṣṭham()" i. goriva pṛṣṭhamasyeti. gośabda uktasvaraḥ. "ajapṛṣṭham()" iti. ajasyeva pṛṣṭhamasyeti "aja gatikṣepaṇayoḥ" (dhā.pā.230) asmāt? pacādyac(). ajādiṣvajāśabdasya pāṭhādvībhāvo na bhavati. citsvareṇājaśabdo'ntodāttaḥ.
"sugarīvaḥ" iti. śobhanā grīvā'syeti "nipātā ādyudāttāḥ" (phi.sū.4.80) iti suśabda ādyudāttaḥ. "nīlagrīvaḥ" iti. nīlā grīvā'syeti "nīla varṇe" (dhā.pā.522) ["nīla varṇe--dhā.pa.] asmāt? ghañ(). tena nīlaśabda ādyudāttaḥ. "daśagrīvaḥ" iti. daśa grīvā asyeti daśaśabdaḥ "nraḥ saṃkhyāyāḥ" (phi.sū2.28) ityādyudāttaḥ. "a()āgrīvaḥ" iti. a()āsyeva grīvā'syeti. gośabdo'()āśabdaścoktasvaraḥ.
"nārījaṅghaḥ" iti. nārī jaṅghā yasyeti. śaṅrgaravādiṣu "nṛnarayośca" (ga.sū.57) iti paṭhayante, tenādyudāttaḥ. "tālajaṅghaḥ" iti. tālo jaṅghā yasyeti "tala pratiṣṭhākaraṇe (dhā.pā.1598) [pratiṣṭhāyām()--dhā.pā.] curādiḥ, tasmāt? vacādyac(). tena tālaśabdo'ntodāttaḥ. "gojaṅghaḥ" iti. eṇyā iva jaṅghā yasyeti. eṇīśabdaḥ "jāterastrīviṣayāt()" 4.1.63 iti ṅīṣantaḥ. tenāntodāttaḥ॥
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents