Kāśikāvṛttī1: dhātorādeḥ ṣakārasya sthāne sakārādeśo bhavati. ṣaha sahate. ṣica siñcati. dhātu See More
dhātorādeḥ ṣakārasya sthāne sakārādeśo bhavati. ṣaha sahate. ṣica siñcati. dhātugrahaṇaṃ kim?
soḍaśa. ṣoḍan. ṣaṇḍaḥ. ṣaḍikaḥ. ādeḥ iti kim? kaṣati. laṣati. kṛṣati. ādeśa pratyayayoḥ
8-3-59 ityatra ṣatvavyavasthārtham ṣādayo dhātavaḥ kecidupadiṣṭāḥ. ke punas te? ye
tathā paṭhyante. athavā lakṣaṇaṃ kriyate, ajdantyaparāḥ sādayaḥ ṣopadeśāḥ
smisvidisvadisvañjisvapitayaśca, sṛpisṛjistṛstyāsekṣṛvarjam.
subdhātuṣṭhivuṣvaṣkatīnāṃ satvapratiṣedho vaktavyaḥ. ṣoḍīyati. ṣaṇḍīyati. ṣṭhīvati.
ṣvaṣkate. ṣṭhivu ityasya dvitīyasthakāraṣṭhakāraśca iṣyate. tena teṣṭhīvyate,
ṭeṣṭhīvyate iti ca abhyāsarūpaṃ dvidhā bhavati.
Kāśikāvṛttī2: dhātvādeḥ ṣaḥ saḥ 6.1.64 dhātorādeḥ ṣakārasya sthāne sakārādeśo bhavati. ṣaha See More
dhātvādeḥ ṣaḥ saḥ 6.1.64 dhātorādeḥ ṣakārasya sthāne sakārādeśo bhavati. ṣaha sahate. ṣica siñcati. dhātugrahaṇaṃ kim? soḍaśa. ṣoḍan. ṣaṇḍaḥ. ṣaḍikaḥ. ādeḥ iti kim? kaṣati. laṣati. kṛṣati. ādeśa pratyayayoḥ 8.3.59 ityatra ṣatvavyavasthārtham ṣādayo dhātavaḥ kecidupadiṣṭāḥ. ke punas te? ye tathā paṭhyante. athavā lakṣaṇaṃ kriyate, ajdantyaparāḥ sādayaḥ ṣopadeśāḥ smisvidisvadisvañjisvapitayaśca, sṛpisṛjistṛstyāsekṣṛvarjam. subdhātuṣṭhivuṣvaṣkatīnāṃ satvapratiṣedho vaktavyaḥ. ṣoḍīyati. ṣaṇḍīyati. ṣṭhīvati. ṣvaṣkate. ṣṭhivu ityasya dvitīyasthakāraṣṭhakāraśca iṣyate. tena teṣṭhīvyate, ṭeṣṭhīvyate iti ca abhyāsarūpaṃ dvidhā bhavati.
Nyāsa2: dhātvādeḥ paḥ saḥ. , 6.1.62 "siñciti" iti. "śe mucādīnām()" See More
dhātvādeḥ paḥ saḥ. , 6.1.62 "siñciti" iti. "śe mucādīnām()" 7.1.59 iti num().
"ṣoḍaśa" iti. ṣaṭ? vā daśa vāsyeti "saṃkhyāyāvyaya" 2.2.25 ityādinā bahuvrīhiḥ, "saṃkhyeye ṅac()" 5.4.73 ityādinā samāsānto ṅac(). "ṣoḍan()" iti. ṣaṭ? dantā asyeti bahavrīhiḥ, "vayasi dantasya datṛ" 5.4.141 iti dantaśabdasya datrādeśaḥ. "ṣaṣa uttvaṃ datṛdaśadhāsūttarapadādeḥ ṣṭutvaṃ ca" (vā.765) iti ṣaṣa utvam(), uttarapadādeśca ṣṭutvam()--ḍakāraḥ. "ṣaṇḍaḥ" iti. prātipadikāntametadavyutpannam(). "ṣaḍikaḥ iti. anukampitaḥ ṣaḍaṅgulidatta iti "bahvaco manuṣyanāmnaṣṭhac()" (5.3.78) iti ṭhac? ṭhājādāvūdhrvaṃ dvitīyādacaḥ" 5.3.83 ityaṅgulidattaśabdasya lopaḥ. nanu ca "liṭi dhātoḥ" 6.1.8 ityato'tra dhātugrahaṇamanuvarttiṣyate, tadiha kiṃ punardhātugrahaṇena? evaṃ tarahhi etajjñāpayati--tannivṛttamiti. tasya hranuvṛttau "lopo vyorvali 6.1.64 ityayamapi lopo dhātvavayavasyaiva vijñāyate. knūyī (dhā.pā485), ktaḥ--knūtaḥ kṣmayī (dhā.pā.486), ktaḥ--kṣmāta ityatraiva syāt(); gaudharaḥ, pacerannityatra na syāt(). nanvevamapi dhātugrahaṇamanarthakameva, yasmādupadeśa iti vatrtata eva, na ca prātipadikānāmupadeśaḥ, keṣāṃ tarhi upadeśaḥ? dhātūnām()? naitadasti; upadeśādhikāro.()yupadeśagrahaṇena ṣakāro viśiṣyate, ṣaṣaśca ṣakāra upadeśo bhavati. "ṣaṣa uttvaṃ datṛdaśadhāsūttarapadādeḥ (vā.765) iti sūtre pāṭhāt(). tasmāt? dhātugrahaṇaṃ katrtavyam(). "kaṣati" iti. bhvādau kaṣasidhetyādihisārtho dhātuvarge paṭha()te. "laṣati" iti. "laṣa kānto"(dhā.pā.888) anayorādigārahaṇasya bhavati. nanu copadeśasāmathryādevātra na bhaviṣyatīti, anyathā hrupadeśasya vaiyathrya syāt()? naitasti; asti hranyatūpadeśasya prayojanam(). kiṃ tat()?--"śeṣe vibhāṣā'kakhādāvavānta upedeśe" 8.4.17 ityatra keṣegrrahaṇaṃ mā bhūta; leṣatuḥ, leṣuriti ṣatvaṃ yathā syāt().
kimarthaṃ punaḥ ṣādayo upadṣṭāḥ, na sādayo hrupadiśyeran(), evaṃ hretat? sūtraṃ na katrtavayaṃ bhavati? ityata āha--"ādeśapratyayoḥ" ityādi. ṣatvavyavasthāṃ=ṣatvaniyamaḥ. "ādeśapratyayayoḥ" 8.3.59 ityanena sahādīnāmeva ṣatvavyavasthā yathā sthādityevamartham(). ṣādapaḥ kecidupadiṣṭāḥ anyathā sahādīnāṃ ṣatvārtha yatnāntaraṃ katrtavyaṃ syāt(). tacca guru bhavatītyabhiprāyaḥ. yadyapi ṣakārādiṣu sandeho na bhavati, sakārādiṣu ca bhavatyeva. atra hi na jñāyate--kiṃ ṣopadeśā eva santaḥ "dhātvādeḥ ṣaḥ saḥ" (6.1.64) ityanena kṛtasatvā uccāritāḥ? uta sakārādaya eva? iti sandihra pṛcchati--"ke punaste" iti. "ye yathā paṭha()nte" iti. ṣādayo ye yathā paṭha()nte sannidhānāt? ta eva ṣopadeśā avagantavyāḥ. "ajdantyaparāḥ" ityādi. ajdantyau parau yeṣāmiti te'bdantyaparāḥ. paraśabdo'trāvayave vatrtate. taccācdantyayoḥ paratvamavayavāntarāpekṣaṃ vijñāyamānaṃ sannidhānāt? sakārāpekṣaṃ vijñāyate. "smisvidisvañjisvapayaśca" iti. "ṣmiṅīṣaddhamane" (dhā.pā.948), "ñiṣvidā gātraprakṣaraṇe" (dhā.pā.1188), "ṣvanja pariṣvaṅge" (dhā.pā.976) "ñiṣvap? śaye" (dhā.pā.1068) ete svarūpeṇākhyāyante; makāravakārayorajdantyatvābhāvāt(). kecit smisvadisvadisvañjisvapayaśceti svidisthāne svadiṃ paṭhanti, teṣāṃ "teṣāṃ svada ["ṣvada"--dhātupāṭhaḥ ] svarda āsvādane" (dhā.pā.18,19) iti svadirapi ṣopadeśa eva. "sṛpisṛjistṛstyāsekṛsṛvarjam()" iti. "gamlu suplṛ gatau (dhā.pā.982,983), "sṛja visarge (dhā.pā.1178), "stṛñ? ācchādane" (dhā.pā.1252), "ṣṭa() styai śabdasaṅghātayoḥ", (dhā.pā.911,910) "seka [sekṛ, ruoka--dhā.pā.] sekṛ śraki ślaki gatyarthāḥ" (dhā.pā.81,82,84,85), "sṛ gatau" (dhā.pā.935) etān? varjayitvā ye'nye'jdantatyaparāste ṣopadeśāḥ.
"subdhātu" ityādi. subdhātuḥ kyajādyantaḥ. "ṣṭhic? nirasane" (dhā.pā.560), "ṣvakka [atratyāḥdhātavaḥ kecana dhātupāṭhe na santi] vukka makkatikka ṭikka ṭīkka vagi lagi gatyarthāḥ--eṣāṃ pratiṣedho vaktavyo vyākhyeya ityarthaḥ. tatredaṃ vyākhyānam()--subdhātautāvat? ṣoḍīyatītyādau naiva dhātvādiḥ ṣakāraḥ, tathā hrādiravayavaḥ. ārambhakaścāvayavo bhavati, subdātuḥ sabantena kyacā cārabhyate. na ca ṣakāreṇāpi varṇāntareṇeti kutastasya ṣakārāditvam()? sahādayastu ṣakārādibhireva varṇerārabhyanta iti yuktaṃ teṣāṃ ṣakārāditvam(). ṣṭhiverapi nipātanānna bhavati, kiṃ tannipātanam()? "ṣṭivuklamucamāṃ śiti" 7.3.75 iti. yasya hi satvaṃ bhavati tamayaṃ pradeśeṣu kṛtasatbamevoccārayati yathā pradeśe--"sthādhvoricca" 1.2.17 iti. ṣvakkerapyajdantyaparā ityanena nivarttitatvānna bhavati. vakārasya dantyauṣṭha()tvādajdantyagrahaṇena na gṛhrate. atha vā yādityāt? ṣṭhivuṣvakkorna bhaviṣyati, yakārastu luptanirdiṣṭatvānna śrūyate. atha vā--anyatarasyāṃgrahaṇamatrānuvatrtate sā ca vyavasthitavibhāṣā vijñāyate, tena subdhātvādīnāṃ na bhavatīti. "ṣaṣṭhīvati" iti. "ṣṭhivuklamucamāṃ śiti" 7.3.75 iti dīrghaḥ. "ṣvakkate" iti. anudāttettvādātmanepadam(). atha ṣṭhivo dvitīyavarṇaḥ kiṃ ṭhakāra iṣyate? uta thakāraḥ? yadi ṭhakārastadā siddham()--ṭeṣṭhīṣyata iti, na sidhyati--teṣṭhīvyata iti, "abhyāse carcca" 8.4.53 iti ṭakāra evāntaratamaṣṭhakārasya sthāne prāpnotīti kṛtvā; atha thakārastadā siddham()--teṣṭhīvyata iti, etanna sidhyati--ṭeṣṭhīvyata iti, āntaratamyādvidhīyamānasthakārasya sthāne takāra eva prāpnotītyata āha--"ṣṭhivu ityetasya" ityādi. byāsasya dvairūpyaṃ yathā syāditi. kecidācāryema śiṣyā "ṭhakāro'yam()" ityupadiṣṭāḥ. apare punaḥ "thakāro'yaṃ ṣṭutvena ṭhakāraḥ śrūyate" itīmamarthaṃ grāhitāḥ. ubhayaṃ caitat? prayojanam(). anye punarahuḥ--ṣṭhivurdivādiṣvapi punaradhīyate, tatraikasya dvitoyasthākāraḥ, aparasya tu ṭhakāra iti. teṣṭhīvyata iti "śarpūrvāḥ khayaḥ" 7.4.61 śeṣaḥ॥
Laghusiddhāntakaumudī1: snuk, snug, snuṭ, snuḍ. evaṃ snik, snig, sniṭ, sniḍ..
viśvavāṭ, viśvavāḍ. viśva Sū #256 See More
snuk, snug, snuṭ, snuḍ. evaṃ snik, snig, sniṭ, sniḍ..
viśvavāṭ, viśvavāḍ. viśvavāhau. viśvavāhaḥ. viśvavāham. viśvavāhau..
Laghusiddhāntakaumudī2: dhātvādeḥ ṣaḥ saḥ 256, 6.1.62 snuk, snug, snuṭ, snuḍ. evaṃ snik, snig, sniṭ, sni See More
dhātvādeḥ ṣaḥ saḥ 256, 6.1.62 snuk, snug, snuṭ, snuḍ. evaṃ snik, snig, sniṭ, sniḍ॥ viśvavāṭ, viśvavāḍ. viśvavāhau. viśvavāhaḥ. viśvavāham. viśvavāhau॥
Bālamanoramā1: dātvādeḥ. `ṣa' iti ṣaṣṭha\ufffdntaṃ. tadāha–dhātorādeḥ ṣasya saḥ syāditi.
Sū #108 See More
dātvādeḥ. `ṣa' iti ṣaṣṭha\ufffdntaṃ. tadāha–dhātorādeḥ ṣasya saḥ syāditi.
ṣakārasya saḥ syādityartha-. dhātugrahaṇaṃ kim ?. ṣaṭ. atra dhātvāditvā'bhāvānna
sakāraḥ. ādigrahaṇaṃ kim ?. laṣati. na caivamapi ṣakārītyatītyādau subdhātvāderapi ṣasya
sakāraḥ syāditi vācyam, `ādeca upadeśe'śitī'tyata upadeśa ityanuvṛtteḥ. evaṃ ca
ṣa?ḍityādāvapyudeśagrahaṇānuvṛttyaiva vyāvṛttisiddherdhātugrahaṇaṃ bhāṣye
pratyākhyātam. nanu dhātupāṭhe svada svardetyevaṃ sakāra eva upadiśyatām. evaṃ ca
`dhātvādeḥ ṣaḥ saḥ' ityapi māstviti cenmaivaṃ, ṇyantālluṅi asiṣvadadityatra
ṣakāraśravaṇārthakatvāt. dhātupāṭhe sakārasyaivopadeśe tu asiṣvadadityatra sakārasya
ādeśasakāratvā'bhāvena ṣatvā'saṃbhavāt. nanvevaṃ sati anusvadata
ityatrādeśasakāratvāttvāpattirityata āha– sātpadādyoriti. sasvada iti. liṭi
dvitve saṃyuktahalmadhyasthatvādetvābhyāsalopau neti bhāvaḥ. urdeti.
cakārādāsvādane'pīti kecit.
Bālamanoramā2: dhātvādeḥ ṣaḥ saḥ 108, 6.1.62 dātvādeḥ. "ṣa" iti ṣaṣṭha()ntaṃ. tadāha- See More
dhātvādeḥ ṣaḥ saḥ 108, 6.1.62 dātvādeḥ. "ṣa" iti ṣaṣṭha()ntaṃ. tadāha--dhātorādeḥ ṣasya saḥ syāditi. ṣakārasya saḥ syādityartha-. dhātugrahaṇaṃ kim?. ṣaṭ. atra dhātvāditvā'bhāvānna sakāraḥ. ādigrahaṇaṃ kim?. laṣati. na caivamapi ṣakārītyatītyādau subdhātvāderapi ṣasya sakāraḥ syāditi vācyam, "ādeca upadeśe'śitī"tyata upadeśa ityanuvṛtteḥ. evaṃ ca ṣa()ḍityādāvapyudeśagrahaṇānuvṛttyaiva vyāvṛttisiddherdhātugrahaṇaṃ bhāṣye pratyākhyātam. nanu dhātupāṭhe svada svardetyevaṃ sakāra eva upadiśyatām. evaṃ ca "dhātvādeḥ ṣaḥ saḥ" ityapi māstviti cenmaivaṃ, ṇyantālluṅi asiṣvadadityatra ṣakāraśravaṇārthakatvāt. dhātupāṭhe sakārasyaivopadeśe tu asiṣvadadityatra sakārasya ādeśasakāratvā'bhāvena ṣatvā'saṃbhavāt. nanvevaṃ sati anusvadata ityatrādeśasakāratvāttvāpattirityata āha-- sātpadādyoriti. sasvada iti. liṭi dvitve saṃyuktahalmadhyasthatvādetvābhyāsalopau neti bhāvaḥ. urdeti. cakārādāsvādane'pīti kecit.
Tattvabodhinī1: dhātugrahaṇaṃ kim ?. ṣaṭ ṣaḍ. ādeḥ kim ?. laṣati. Sū #83
Tattvabodhinī2: dhātvādeḥ ṣaḥ saḥ 83, 6.1.62 dhātugrahaṇaṃ kim?. ṣaṭ ṣaḍ. ādeḥ kim?. laṣati.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents