1/11:kim nipātyate |
2/11:śrāsrapyoḥ śṛbhāvaḥ |*
3/11:śrāsrapyoḥ śṛbhāvaḥ nipātyate |
4/11:kṣīrahaviṣoḥ iti vaktavyam |
5/11:śṛtam kṣīram |
6/11:śṛtam haviḥ |
7/11:kva mā bhūt |
8/11:śrāṇā yavāgūḥ , śrapitā yavāgūḥ iti |
9/11:śrapeḥ śṛtam anyatra hetoḥ |*
10/11:śrapeḥ śṛtam anyatra hetoḥ iti vaktavyam iha mā bhūt |
11/11:śrapitam kṣīram devadattena yajñadattena iti |

vibhāṣā ityanuvartate. śrā pāke ityetasya dhātoḥ ṇyantasya aṇyantasya ca pāke 'bhidheye ktapratyaye parataḥ śṛbhāvo nipātyate vibhāṣā. śṛtaṃ kṣīram. śṛtaṃ haviḥ. vyavasthitavibhāṣā ca iyam, tena kṣīrahaviṣor nityaṃ śṛbhāvo bhavati, anyatra na bhavati śrāṇā yavāgūḥ śrapitā yavāgūḥ iti. yadā api bāhye prayojake dvitīyo ṇicutpadyate tadā api niṣyate, śrapitaṃ kṣīraṃ devadattena yajñadattena iti. śrātirayam akarmakaḥ karmakartṛviṣayasya pacerarthe vartate, sa ṇyantaḥ api prākṛtaṃ pacyarthamāhuḥ. tadatra dvayorapi śṛtam iti iṣyate. śṛtaṃ kṣīraṃ svayam eva. śṛtaṃ kṣīraṃ devadattena. pākagrahaṇaṃ nipātanaviṣayapradarśanārtham, tena kṣīrahaviṣoreva.

śṛtaṃ pāke 6.1.27 vibhāṣā ityanuvartate. śrā pāke ityetasya dhātoḥ ṇyantasya aṇyantasya ca pāke 'bhidheye ktapratyaye parataḥ śṛbhāvo nipātyate vibhāṣā. śṛtaṃ kṣīram. śṛtaṃ haviḥ. vyavasthitavibhāṣā ca iyam, tena kṣīrahaviṣor nityaṃ śṛbhāvo bhavati, anyatra na bhavati śrāṇā yavāgūḥ śrapitā yavāgūḥ iti. yadā api bāhye prayojake dvitīyo ṇicutpadyate tadā api niṣyate, śrapitaṃ kṣīraṃ devadattena yajñadattena iti. śrātirayam akarmakaḥ karmakartṛviṣayasya pacerarthe vartate, sa ṇyantaḥ api prākṛtaṃ pacyarthamāhuḥ. tadatra dvayorapi śṛtam iti iṣyate. śṛtaṃ kṣīraṃ svayam eva. śṛtaṃ kṣīraṃ devadattena. pākagrahaṇaṃ nipātanaviṣayapradarśanārtham, tena kṣīrahaviṣoreva.

śrutaṃ pāke. , 6.1.27 ""śrā pāke" ityasya dhātoḥ" iti. "śrā pāke" (dhā.pā.1053) ityadādau paṭha()te ghaṭādau (dhā.pā.810) ca mitsaṃjñārtham(). kaiściccurādāvapi, "śrai pāke" (dhā.pā.919) iti bhvādau, tatrehāviśeṣeṇa grahaṇaṃ prāptam(). śrāyaterapi hi kṛtāttvasyaitadrūpaṃ bhavatyeva. nipātanācca lakṣaṇapratipadoktaparibhāṣā (vyā.pa.3) pratibandhaṃ na karoti. "ṇantasyāṇyantasya ca" iti. viśeṣānupādānāt(). tathā coktam()--śrāśrapyoḥ śrṛtamiti. yadi vibhāṣetyanuvatrtate kṣīrahaviṣorapi pakṣe śrāṇam(), śrapitamiti syāt(); tābhyāmanyatrāpi pakṣe śrṛtamiti prasajyeta? ityata āha--"vyavasthitavibhāṣeyam()" iti. "yadāpi" ityādi. prayojakavyāpāraḥ preṣaṇādhyeṣaṇādiḥ kārye kāraṇopacāraṃ kṛtvā prayojakaśabdenoktaḥ. sa hi prākṛtādarthādbāhro bhavati, tatra tasyānantarbhāvāt(). tatra yadā "hetumati ca" 3.1.26 iti dvitīyo ṇijutpadyate, tadāpi kṣīrahaviṣorapi nipātanametanneṣyate; vyavasthitavibhāṣāvijñānādeva. tathā coktam()--śrapeḥ śṛtamanyatra hatoriti. hetumāṇṇico'nyatretyarthaḥ. dvitīyagrahaṇaṃ yadaikameva bhavati, tadeṣṭattvāc? śrapitaṃ kṣīraṃ devadattena yajñadatteneti tatprayojako hetuśca" 1.4.55 iti cakārāddevadattayajñadattayoḥ karttṛ saṃjñāvidhānādubhayatrāpi katrtari tṛtīyā. "śrapitam()" iti. śrāterṇica kṛte "arttihyī" 7.3.36 ityādinā puk(), "mitāṃ hyasvaḥ" 6.4.92 kṣīraṃ svayameva śrāti sma--tadyadā devadattadena prayujyate sma tadā "hetumati ca 3.1.26 iti prathamo ṇic(). so'pi śrapayan? yadā yajñadattena prayujyate sma tadā dvitīyaḥ. "ṇeraniṭi" 6.4.51 iti pūrvasya ṇerlopaḥ, tataḥ kṣīre prayojye karmaṇi niṣṭhā--śrṛtamiti. "ṇyantasyāṇyāntasya ca nipātyete" iti pratijñāte sati yuktaṃ ṇyantasyāpyetannipātanam()--yeṣāṃ śrātiścurādāvapi paṭha()te ityabhyupagamaḥ. ye tu curādāvasya pāṭhaṃ na pratijānate teṣāṃ kathaṃ ṇyantasyetannipātanaṃ yujyate, na ca śakyate vaktum()--teṣāmapi hetumaṇṇyantarayaitannipātanaṃ yujyate; "śrapeḥ śṛtamanyatra hetauḥ" iti bhāṣyakāravacanāditi yaścodayet(), taṃ pratyāha--"śrātirayam()" ityādi. karmabhāvāpanne'pi yo'rthaḥ saukayryāt? svātantryeṇa vivakṣyate sa karmakatrtā, karma kartā bhavatīti kṛtvā. karma cāsau katrtā ceti viśeṣaṇasamāsaḥ, sa yasya viṣayaḥ sa karmakarttṛviṣayaḥ. arthadvārakaṃ cedaṃ viśeṣaṇaṃ paceḥ karmakarttṛviṣayatvaṃ veditavyam(). tasya yo'rthaḥ pacyamānakarttṛkatvaṃ vikledanamātraṃ tatrāyamakarmakaḥ--śrātirvatrtate. yadā tu sa ṇyanto bhavati tadā prākṛtaṃ pacyarthamāha. prakṛtau bhavaḥ prākṛtaḥ, sa punaryaḥ prakṛtyantasya pacerarthaḥ paktṛkarttṛko vikledanopasaṃhārādiḥ sa iha veditavyaḥ. devadattādipaktṛkartṛkaṃ prākṛtaṃ pākākhyaṃ pacyarthamāhetyarthaḥ. tatra dvayorapi śṛtamiṣyata iti yo'ṇyantaḥ śrātiḥ karmakartṛviṣayeṇa pacinā samānārthastratrāpīṣyate. yo'pi ṇyantaḥ prākṛtaṃ pacyarthamāha tatrāpīṣyate. tatra śṛtaṃ kṣīraṃ svayameveti prathamasyodāharaṇam(). śṛtaṃ kṣīraṃ devadatteneti dvitīyasya. nanu ca "śrapeḥ śṛtamanyatra hetoḥ" iti bhāṣye uktam(), tat? kathaṃ dvayorapīṣyate? evaṃ manyate--yadidaṃ bhāṣye uktam()--"śrapeḥ śṛtamanyatra hetoḥ" iti, tatra "anyatra hetoḥ" ityanena sarvasya hetumaṇṇicaḥ paryudāso na vidhitsitaḥ anyathā vipratiṣiddhamidaṃ syāt(), asati hi śrāteścurādau pāṭhe yadi śrapeḥ śṛtamiti nipātyate, kathamanyatra hetoriti paryudāsaḥ! athānyatra hetoriti paryudāso na tarhi śrapeḥ śṛtamiti nipātanamupapadyate. na hi śrāteścurādāvasata pāṭhe śrāterhetumaṇṇicaṃ tyatkvā'nyastato ṇijasti. tasmādyasya hetumaṇṇico na kenacit? prakāreṇa svārthikatvamupapadyate sa eva bhāṣyakārasya paryudāsaviṣayatvenābhīṣṭaḥ. sa punaryo bāhre prayojake dvitīyo ṇijutpadyate sa vijñeyaḥ. yasya tu kenacit? prakāreṇa svārthikatvamupapadyate, sa eva bhāṣyakārasya paryudāsaviṣayatvena na prakalpyate, tasyaitannipātanamiṣṭameva. sa punaryasminnutpanne śrātiḥ prākṛtaṃ pacyarthamāha sa vijñeyaḥ, śakyate hi tasya pacinā prakṛtyarthena samānārthatvāt? svārthikatvamupacāreṇābhidhātumiti. tadevamiha pāṭhe'pi curādau śrāteṇryantasyāpyetannipātanaṃ yujyata eveti॥

śṛtaṃ pāke. `śrā pāke' ghaṭādiḥ. tasmāddhetumaṇṇici puki mittvāddhrasve śrapi iti bhavatīti sthitiḥ. śrātiśrapayatyoriti. aṇyantasya, ṇyantasya ca śrādhotarityarthaḥ. kṣīrahaviṣoriti. etacca vārtikāllabhyate. aṇyantaṃ vyācaṣṭe— svayameva viklinnamiti. śrādhāturaṇyantaḥ pāke vartate. pākaścā'tra viklittireva vivakṣitā, na tu tadanukūlavyāpāro'pi. tathā ca śrādhātorviklapittāvakarmakatvāt `gatyarthā'karmake'ti kartari ktaḥ. tathā ca kṣīraṃ viklittyāśraya ita phalitam. tato ṇici viklittyanukūlavyāpārārthakapacinā samānārthakāt `śrapī' tyasmātkarmaṇi ktapratyaye phalitamāha— pakvamiti. etacca bhāṣyakaiyaṭayoḥ spaṣṭam. `kṣīrājyahaviṣāṃ śṛta'mityamarasya tu pramāda eva, `kṣīrahaviṣo'riti vārtikavirodhāt.

śṛtaṃ pāke 874, 6.1.27 śṛtaṃ pāke. "śrā pāke" ghaṭādiḥ. tasmāddhetumaṇṇici puki mittvāddhrasve śrapi iti bhavatīti sthitiḥ. śrātiśrapayatyoriti. aṇyantasya, ṇyantasya ca śrādhotarityarthaḥ. kṣīrahaviṣoriti. etacca vārtikāllabhyate. aṇyantaṃ vyācaṣṭe---svayameva viklinnamiti. śrādhāturaṇyantaḥ pāke vartate. pākaścā'tra viklittireva vivakṣitā, na tu tadanukūlavyāpāro'pi. tathā ca śrādhātorviklapittāvakarmakatvāt "gatyarthā'karmake"ti kartari ktaḥ. tathā ca kṣīraṃ viklittyāśraya ita phalitam. tato ṇici viklittyanukūlavyāpārārthakapacinā samānārthakāt "śrapī" tyasmātkarmaṇi ktapratyaye phalitamāha--- pakvamiti. etacca bhāṣyakaiyaṭayoḥ spaṣṭam. "kṣīrājyahaviṣāṃ śṛta"mityamarasya tu pramāda eva, "kṣīrahaviṣo"riti vārtikavirodhāt.

śṛtam. śrātiśrapayatyoriti. śrāpāke ityadādau paṭha\ufffdte, curādāvapi, ghaṭādiṣvapi paṭha\ufffdte mittvārtham, śrai pāka iti ca bhvādau , tasyāpi kṛtātvasyeha grahaṇam. nipātanasāmatryāllakṣamapratipadoktaparibhāṣā nāśrīyata ityāhuḥ. śṛbhāvo nipātyata iti. `ṣyaṅaḥ saṃprasāraṇa'miti prakṛtameva saṃprasāraṇaṃ na vihitam, śrayaterapi śritameva yathā syāditi. atra `vibhāṣābhyavapūrvasye'ti vibhāṣā'nuvartate, sā ca vyavasthitā, tena kṣīrahaviṣoreva śṛbhāvo nityaśca, anyatra tu naiva bhavatītyāśayenāha–kṣīrahaviṣoḥ pāka iti. anyattviti. śākādi. śrapitamiti. ṇau mitāṃ hyasvaḥ.

śṛtaṃ pāke 718, 6.1.27 śṛtam. śrātiśrapayatyoriti. śrāpāke ityadādau paṭha()te, curādāvapi, ghaṭādiṣvapi paṭha()te mittvārtham, śrai pāka iti ca bhvādau , tasyāpi kṛtātvasyeha grahaṇam. nipātanasāmatryāllakṣamapratipadoktaparibhāṣā nāśrīyata ityāhuḥ. śṛbhāvo nipātyata iti. "ṣyaṅaḥ saṃprasāraṇa"miti prakṛtameva saṃprasāraṇaṃ na vihitam, śrayaterapi śritameva yathā syāditi. atra "vibhāṣābhyavapūrvasye"ti vibhāṣā'nuvartate, sā ca vyavasthitā, tena kṣīrahaviṣoreva śṛbhāvo nityaśca, anyatra tu naiva bhavatītyāśayenāha--kṣīrahaviṣoḥ pāka iti. anyattviti. śākādi. śrapitamiti. ṇau mitāṃ hyasvaḥ.