Grammatical Sūtra: दाश्वान् साह्वान् मीढ्वांश्च dāśvān sāhvān mīḍhvāṃśca 
Individual Word Components: dāśvān sāhvān mīḍh-vān ca Sūtra with anuvṛtti words: dāśvān sāhvān mīḍh-vān ca Type of Rule: vidhi Preceding adhikāra rule:6.1.2 (1ajāder dvitīyasya)
Description:
The participles dâśvân, sâhvân and mû hvân are irregularly formed without reduplication. Source: Aṣṭādhyāyī 2.0 (The Perfect Participles) dāś-vás- `who has given', sāh-vás- `who has overpowered' and mīḍh-vás- `who has wetted' are introduced (as irregularly derived forms). Source: From Aṣṭādhyāyī of Pāṇini In Roman Transliteration translated by Sumitra M. Katre, Copyright © 1987. Courtesy of the University of Texas Press. |
Source:Srisa Chandra Vasu's Aṣṭādhyāyī of Pāṇini |
|
Mahābhāṣya: With kind permission: Dr. George Cardona
1/33:dāśvān iti kim nipātyate | 2/33:dāśeḥ vasau dvitveṭpratiṣedhau |* 3/33:dāśeḥ vasau dvitveṭpratiṣedhau nipātyete | 4/33:dāśvaṃsaḥ dāśuṣaḥ sutam | 5/33:dāśvān |
See More 1/33:dāśvān iti kim nipātyate | 2/33:dāśeḥ vasau dvitveṭpratiṣedhau |* 3/33:dāśeḥ vasau dvitveṭpratiṣedhau nipātyete | 4/33:dāśvaṃsaḥ dāśuṣaḥ sutam | 5/33:dāśvān | 6/33:sāhvān iti kim nipātyate | 7/33:saheḥ dīrghatvam ca |* 8/33:kim ca | 9/33:dvitveṭpratiṣedhau ca | 10/33:sāhvān balāhakaḥ | 11/33:sāhvān | 12/33:mīḍhvān iti kim nipātyate | 13/33:miheḥ ḍhatvam ca |* 14/33:kim ca | 15/33:yat ca pūrvayoḥ | 16/33:kim ca pūrvayoḥ | 17/33:dvitveṭpratiṣedhau dīrghatvam ca | 18/33:mīḍhvaḥ tokaya tanayāya mṛḍaya | 19/33:yathā iyam indra mīḍhvaḥ | 20/33:mahyarthaḥ vai gamyate | 21/33:kaḥ punaḥ mahyarthaḥ | 22/33:mahatiḥ dānakarmā | 23/33:ataḥ kim | 24/33:itvam api nipātyam | 25/33:mahyarthaḥ iti cet miheḥ tadarthatvāt siddham |* 26/33:mahyarthaḥ iti cet mihiḥ api mahyarthe vartate | 27/33:katham punaḥ anyaḥ nāma anyasya arthe vartate | 28/33:bahvarthāḥ api dhātavaḥ bhavanti iti | 29/33:asti punaḥ anyatra api kva cit mihiḥ mahyarthe vartate | 30/33:asti iti āha | 31/33:miheḥ meghaḥ | 32/33:meghaḥ ca kasmāt bhavati | 33/33:apaḥ dadāti iti |
1/23:dvirvacanaprakaraṇe kṛñādīnām ke |* 2/23:dvirvacanaprakaraṇe kṛñādīnām ke upasaṅkhyānam kartavyam | 3/23:cakram | 4/23:ciklidam | 5/23:caknam iti | 6/23:kādiṣu iti vaktavyam iha api yathā syāt | 7/23:babhruḥ | 8/23:yayuḥ iti | 9/23:caricalipativadīnām aci āk ca abhyāsasya |* 10/23:caricalipativadīnām aci dve bhavataḥ iti vaktavyam āk ca abhyāsasya | 11/23:carācaraḥ | 12/23:calācalaḥ | 13/23:patāpataḥ | 14/23:vadāvadaḥ | 15/23:hanteḥ ghaḥ ca |* 16/23:hanteḥ ghaḥ ca vaktavyaḥ | 17/23:aci dve bhavataḥ āk ca abhyāsasya | 18/23:ghanāghanaḥ | 19/23:pāṭeḥ ṇiluk ca dīrghaḥ ca abhyāsasya ūk ca |* 20/23:pāṭayateḥ ṇiluk ca vaktavyaḥ | 21/23:aci dve bhavataḥ iti vaktavyam | 22/23:dīrghaḥ ca abhyāsasya ūk ca āgamaḥ | 23/23:pāṭupaṭaḥ |
1/161:dvirvacanam yaṇayavāyāvādeśāllopopadhālopaṇilopakikinoruttvebhyaḥ |* 2/161:yaṇayavāyāvādeśāllopopadhālopaṇilopakikinoruttvebhyaḥ dvirvacanam bhavati vipratiṣedhena | 3/161:dvirvacanasya avakāśaḥ | 4/161:bibhidatuḥ | 5/161:bibhiduḥ | 6/161:yaṇādeśasya avakāśaḥ | 7/161:dadhi atra | 8/161:madhu atra | 9/161:iha ubhayam prāpnoti | 10/161:cakratuḥ | 11/161:cakruḥ | 12/161:ayavāyāvādeśānām avakāśaḥ | 13/161:cayanam | 14/161:cāyakaḥ | 15/161:lavanam | 16/161:lāvakaḥ | 17/161:dvirvacanasya saḥ eva | 18/161:iha ubhayam prāpnoti | 19/161:cicāya | 20/161:cicayitha | 21/161:lulāva | 22/161:lulavitha | 23/161:āllopasya avakāśaḥ | 24/161:| godaḥ | 25/161:kambaladaḥ | 26/161:dvirvacanasya saḥ eva | 27/161:iha ubhayam prāpnoti | 28/161:yayatuḥ | 29/161:yayuḥ | 30/161:tasthatuḥ | 31/161:tasthuḥ | 32/161:upadhālopāsya avakāśaḥ | 33/161:śleṣmaghnam madhu | 34/161:pittaghnam ghṛtam | 35/161:dvirvacanasya saḥ eva | 36/161:iha ubhayam prāpnoti | 37/161:āṭitat | 38/161:āśiśat | 39/161:uttvasya avakāśaḥ nipūrtāḥ piṇḍāḥ | 40/161:dvirvacanasya saḥ eva | 41/161:iha ubhayam prāpnoti | 42/161:mitrātvaruṇau taturiḥ | 43/161:dūre hyadhvā jaguriḥ | 44/161:dvirvacanam bhavati pūrvavipratiṣedhena | 45/161:saḥ tarhi pūrvavipratiṣedhaḥ vaktavyaḥ | 46/161:na vaktavyaḥ | 47/161:iṣṭavācī paraśabdaḥ | 48/161:vipratiṣedhe param yat iṣṭam tat bhavati iti | 49/161:dvirvacanāt prasāraṇāttvadhātvādivikārarītvettvottvaguṇavṛddhividhayaḥ |* 50/161:dvirvacanāt prasāraṇāttvadhātvādivikārarītvettvottvaguṇavṛddhividhayaḥ bhavanti vipratiṣedhena | 51/161:dvirvacanasya avakāśaḥ | 52/161:bibhidatuḥ | 53/161:bibhiduḥ | 54/161:samprasāraṇasya avakāśaḥ | 55/161:iṣṭam | 56/161:suptam | 57/161:iha ubhayam prāpnoti | 58/161:ījatuḥ | 59/161:ījuḥ | 60/161:na etat asti prayojanam | 61/161:astu atra dvirvacanam | 62/161:dvirvacane kṛte parasya rūpasya kiti iti bhaviṣyati pūrvasya liṭi abhyāsasya ubhayeṣām iti | 63/161:idam tarhi soṣupyate | 64/161:idam ca api udāharaṇam | 65/161:ījatuḥ , ījuḥ iti | 66/161:nanu ca uktam | 67/161:astu atra dvirvacanam | 68/161:dvirvacane kṛte parasya rūpasya kiti iti bhaviṣyati pūrvasya liṭi abhyāsasya ubhayeṣām iti | 69/161:na sidhyati | 70/161:na samprasāraṇe samprasāraṇam iti pratiṣedhaḥ prāpnoti | 71/161:akāreṇa vyavhitatvāt na bhaviṣyati | 72/161:ekādeśe kṛte na asti vyavadhānam | 73/161:ekādeśaḥ pūrvavidhau sthānivat bhavati iti sthānivadbhāvāt vyavadhānam eva | 74/161:evam tarhi samānāṅgagrahaṇam tatra codayiṣyati | 75/161:āttvasya avakāśaḥ | 76/161:glātā | 77/161:mlātā | 78/161:dvirvacanasya saḥ eva | 79/161:iha ubhayam prāpnoti | 80/161:jagle | 81/161:mamle | 82/161:dhātvādivikārāṇām avakāśaḥ | 83/161:namati | 84/161:siñcati | 85/161:dvirvacanasya saḥ eva | 86/161:iha ubhayam prāpnoti | 87/161:nanāma | 88/161:siseca | 89/161:sasnau | 90/161:rītvasya avakāśaḥ | 91/161:mātrīyati | 92/161:pitrīyati | 93/161:dvirvacanasya saḥ eva | 94/161:iha ubhayam prāpnoti | 95/161:cekrīyate | 96/161:jehrīyate | 97/161:ītvasya avakāśaḥ | 98/161:pīyate | 99/161:gīyate | 100/161:dvirvacanasya saḥ eva | 101/161:iha ubhayam prāpnoti | 102/161:pepīyate | 103/161:jegīyate | 104/161:ittvottvayoḥ avakāśaḥ | 105/161:āstīrṇam | 106/161:nipūrtāḥ | 107/161:dvirvacanasya saḥ eva | 108/161:iha ubhayam prāpnoti | 109/161:ātestīryate | 110/161:nipopūryate | 111/161:guṇavṛddhyoḥ avakāśaḥ | 112/161:cetā | 113/161:gauḥ | 114/161:dvirvacanasya saḥ eva | 115/161:iha ubhayam prāpnoti | 116/161:cicāya | 117/161:cicayitha | 118/161:lulāva | 119/161:lulavitha | 120/161:na etat asti prayojanam | 121/161:astu atra dvirvacanam | 122/161:dvirvacane kṛte parasya rūpasya guṇavṛddhī bhaviṣyataḥ | 123/161:idam tarhi prayojanam | 124/161:iyāya | 125/161:iyayitha | 126/161:nanu ca uktam na etat asti prayojanam | 127/161:astu atra dvirvacanam | 128/161:dvirvacane kṛte parasya rūpasya guṇavṛddhī bhaviṣyataḥ | 129/161:na sidhyati | 130/161:antaraṅgatvāt savarṇadīrghatvam prāpnoti | 131/161:vārṇāt āṅgam balīyaḥ iti guṇavṛddhī bhaviṣyataḥ | 132/161:kim vaktavyam etat | 133/161:na hi | 134/161:katham anucyamānam gaṃsyate | 135/161:ācāryapravṛttiḥ jñāpayati vārṇāt āṅgam balīyaḥ bhavati iti yat ayam abhyāsasya asavarṇe iti asavarṇagrahaṇam karoti | 136/161:katham kṛtvā jñāpakam | 137/161:na hi antareṇa guṇavṛddhī asavarṇaparaḥ abhyāsaḥ bhavati | 138/161:na etat asti jñāpakam | 139/161:artyartham etat syāt | 140/161:iyṛtaḥ | 141/161:iyṛthaḥ | 142/161:[uvoṇa | 143/161:uvoṇithaḥ (R)] | 144/161:yat tarhi dīrghaḥ iṇaḥ kiti iti dīrghatvam śāsti | 145/161:etasya api asti vacane prayojanam | 146/161:kim | 147/161:savarṇadīrghabādhanārtham etat syāt | 148/161:saḥ yathā eva tarhi savarṇadīrghatvam bādhate evam yaṇādeśam api bādheta | 149/161:evam tarhi yaṇādeśe yogavibhāgaḥ kariṣyate | 150/161:idam asti iṇaḥ yaṇ bhavati | 151/161:tataḥ eḥ anekācaḥ | 152/161:eḥ ca anekācaḥ iṇaḥ yaṇ bhavati | 153/161:tataḥ asaṃyogapūrvasya | 154/161:eḥ anekācaḥ iti eva | 155/161:asavarṇagrahaṇam eva tarhi jñāpakam | 156/161:nanu ca uktam artyartham etat syāt iti | 157/161:na ekam udāharaṇam asavarṇagrahaṇam prayojayati | 158/161:evam api sthānivadbhāvāt iyaṅ na prāpnoti | 159/161:atha sati api vipratiṣedhe yāvatā sthānivadbhāvaḥ katham eva etat sidhyati | 160/161:yaḥ anādiṣṭāt acaḥ pūrvaḥ tasya vidhim prati sthānivadbhāvaḥ | 161/161:ādiṣṭāt ca eṣaḥ acaḥ pūrvaḥ bhavati |
Kielhorn/Abhyankar (III,16.9-23) Rohatak (IV,317-318)*Kātyāyana's Vārttikas |
Commentaries:
Kāśikāvṛttī1: dāśvān sāhvān mīḍvānityete śadāḥ chandasi bhāṣāyām ca aviśeṣeṇa nipāyane.
dāśvān See More dāśvān sāhvān mīḍvānityete śadāḥ chandasi bhāṣāyām ca aviśeṣeṇa nipāyane.
dāśvāniti dāśṛ dāne ityetasya dhātoḥ kvasau advirvacanam aniṭtvaṃ ca nipātyate.
dāśvāṃso dāśuṣaḥ sutam iti. sāhvāniti ṣaha marṣaṇe ityetasya parasmaipadam,
upadhādīrghatvam, advirvacanam aniṭtvaṃ ca nipātanāt. sāhvān balāhakaḥ. mīḍvāniti
miha secane ityetasya advirvacanam, aniṭtvam, upadhādīrghatvaṃ ḍhatvaṃ ca nipātanāt.
mīḍvastokāya tanayāya mṛla. ekavacanam atantram. kṛñādīnāṃ ke dve bhavata iti vaktavyam.
kriyate 'nena iti cakram. ciklidam. kṛñaḥ klideśca ghañarthe kavidhānam iti kaḥ
pratyayaḥ. caricalipativadīnāṃ dvitvamacyāk ca abhyāsasya. carādīnāṃ dhātūnām api
pratyaye parataḥ dve bhavataḥ. abhyāsasya āgāgamo bhavati. āgāgamavidhānasāmarthyāc ca
halādiśeṣo na bhavati. halādiśeṣe hi sayāgamasya ādeśasya ca viśeṣo na asti. carācaraḥ.
calācala. patāpataḥ. vacāvadaḥ. veti vaktavyam. tena caraḥ puruṣaḥ, calo rathaḥ , pataṃ yānam, vado
manuṣyaḥ ityevam ādi siddhaṃ bhavati. hanter ghatvaṃ ca. hanteraci pratyaye parato dve
bhavataḥ, abhyāsasya ca hakārasya ca ghatvam, āk cāgamo bhavati. parasya abhyāsāc ca 7-3-55
iti kutvam ghanāghanaḥ kṣobhaṇaścarṣaṇīnām. pāṭer ṇiluk cok ca dīrghaśca abhyāsasya.
pāṭeraci parato dve bhavato ṇiluk ca bhavati. abhyāsasya ca ūgāgamo dīrghaśca bhavati.
pāṭūpaṭaḥ. Kāśikāvṛttī2: dāśvān sāhvān mīḍvāṃś ca 6.1.12 dāśvān sāhvān mīḍvānityete śadāḥ chandasi bhāṣā See More dāśvān sāhvān mīḍvāṃś ca 6.1.12 dāśvān sāhvān mīḍvānityete śadāḥ chandasi bhāṣāyām ca aviśeṣeṇa nipāyane. dāśvāniti dāśṛ dāne ityetasya dhātoḥ kvasau advirvacanam aniṭtvaṃ ca nipātyate. dāśvāṃso dāśuṣaḥ sutam iti. sāhvāniti ṣaha marṣaṇe ityetasya parasmaipadam, upadhādīrghatvam, advirvacanam aniṭtvaṃ ca nipātanāt. sāhvān balāhakaḥ. mīḍvāniti miha secane ityetasya advirvacanam, aniṭtvam, upadhādīrghatvaṃ ḍhatvaṃ ca nipātanāt. mīḍvastokāya tanayāya mṛla. ekavacanam atantram. kṛñādīnāṃ ke dve bhavata iti vaktavyam. kriyate 'nena iti cakram. ciklidam. kṛñaḥ klideśca ghañarthe kavidhānam iti kaḥ pratyayaḥ. caricalipativadīnāṃ dvitvamacyāk ca abhyāsasya. carādīnāṃ dhātūnām api pratyaye parataḥ dve bhavataḥ. abhyāsasya āgāgamo bhavati. āgāgamavidhānasāmarthyāc ca halādiśeṣo na bhavati. halādiśeṣe hi sayāgamasya ādeśasya ca viśeṣo na asti. carācaraḥ. calācala. patāpataḥ. vacāvadaḥ. veti vaktavyam. tena caraḥ puruṣaḥ, calo rathaḥ , pataṃ yānam, vado manuṣyaḥ ityevam ādi siddhaṃ bhavati. hanter ghatvaṃ ca. hanteraci pratyaye parato dve bhavataḥ, abhyāsasya ca hakārasya ca ghatvam, āk cāgamo bhavati. parasya abhyāsāc ca 7.3.55 iti kutvam ghanāghanaḥ kṣobhaṇaścarṣaṇīnām. pāṭer ṇiluk cok ca dīrghaśca abhyāsasya. pāṭeraci parato dve bhavato ṇiluk ca bhavati. abhyāsasya ca ūgāgamo dīrghaśca bhavati. pāṭūpaṭaḥ. Nyāsa2: dā�āān? sāhvān? mīḍhvāṃśca. , 6.1.12 "aviśeṣeṇa nipātyante" iti. viśeṣ See More dā�āān? sāhvān? mīḍhvāṃśca. , 6.1.12 "aviśeṣeṇa nipātyante" iti. viśeṣānupādānāt(). "aniṭtvaṃ ca" iti. "vasvekājādghasām()" (7.2.67) itīṭ? prāpnoti, atastadabhāvo nipātyate. nanu ca kṛtadvirvacanānāmekācāmiṅ vidhāsyate, ayaṃcākṛtadvirvacanamekāj? bhavati; akṛtadvirvacanatvāt(), tadayuktamaniṭtvanipātanam()? naitadasti; liṭi hi śrūyamāṇaikājupalakṣaṇārthaṃ tatra kṛtadvirvacanagrahaṇaṃ kṛtam(). asti cātra liṭi śrūyamāṇaikāctvamiti kātrāyuktatā? "parasmaipadam()" iti. saherātmanepaditvāt? parasmaipadaṃ na prāpnotītyatastannipātyate.
kiṃ punaḥ samāthryamityāha--"halādiśeṣaḥ" ityādi. yadi halādiśeṣaḥ syāt(), evañca satyāmākārādeśameva kuryāt(), na hi halādiśeṣe satyāgamasyādeśasya vā viśoṣo'sti.
ṇilukceti. "ṇeraniṭi" 6.4.51 iti ṇilope siddhe lugvacanaṃ pratyayalakṣaṇenopadhāvṛddhirmābhūdityevamartham(). lope hi sati pratyalakṣamenopadhāvṛddhiḥ syāt(), luki tu "na luyatāṅgasya" 1.1.62 iti pratiṣedhānna bhavati॥
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam 2.Source: Sanskrit Documents |
Research Papers and Publications
|
| | |