Pāṇini 6.1.3

dvitīyasya iti vartate. dvitīyasya ekāco 'vayavabhūtānāṃ ndrāṇāṃ tadantarbhāvāt prāptaṃ dvirvacanaṃ pratiṣidhyate. nakāradakārarephā dvitīyaikāco 'vayavabhūtāḥ saṃyogādayo na dvirudyante. undidiṣati. aḍḍiḍiṣati. arciciṣati. ndrāḥ iti kim? īcikṣiṣate. saṃyogādayaḥ iti kim? prāṇiṇiṣati. aniteḥ 8-4-19 ubhau sābhyāsasya 8-4-21 iti ṇatvam. ajādeḥ ityeva, didrāsati. kecidajādeḥ ityapi pañcamyantaṃ karmadhārayam anuvartayanti. tasya prayojanam, indidrīyiṣati iti. ajāderanantaratvābhāvād dakāro dvirucyata eva, nakāro na dvirucyate. indram icchati iti kyac. tadantātindrīyitum icchati iti san. bakārasya apyayaṃ pratiṣedho vaktavyaḥ. ubjijiṣati. yadā bakaropadha ubjirupadiśyate tadā ayaṃ pratiṣedhaḥ. dakāropadhopadeśe tu na vaktavyaḥ. batvaṃ tu dakārasya vidhātavyam. yakāraparasya rephasya pratiṣedho na bhavati iti vaktavyam. arāryate. arteḥ aṭyartiśūrṇotīnām upasaṃkhyānam 7-4-82) iti yaṅ. tatra yaṅi ca (*7,4.30 iti guṇaḥ, tato dvirvacanam. īrṣyates tṛtīyasya dve bhavata iti vaktavyam. kasya tṛtīyasya? kecidāhur vyañjanasya iti. īrṣyiyiṣati. apare punaḥ tṛtīyasya ekācaḥ iti vyācakṣate. īrṣyiṣiṣati. kaṇḍvādīnāṃ tṛtīyasya eakāco dve bhavata iti vaktvyam. kaṇḍūyiyiṣati. asuyiyiṣati. vā nāmadhātūnāṃ tṛtīyasya ekāc dve bhavata iti vaktavyam. aśvīyiyiṣati. aśiśvīyiṣati. apara āha yathā iṣṭaṃ nāmadhātuṣviti vaktavyam. puputrīyiṣati. putitrīyiṣati. putrīyiyiṣati. puputitrīyiyiṣati. putrīyiṣiṣati.

na ndrāḥ saṃyogādayaḥ 6.1.3 dvitīyasya iti vartate. dvitīyasya ekāco 'vayavabhūtānāṃ ndrāṇāṃ tadantarbhāvāt prāptaṃ dvirvacanaṃ pratiṣidhyate. nakāradakārarephā dvitīyaikāco 'vayavabhūtāḥ saṃyogādayo na dvirudyante. undidiṣati. aḍḍiḍiṣati. arciciṣati. ndrāḥ iti kim? īcikṣiṣate. saṃyogādayaḥ iti kim? prāṇiṇiṣati. aniteḥ 8.4.19 ubhau sābhyāsasya 8.4.20 iti ṇatvam. ajādeḥ ityeva, didrāsati. kecidajādeḥ ityapi pañcamyantaṃ karmadhārayam anuvartayanti. tasya prayojanam, indidrīyiṣati iti. ajāderanantaratvābhāvād dakāro dvirucyata eva, nakāro na dvirucyate. indram icchati iti kyac. tadantātindrīyitum icchati iti san. bakārasya apyayaṃ pratiṣedho vaktavyaḥ. ubjijiṣati. yadā bakaropadha ubjirupadiśyate tadā ayaṃ pratiṣedhaḥ. dakāropadhopadeśe tu na vaktavyaḥ. batvaṃ tu dakārasya vidhātavyam. yakāraparasya rephasya pratiṣedho na bhavati iti vaktavyam. arāryate. arteḥ aṭyartiśūrṇotīnām upasaṃkhyānam 7.4.82 iti yaṅ. tatra yaṅi ca 7.4.30 iti guṇaḥ, tato dvirvacanam. īrṣyates tṛtīyasya dve bhavata iti vaktavyam. kasya tṛtīyasya? kecidāhur vyañjanasya iti. īrṣyiyiṣati. apare punaḥ tṛtīyasya ekācaḥ iti vyācakṣate. īrṣyiṣiṣati. kaṇḍvādīnāṃ tṛtīyasya eakāco dve bhavata iti vaktvyam. kaṇḍūyiyiṣati. asuyiyiṣati. vā nāmadhātūnāṃ tṛtīyasya ekāc dve bhavata iti vaktavyam. aśvīyiyiṣati. aśiśvīyiṣati. apara āha yathā iṣṭaṃ nāmadhātuṣviti vaktavyam. puputrīyiṣati. putitrīyiṣati. putrīyiyiṣati. puputitrīyiyiṣati. putrīyiṣiṣati.

na ndrāḥ saṃyogādayaḥ. , 6.1.3 "tadantarbhāvāt()" iti. avayavānāṃ samudāyābhyantaratvāt? tadantabhaviḥ. "avayavabhūtāḥ" iti. ādiśabdasya niyatadeśāvayavavācitvādviśiṣṭadeśāvayavabhūtā ityeṣo'rtho veditavyaḥ. "andiviṣati" iti. "undī kledane", (dhā.pa.1457) sanīṭa ca kṛte diṣśabdasya dvirvacanam(). "aḍḍiḍiṣati" iti. "adḍa abhiyoge (dhā.pā.348) ityatra yaḥ saṃyogaḥ sa dakārādiḥ, tasya ṣṭutvena dakārasya ḍakāraḥ, ṣṭutvañca dvirvacane'siddham(), tena sanīṭi kṛte viṣśabdo dvirucyate tataḥ ṣṭutvam. "arciciṣati" iti "arca pūjāyām()" (dhā.pā.204), ciṣśabdasya dvirvacanam(). "īcikṣiṣate" iti. "īkṣa darśane" (dhā.pā.610) sanīṭi ca kṛte kṣiṣśabdasya dvirvacanam? "halādiḥ śeṣaḥ" 7.4.60, "kuhoścuḥ" 7.4.62 iti cutvam(). "prāṇiṇiṣati" iti. "()āsa prāṇane" (dhā.pā.1069), "ana ca" (dhā.pā.1070) prapūrvaḥ. "didrāsati" iti. "drā kutsitāyāṅgatau" (dhā.pā.1054). "kecidajādeḥ" ityādi. teṣāṃ matenājāderuttare ye nakārādayaḥ saṃyogādibhūtāste na dvirucyanta iti śūtrārthaḥ. kiṃ punastadanuvartanasya prayojanam()? ityata āha--"tasya" ityādi. dakārastu dvirucyata eveti karmadhārayapañcamyantānuvṛttau hi "tasmādityuttarasya" 1.1.66 ityanantarāṇāmeva nakārādīnāṃ dvirvacanapratiṣedhena bhavitavyam(); nirdiṣṭagrahaṇasyānantaryārthatvāt(). dakārastatra yadyapi rephadakārayoryaḥ saṃyogastadādibhūtaḥ, tathāpi nakāreṇa vyavahitaḥ. tasmāddakāro'pi dvirucyata eva. "indidrīyiṣati" iti. indraśabdāt? kvaci kṛte "kyaci ca" 7.4.33 itīttvam(), kyajantāt? san(), iṭ(), "ato lopaḥ" 6.4.48 ityakāralopaḥ. "ubjijiṣati" iti. "ubja ārjave" (dhā.pā.1303). "yadā bakāropadha ubjarupadiśyate tadāyaṃ pratiṣedho vaktavyaḥ. dakāropadeśe tu na vaktavyaḥ "na ndrāḥ" ityanenaiva siddhatvāt(). "batvaṃ tu tadā dakārasya vidhātavyam()" iti. ubjita, ubjijiṣatīti yathā syāt(). tadapi batadvamakutvaviṣaye vidhātavyam(); anyathā'bhyudgaḥ, samudga iti na sidhyet(). dakāropadhasyaiva yuktaḥ pāṭhaḥ. batvamātraṃ vaktavyam()? tadapi na vaktavayam(); tatra "bhujanyubjau pāṇyupatāpayoḥ" (7.3.61) iti nipātanādeva liṅgāv? batvaṃ labhyate. na cābhyudgaḥ, samudga ityatrāpi prasajyeta, akṛtvaviṣayatvānnipātanasya; yatra kutvaṃ nāsti tatraiva batvaṃ vijñāyate, na tu kutvaviṣaye. "yakāraparasya" ityādi. yakāraḥ paro yasmāt? tasya pratiṣedho na syādityetadartharūpaṃ vyākhyeyamityarthaḥ. tatra kaiścidevaṃ vyākhyāyate--bahiraṅgo rephaḥ, "guṇo'rttisaṃyogādyoḥ" 7.4.29 "yaṅi ca" 7.4.30 iti guṇo'ṅgasya vidhīyamāno yaṅi bhavati bahiraṅgaḥ, tadāśrito repho'pi bahirahga eva, tataśca so'ntaraṅge pratiṣe'saddhaḥ. tasmāt? tasaya dvirvacanapratiṣedho na bhavatīti. yadyevam(), indidiṣatīti numo'pi pratiṣedho na prāpnotīti? naiṣa doṣaḥ; vakṣyati hretat()--numviṣāvupadeśivadvacanamiti. naiyāyikāstvanyathā varṇayanti--"na ndrāḥ saṃyogādayaḥ" 6.1.3 iti. taiḥ kimuktam()? saṃyogāt? pūrve nakārādayo na dvirucyante sa cedbhavati yakārāntaḥ saṃyogaḥ" iti tenārāyryata ityatra saṃyogasya yakārāntatvāt? pratiṣedho na bhavatīti. "arāyryate" iti. "yaṅi ca" 7.4.30 iti guṇe rapatve ca ryaśabdasya dvivacanam(), halādiśeṣaḥ 7.4.60 "dīrgho'kitaḥ" 7.4.83 iti dīrghaḥ. nanu cārterahalāditvād()yaṅā na bhavitavyam(), sa hi "dhātorekācaḥ" (3.1.22) ityādinā halādereva dhātorvidhīyate? ityāha--"artteḥ" ityādi. "vyañjanasya" iti. īṣryatevryañjanaṃ yadekāc? dvirvacanaṃ katrtavyam(). tacca vyañjanaṃ yakāraḥ, tasyeṭi kṛte sāckasyaiva dvirvacanaṃ katrtavyamam(). "ekācaḥ" iti. sanaḥ. sa hīṭi kṛte tṛtīya ekāj? bhavati. tasya dvirvacane kṛte "sanyataḥ" 7.4.79 itīttvam(). pūrvaṃ pūrvamiṇamāśritya sarvasakārāṇāṃ ṣatvam(). "kaṇḍūyiyiṣati" iti. "asūyiyiṣati" iti. "kaṇḍūñ()", "asūñ()" iti kaṇḍvādiṣu paṭha()ete, tataḥ "kaṇḍvādibhyo yak()" 3.1.27. "vā nāmadhātūnām()" iti. subdhāturnāmadhāturabhidhīyate. "a()āīyiyiṣati" iti. a()āśabdāt? kyajantāt? sanīṭi ca kṛte yiṣśabdasya dvirvacanam(). "āśi()āīyiṣati" iti. ()āīśabdasya dvirvacanam(), hyasvatvam(), halādiśeṣaḥ 7.4.60. "yatheṣṭam()" iti. prathamādīnāmanyatarasya yasyeṣyate tasya katrtavyamiti॥

acaḥ parāḥ saṃyogādayo nadarā dvirna bhavanti. nuśabdasya dvitvam. ūrṇunāva. ūrṇunuvatuḥ. ūrṇunuvuḥ..

na ndrāḥ saṃyogādayaḥ 603, 6.1.3 acaḥ parāḥ saṃyogādayo nadarā dvirna bhavanti. nuśabdasya dvitvam. ūrṇunāva. ūrṇunuvatuḥ. ūrṇunuvuḥ॥

na ndrāḥ. `ekāco dve prathamasye'tyato `dve' ityanuvartate. `ajāderdvitīyasye'tyato'jāderiti. añcāsau ādiśceti karmadārayātpañcamī. n, d, r eṣāṃ dvandvaḥ. tadāha–acaḥ parā iti. nanu `ṇu'ityasya dvitve khaṇḍadvaye'pi ṇakāraḥ śrūyetetyata āha– nuśabdasya dvitvamiti. ṇatvasyeti. dhātupāṭhe `ūrṇu' iti nakārasya kṛtaṇatvasya nirdeśaḥ, dvitve kartavye tasya ṇatvasyā'siddhatvādityarthaḥ. liṅgāditi. `ubhau sābhyāsasye'tyasyā'yamarthaḥ- - sābhyāsasyā'niterupasargasthānnimittātparau khaṇḍadvayagatau nakārau ṇatvaṃ prāpnuta iti. prāṇiṇadityudāharaṇam. `atra anite'riti ṇatve kṛte `pūrvatrāsiddhīyamadvirvacane' iti ṇatvasyā'siddhatvā'bhāvamāśritya `ṇī'tyasya dvitvādeva khaṇḍadvaye makāraśravaṇasiddheḥ `ubhau sābhyāsasye'ti vacanaṃ `pūrvatrāsiddhīyamadvirvacane' ityasyā'nityatāṃ gamayatītyarthaḥ. ūrṇunāveti. nuśabdasya dvitve pūrvanakārasya `raṣābhyā'miti ṇatvam. dvitīyasya tu `aṭkupvā'ṅiti na ṇatvam, `ubhau sābhyāsasye'ti liṅgādeva.

na ndrāḥ saṃyogādayaḥ 277, 6.1.3 na ndrāḥ. "ekāco dve prathamasye"tyato "dve" ityanuvartate. "ajāderdvitīyasye"tyato'jāderiti. añcāsau ādiśceti karmadārayātpañcamī. n, d, r eṣāṃ dvandvaḥ. tadāha--acaḥ parā iti. nanu "ṇu"ityasya dvitve khaṇḍadvaye'pi ṇakāraḥ śrūyetetyata āha-- nuśabdasya dvitvamiti. ṇatvasyeti. dhātupāṭhe "ūrṇu" iti nakārasya kṛtaṇatvasya nirdeśaḥ, dvitve kartavye tasya ṇatvasyā'siddhatvādityarthaḥ. liṅgāditi. "ubhau sābhyāsasye"tyasyā'yamarthaḥ-- sābhyāsasyā'niterupasargasthānnimittātparau khaṇḍadvayagatau nakārau ṇatvaṃ prāpnuta iti. prāṇiṇadityudāharaṇam. "atra anite"riti ṇatve kṛte "pūrvatrāsiddhīyamadvirvacane" iti ṇatvasyā'siddhatvā'bhāvamāśritya "ṇī"tyasya dvitvādeva khaṇḍadvaye makāraśravaṇasiddheḥ "ubhau sābhyāsasye"ti vacanaṃ "pūrvatrāsiddhīyamadvirvacane" ityasyā'nityatāṃ gamayatītyarthaḥ. ūrṇunāveti. nuśabdasya dvitve pūrvanakārasya "raṣābhyā"miti ṇatvam. dvitīyasya tu "aṭkupvā"ṅiti na ṇatvam, "ubhau sābhyāsasye"ti liṅgādeva.

na ndrāḥ. ajāderiti vartate. sa ca karmadhārayaḥ. ādigrahaṇasya tu prakṛte'nuprayogaḥ. tadetadāha– acaḥ parā iti. undidiṣati. indidiṣati. aḍḍiḍiṣati. arciciṣati. `na ndrāḥ' iti kim ?. īkṣateḥ sani īcikṣiṣate. saṃyogādayaḥ kim ?. prāṇiṇiśati. aririṣati. acaḥ parāḥ kim ?. indrīyitumicchatīti kyajantātsani indidrīyiṣati. iha nakārasya dvitvā'bhāve'pi dakārastu dvirucyata eva, acaḥ paratvā'bhāvāt. nuśabdasyeti. upadeśe nakāraeva, ṇatvaṃ tu `raṣābhyā'mityaneneti bhāvaḥ. pūrvatrāsiddhīyamiti. atra dvirvacanaśabdena ṣāṣṭha\ufffdāṣṭamikaṃ cobhayaṃ gṛhrate. tatra ṣāṣṭhasya ūḍhimākhyat auḍiḍhadityudāharaṇam. āṣṭamikasya tu drogdhā,drogdhā, droḍhā- droḍheti. iha tripādīsthaṃ ghatvaḍhatvādikaṃ dvirvacane siddhameva. asiddhatve tu tripādīsthakāryātpūrvameva drohatā ityasya dvitve, paścāt `vāha druhe' ti ghatvaḍhatvayoḥ pravṛttau drogdhā droḍhetyapi dvirvacanaṃ kadācitsyānna tu drogdhā– drogdheti. samānajātīyasyaiva niyamena dvirvacanaṃ sidhyati. kiṃca ṣaṭ santa ityatra dhasya jaśtvena dakāre vyaktibhedāddakārasyāpi dvitvaṃ suvacamevetyāhuḥ. anityamita#i. ata eva hatiśabdasya dvitvamaujiḍhadityapi nāmadhātuṣu vakṣyati. ubhau sābhyāsasyeti. `anite' rityanena ṇatvaṃ kṛtvā dvirvacane kṛte prāṇiṇat prāṇiṇiṣatīti siddhamiti sūtramidaṃ jñāpakamityarthaḥ. evaṃ ca `praṇināye'tyādau dvitīyasya ṇatvā'bhāvaḥ siddhaḥ. vibhāṣorṇoḥ. `gāṅkuṭādibhyaḥ' ityato ṅiditi, `vija i' ḍityata iḍiti cānuvartate ityāśayenāha-iḍādipratyaya ityādi. tena guṇavikalpe pakṣe uvaṅ.

na ndrāḥ saṃyogādayaḥ 243, 6.1.3 na ndrāḥ. ajāderiti vartate. sa ca karmadhārayaḥ. ādigrahaṇasya tu prakṛte'nuprayogaḥ. tadetadāha-- acaḥ parā iti. undidiṣati. indidiṣati. aḍḍiḍiṣati. arciciṣati. "na ndrāḥ" iti kim?. īkṣateḥ sani īcikṣiṣate. saṃyogādayaḥ kim?. prāṇiṇiśati. aririṣati. acaḥ parāḥ kim?. indrīyitumicchatīti kyajantātsani indidrīyiṣati. iha nakārasya dvitvā'bhāve'pi dakārastu dvirucyata eva, acaḥ paratvā'bhāvāt. nuśabdasyeti. upadeśe nakāraeva, ṇatvaṃ tu "raṣābhyā"mityaneneti bhāvaḥ. pūrvatrāsiddhīyamiti. atra dvirvacanaśabdena ṣāṣṭha()āṣṭamikaṃ cobhayaṃ gṛhrate. tatra ṣāṣṭhasya ūḍhimākhyat auḍiḍhadityudāharaṇam. āṣṭamikasya tu drogdhā,drogdhā, droḍhā- droḍheti. iha tripādīsthaṃ ghatvaḍhatvādikaṃ dvirvacane siddhameva. asiddhatve tu tripādīsthakāryātpūrvameva drohatā ityasya dvitve, paścāt "vāha druhe" ti ghatvaḍhatvayoḥ pravṛttau drogdhā droḍhetyapi dvirvacanaṃ kadācitsyānna tu drogdhā-- drogdheti. samānajātīyasyaiva niyamena dvirvacanaṃ sidhyati. kiṃca ṣaṭ santa ityatra dhasya jaśtvena dakāre vyaktibhedāddakārasyāpi dvitvaṃ suvacamevetyāhuḥ. anityamita#i. ata eva hatiśabdasya dvitvamaujiḍhadityapi nāmadhātuṣu vakṣyati. ubhau sābhyāsasyeti. "anite" rityanena ṇatvaṃ kṛtvā dvirvacane kṛte prāṇiṇat prāṇiṇiṣatīti siddhamiti sūtramidaṃ jñāpakamityarthaḥ. evaṃ ca "praṇināye"tyādau dvitīyasya ṇatvā'bhāvaḥ siddhaḥ. vibhāṣorṇoḥ. "gāṅkuṭādibhyaḥ" ityato ṅiditi, "vija i" ḍityata iḍiti cānuvartate ityāśayenāha-iḍādipratyaya ityādi. tena guṇavikalpe pakṣe uvaṅ.