1/6:savarṇadīrghatve ṛti ṛvāvacanam |*
2/6:savarṇadīrghatve ṛti ṛ vā bhavati iti vaktavyam |
3/6:hotṛ ṛkāraḥ , hotṝkāraḥ |
4/6:lṛti lṛvāvacanam |*
5/6:lṛti ḷ vā bhavati iti vaktavyam |
6/6:hotṛ ḷkāraḥ , hotlḹkāraḥ |

akaḥ savarṇe aci parataḥ pūrvaparayoḥ sthāne dīrgha ekādeśo bhavati. daṇḍāgram. dadhīndraḥ. madhūdake. hotṛ\u0304śyaḥ. akaḥ iti kim? agnaye. savarne iti kim? dadhyatra. aci ityeva, kumārī śete. nājjhalau 1-1-10 ityatra yataciti pratyāhāragrahaṇaṃ tatra grahaṇakaśāstrasya anabhinirvṛttatvāt savarṇā na gṛhyanta iti savarnatvamīkāraśakārayorapratiṣiddham. savarṇadīrghatve ṛti ṛ vā vacanam. ṛti savarṇe parabhūte tatra ṛ vā bhavati iti vaktavyam. hotṛ ṛkāraḥ hotṛkāraḥ. yadā na ṛ tadā dīrgha eva hotṛ\u0304kāraḥ. lṛti lṛ vā vaktavyam. lṭti savarṇe parato lṛ vā bhavati iti vaktavyam. hotṛ lṛkāraḥ hotlṛkāraḥ. hotṛ\u0304kāraḥ. ṛkāralṛkārayoḥ savarṇāsaṃjñāvidhiruktaḥ. dīrghapakṣe tu samudāyāntaratamasya lṛvarṇasya dīrghasya abhāvātṛkāraḥ kriyate.

akaḥ savarṇe dīrghaḥ 6.1.101 akaḥ savarṇe aci parataḥ pūrvaparayoḥ sthāne dīrgha ekādeśo bhavati. daṇḍāgram. dadhīndraḥ. madhūdake. hotṝśyaḥ. akaḥ iti kim? agnaye. savarne iti kim? dadhyatra. aci ityeva, kumārī śete. nājjhalau 1.1.10 ityatra yataciti pratyāhāragrahaṇaṃ tatra grahaṇakaśāstrasya anabhinirvṛttatvāt savarṇā na gṛhyanta iti savarnatvamīkāraśakārayorapratiṣiddham. savarṇadīrghatve ṛti ṛ vā vacanam. ṛti savarṇe parabhūte tatra ṛ vā bhavati iti vaktavyam. hotṛ ṛkāraḥ hotṛkāraḥ. yadā na ṛ tadā dīrgha eva hotṝkāraḥ. lṛti lṛ vā vaktavyam. lṭti savarṇe parato lṛ vā bhavati iti vaktavyam. hotṛ lṛkāraḥ hotlṛkāraḥ. hotṝkāraḥ. ṛkāralṛkārayoḥ savarṇāsaṃjñāvidhiruktaḥ. dīrghapakṣe tu samudāyāntaratamasya lṛvarṇasya dīrghasya abhāvātṛkāraḥ kriyate.

akaḥ savarṇe'ci pare pūrvaparayordīrgha ekādeśaḥ syāt. daityāraḥ. śrīśiḥ. viṣṇūdayaḥ. hotṝkāraḥ..

akaḥ savarṇe dīrghaḥ 42, 6.1.97 akaḥ savarṇe'ci pare pūrvaparayordīrgha ekādeśaḥ syāt. daityāraḥ. śrīśiḥ. viṣṇūdayaḥ. hotṝkāraḥ॥

akaḥ savarṇe. `aka' iti pañcamī. `iko yaṇacī'tyato'cītyanuvartate. `ekaḥ pūrvaparayo'rityadhikṛtam. tadāha-akaḥ savarṇe'cītyādinā. daityāririti. daitya-aririti sthite dvayorakārayoreko dīrgha ākāraḥ, sthānasāmyāt. śrī-īśa iti sthite īkārayoreka īkāraḥ. viṣṇu-udaya iti sthite ukārayorūkāraḥ. ?trācītyanuvṛtteḥ kiṃ prayojanamiti pṛcchati-aci kimiti. kumārī śeta iti. `acī'tyananuvṛttāvīkārasya śakārasya ca tālusthānavivṛtaprayatnasāmyena savarṇatayā tayordīrgha īkāra ekādeśaḥ syāt. tannivṛttyarthamacītyanuvartanīyamiti bhāvaḥ. nanu īkāraśakārayoḥ sthānaprayatnasāmye'pi na sāvaṇryaṃ, `nājjhalā'viti niṣerthāt. ataḥ `kumārī śete' ityatra `akaḥsavarṇa' ityasyā'prasakteracītyanuvṛttivryarthaivetyata āha–nājjhalāvitīti. nājjhalāviti sāvaṇryaniṣedho vārṇasamāmnāyikānāmeva, natu dīrghaplutānāmapi, `ādirantyena sahete'tyanena vārṇasamāmnāyikānāmevā'cśabdavācyatvāvagamāt. ata īkāraśakārayoḥ sāvaṇryasattvātkumārī śeta ityatrātiprasaṅgaḥ syādityacītyanuvṛttirāvaśyakītyarthaḥ. nanu vārṇasamāmnāyikānāmeva acśabdavācyatve'pi ac?śabdopasthitairakārādibhihryasvadīrghaplutānāmapi grahaṇaṃ bhavati, aṇuditsūtrabalāt. ata īkāraśakārayorna sāvaṇryaprasaktirityajanuvṛttivryarthaivetyata āha–grahaṇaketi. aṇuditsavarṇasyeti grahaṇakasūtraṃ hi labdhātmakameva sat `asya cvau' ityādau pravṛttimarhati. nājjhalāviti pravṛttidaśāyāṃ ca grahaṇakaśāstramidaṃ na labdhātmakaṃ. taddhi savarṇapadaghaṭitatvātsavarṇapadārthāvagamottarameva labdhātmakam. savarṇasaṃjñāvidhāyakaṃ ca tulyāsyasūtraṃ sāmānyataḥ svārthaṃ bodhayadapi nājjhalāvityapavādaviṣayaṃ parihmatya tadanyatraiva paryavasānaṃ labdhvā svakāryakṣamatāmaśnute. uktaṃ ca – `prakalpyāpavādaviṣayamutsargo'bhiniviśate' iti. evaṃ cā'ṇuditsūtrasya nājjhalāviti niṣedhasahitatulyāsyasūtrapravṛtteḥ prāgalabdhātmakatayā nājjhalāvityatrā'jgrahaṇena dīrghaplutānāṃ grahaṇā'bhāvena īkāraśakārayoḥ sāvaṇryaniṣedhā'bhāvena sāvaṇryasattvātkumārī śeta ityatrā'kaḥ savarṇa iti prāptau tannivṛttyarthamacītyanuvṛttirāśrayaṇīyetyarthaḥ. tadetannājjhalāviti sāvaṇryaniṣedho yadyapīti granthavyākhyāvasare prapañcitam. ako'ki dīrgha ityeva suvacamiti. evaṃca savarṇagrahaṇaṃ na kartavyamiti lāghavam. dadhyukāra ityatra tu yathāsaṃkhyāśrayaṇānnātiprasaṅgaḥ. tataśca acītyanuvṛttirapi nāśrayaṇīyeti bhāvaḥ. paṭhati–ṛti savarṇe ṛ vā. aka ityanuvartate. ekaḥ pūrvaparayoriti ca. akaḥ savarṇe ṛti pare pūrvaparayorṛityekādeśaḥ syādityarthaḥ. hotṛkāra iti. hotṛ-ṛkāra iti sthite'nena dvayorṛkārayoḥ sthāne ṛkāravilakṣaṇo nṛsiṃhavad?dvyantarātmā ṛkāro rephadvayavān kaścidvarṇo bhavati. etadabhāvapakṣe rūpaṃ darśayati–hotṛ?kāra iti. `akaḥ savarṇa' iti dīrghaḥ. vā syādityarthaḥ. hotlṛkāra iti. hotṛ-lṛkāra iti sthite ṛkārasya lṛkārasya ca sthāne nṛsiṃhapad?dvyantarātmā lṛkāro dvilakāravān kaścidvarṇo bhavati. pakṣa iti. uktadvyantarātmakavarṇā'bhāvapakṣe ṛkāras lṛkārasya ca sthāne'kaḥ savarṇa iti dīrgho bhavannṛlṛvarṇayoriti sāvaṇryādṛ?kāra eva bhavati, lṛkārasya dīrghā'bhāvāditi bhāvaḥ. ata eva hotṛ-lṛkāra ityatra savarṇadīrghapakṣe hotṛ?kāra ityevodāhmataṃ bhāṣye. atha `ṛti ṛ vā' `lṛti lṛ ve'tyatra vidheyavarṇasvarūpaṃ vivinakti–ubhayatrāpi vidheyaṃ varṇadvayaṃ dvimātramiti. tadevopapādayati–ādyasya madhya iti. ekā mātreti. vyañjanānāmardhamātratayā ekaikasya rephasya ardhamātratvāditi bhāvaḥ. abhito'jbhakteriti. `abhita' ityanantaraṃ `rephā'viti śeṣaḥ. `ajbhakte'riti sāmānyābhiprāyamekavacanam. rephadvayasya purastādupariṣṭācca vidyamānayohryasvaṛkārāṃśayoranyā mātretyarthaḥ. dvitīyasya iti. `vidheyasye'ti śeṣaḥ. śeṣaṃ prāgvaditi. lakārayorekā mātrā, tāvabhito vidyamānayorlṛkārāṃśayoranyā mātretyarthaḥ. etacca tulyāsyasūtre bhāṣyakaiyaṭayoḥ spaṣṭam. etena dīrghe prāpte hyasva ṛkāro lṛkāraścātra vidhīyata iti prācīnagranthaḥ parāstaḥ. pākṣika iti. vaikalpika ityarthaḥ. prakṛtibhāva iti. nirvikārasvarūpeṇāvasthānamityarthaḥ. sandhyabhāva iti yāvat.

akaḥ savarṇe dīrghaḥ 85, 6.1.97 akaḥ savarṇe. "aka" iti pañcamī. "iko yaṇacī"tyato'cītyanuvartate. "ekaḥ pūrvaparayo"rityadhikṛtam. tadāha-akaḥ savarṇe'cītyādinā. daityāririti. daitya-aririti sthite dvayorakārayoreko dīrgha ākāraḥ, sthānasāmyāt. śrī-īśa iti sthite īkārayoreka īkāraḥ. viṣṇu-udaya iti sthite ukārayorūkāraḥ.?trācītyanuvṛtteḥ kiṃ prayojanamiti pṛcchati-aci kimiti. kumārī śeta iti. "acī"tyananuvṛttāvīkārasya śakārasya ca tālusthānavivṛtaprayatnasāmyena savarṇatayā tayordīrgha īkāra ekādeśaḥ syāt. tannivṛttyarthamacītyanuvartanīyamiti bhāvaḥ. nanu īkāraśakārayoḥ sthānaprayatnasāmye'pi na sāvaṇryaṃ, "nājjhalā"viti niṣerthāt. ataḥ "kumārī śete" ityatra "akaḥsavarṇa" ityasyā'prasakteracītyanuvṛttivryarthaivetyata āha--nājjhalāvitīti. nājjhalāviti sāvaṇryaniṣedho vārṇasamāmnāyikānāmeva, natu dīrghaplutānāmapi, "ādirantyena sahete"tyanena vārṇasamāmnāyikānāmevā'cśabdavācyatvāvagamāt. ata īkāraśakārayoḥ sāvaṇryasattvātkumārī śeta ityatrātiprasaṅgaḥ syādityacītyanuvṛttirāvaśyakītyarthaḥ. nanu vārṇasamāmnāyikānāmeva acśabdavācyatve'pi ac()śabdopasthitairakārādibhihryasvadīrghaplutānāmapi grahaṇaṃ bhavati, aṇuditsūtrabalāt. ata īkāraśakārayorna sāvaṇryaprasaktirityajanuvṛttivryarthaivetyata āha--grahaṇaketi. aṇuditsavarṇasyeti grahaṇakasūtraṃ hi labdhātmakameva sat "asya cvau" ityādau pravṛttimarhati. nājjhalāviti pravṛttidaśāyāṃ ca grahaṇakaśāstramidaṃ na labdhātmakaṃ. taddhi savarṇapadaghaṭitatvātsavarṇapadārthāvagamottarameva labdhātmakam. savarṇasaṃjñāvidhāyakaṃ ca tulyāsyasūtraṃ sāmānyataḥ svārthaṃ bodhayadapi nājjhalāvityapavādaviṣayaṃ parihmatya tadanyatraiva paryavasānaṃ labdhvā svakāryakṣamatāmaśnute. uktaṃ ca --"prakalpyāpavādaviṣayamutsargo'bhiniviśate" iti. evaṃ cā'ṇuditsūtrasya nājjhalāviti niṣedhasahitatulyāsyasūtrapravṛtteḥ prāgalabdhātmakatayā nājjhalāvityatrā'jgrahaṇena dīrghaplutānāṃ grahaṇā'bhāvena īkāraśakārayoḥ sāvaṇryaniṣedhā'bhāvena sāvaṇryasattvātkumārī śeta ityatrā'kaḥ savarṇa iti prāptau tannivṛttyarthamacītyanuvṛttirāśrayaṇīyetyarthaḥ. tadetannājjhalāviti sāvaṇryaniṣedho yadyapīti granthavyākhyāvasare prapañcitam. ako'ki dīrgha ityeva suvacamiti. evaṃca savarṇagrahaṇaṃ na kartavyamiti lāghavam. dadhyukāra ityatra tu yathāsaṃkhyāśrayaṇānnātiprasaṅgaḥ. tataśca acītyanuvṛttirapi nāśrayaṇīyeti bhāvaḥ."ṛti ṛ vā" iti vārtikamakaḥ savarṇa ityato'nuvṛttasavarṇapadena yojayitvā paṭhati--ṛti savarṇe ṛ vā. aka ityanuvartate. ekaḥ pūrvaparayoriti ca. akaḥ savarṇe ṛti pare pūrvaparayorṛityekādeśaḥ syādityarthaḥ. hotṛkāra iti. hotṛ-ṛkāra iti sthite'nena dvayorṛkārayoḥ sthāne ṛkāravilakṣaṇo nṛsiṃhavad()dvyantarātmā ṛkāro rephadvayavān kaścidvarṇo bhavati. etadabhāvapakṣe rūpaṃ darśayati--hotṛ()kāra iti. "akaḥ savarṇa" iti dīrghaḥ.lṛti savarṇe lṛ vā. akaḥ savarṇe lṛti pare pūrvaparayorlṛ ityekādeśo vā syādityarthaḥ. hotlṛkāra iti. hotṛ-lṛkāra iti sthite ṛkārasya lṛkārasya ca sthāne nṛsiṃhapad()dvyantarātmā lṛkāro dvilakāravān kaścidvarṇo bhavati. pakṣa iti. uktadvyantarātmakavarṇā'bhāvapakṣe ṛkāras lṛkārasya ca sthāne'kaḥ savarṇa iti dīrgho bhavannṛlṛvarṇayoriti sāvaṇryādṛ()kāra eva bhavati, lṛkārasya dīrghā'bhāvāditi bhāvaḥ. ata eva hotṛ-lṛkāra ityatra savarṇadīrghapakṣe hotṛ()kāra ityevodāhmataṃ bhāṣye. atha "ṛti ṛ vā" "lṛti lṛ ve"tyatra vidheyavarṇasvarūpaṃ vivinakti--ubhayatrāpi vidheyaṃ varṇadvayaṃ dvimātramiti. tadevopapādayati--ādyasya madhya iti. ekā mātreti. vyañjanānāmardhamātratayā ekaikasya rephasya ardhamātratvāditi bhāvaḥ. abhito'jbhakteriti. "abhita" ityanantaraṃ "rephā"viti śeṣaḥ. "ajbhakte"riti sāmānyābhiprāyamekavacanam. rephadvayasya purastādupariṣṭācca vidyamānayohryasvaṛkārāṃśayoranyā mātretyarthaḥ. dvitīyasya iti. "vidheyasye"ti śeṣaḥ. śeṣaṃ prāgvaditi. lakārayorekā mātrā, tāvabhito vidyamānayorlṛkārāṃśayoranyā mātretyarthaḥ. etacca tulyāsyasūtre bhāṣyakaiyaṭayoḥ spaṣṭam. etena dīrghe prāpte hyasva ṛkāro lṛkāraścātra vidhīyata iti prācīnagranthaḥ parāstaḥ. pākṣika iti. vaikalpika ityarthaḥ. prakṛtibhāva iti. nirvikārasvarūpeṇāvasthānamityarthaḥ. sandhyabhāva iti yāvat.

nājjhalāvityādi. ayaṃ bhāvaḥ–vidheyabhede vākyabhedātsaṃbhavantyāmeṃkavākyatāyāṃ tadayogāt `tulyāsyaprayatna'mityasya `nājjhalau' ityasya ca ekavākyatvalābhāya `ajjhalbhinnaṃ savarṇa'mityartho'bhyupeyate. `ajjhalbhinna'mityatra parasparanirūpitatusyatvaviśiṣṭāsyaprayatnakau yāvajjhalau, tadubhayabhinnatvaṃ vivakṣitam. tathāca `yo hyasvadīrghātmako varṇo yena varṇena tādṛśena tulyāsyaprayatnastadubhayaṃ mithaḥ savarṇaṃ bhavati', tathā `yena halā tusyāsyaprayatnakaṃ yaddhal, tadubhayaṃmithaḥ savarṇaṃ syāt', `yaśca dīrghaplutātmako varṇo yena halā tulyāsyaprayatnastadubhayamapi mithaḥ savarṇa'mityarthaḥ phalitaḥ. tataścānena sūtradvayena savarṇasaṃjñāyāṃ siddhāyām `aṇuditsavarṇasye'ti grāhakaśāstraṃ pravartate, nanu tataḥ prāk. ato `nājjhalau' ityanena ākṣarasamāmnāyikānāmeva sāvaṇryaṃ vyudasyate, natu sarveṣām. tenātra dīrghaśakārayoḥ sāvaṇryamastyeveti tadvāraṇāya `akaḥ savarṇe' ityātrā'cītyanuvartanaṃ yuktamidam. yadā tūṣmaṇāmīṣadvidhṛtatvaṃ parikalpya `nājjhalau' iti sūtraṃ pratyākhyāyate, tadeha savarṇasūtre `acī'ti nānuvartanīyam. `he piṣāso ityādau guroranṛtaḥ-`ityākārasya plute kṛte tataḥ parasya sasya iṇaḥ paratvena ṣatvaṃ syāt, `nājjhalau' ityatrākārapraśleṣeṇa dīrghahakārayoḥ sāvaṇryā'bhāve'pi plutākārasya hakārasavarṇatveneṇtvādityāśaṅkya tatsamādhānārthamāśca āśceti dvandvaṃ kṛtvā savarṇadīrgheṇa dīrghātparatra pluto'pi praśliṣyata iti kliṣṭavyākhyānamapi nāśrayaṇīyam. vi\ufffdāpābhirityādau ḍhatvāderapyaprasaktiḥ. svarāṇāmūṣmāṇāṃ ca prayatnabhedena sāvaṇryā'bhāvāditi sugamo'yaṃ panthāḥ. ako'kītyeveti. `ako'ki dīrghaḥ' ityevetyarthaḥ. suvacamiti. yathāsaṅkhyasaṃbandhena `dadhyatre'tyādāvatiprasaṅgā'bhāvāt , `ṛ'iti tiṃ?raśataḥ saṃjñetyuktatvāt `hotṛ- lṛkāra' ityatra ṛkārasya ṛkāraparatvamastyevetyaprasaṅgābhāvādīkāraśakārayoḥ sāvaṇrye satyapyacītyanuvartanaṃ vinaiva samīhītirūpasiddheśceti bhāvaḥ. `ṛti ṛ vā' lṛti lṛ ve'ti vārtikaṃ sūtrasthena savarṇapadena yojayitvā paṭhati.\r\nṛti savarṇa ityādi. nanvevam `akaḥ savarṇe-' iti savarṇapadā'karaṇe vārtikayoḥ savarṇagrahaṇaṃ kartavyam, sūtre tu `ako'kī'ti kartavyamiti viparītagauravātkatham `ako'kītyeva suvaca'mityuktamiti cedatrāhuḥ–bhāṣyakārairetadvārtikadvayasya pratyākhyānānnāstyeva gauravamiti. pratyāśyāne tūpaparttirlṛkārānteṣu vicārayiṣyate. hyasvalṛkāraśca vidhīyate' iti prāco vyākhyānamākaraviruddhamiti dhvanitam.

akaḥ savarṇe dīrghaḥ 69, 6.1.97 nājjhalāvityādi. ayaṃ bhāvaḥ--vidheyabhede vākyabhedātsaṃbhavantyāmeṃkavākyatāyāṃ tadayogāt "tulyāsyaprayatna"mityasya "nājjhalau" ityasya ca ekavākyatvalābhāya "ajjhalbhinnaṃ savarṇa"mityartho'bhyupeyate. "ajjhalbhinna"mityatra parasparanirūpitatusyatvaviśiṣṭāsyaprayatnakau yāvajjhalau, tadubhayabhinnatvaṃ vivakṣitam. tathāca "yo hyasvadīrghātmako varṇo yena varṇena tādṛśena tulyāsyaprayatnastadubhayaṃ mithaḥ savarṇaṃ bhavati", tathā "yena halā tusyāsyaprayatnakaṃ yaddhal, tadubhayaṃmithaḥ savarṇaṃ syāt", "yaśca dīrghaplutātmako varṇo yena halā tulyāsyaprayatnastadubhayamapi mithaḥ savarṇa"mityarthaḥ phalitaḥ. tataścānena sūtradvayena savarṇasaṃjñāyāṃ siddhāyām "aṇuditsavarṇasye"ti grāhakaśāstraṃ pravartate, nanu tataḥ prāk. ato "nājjhalau" ityanena ākṣarasamāmnāyikānāmeva sāvaṇryaṃ vyudasyate, natu sarveṣām. tenātra dīrghaśakārayoḥ sāvaṇryamastyeveti tadvāraṇāya "akaḥ savarṇe" ityātrā'cītyanuvartanaṃ yuktamidam. yadā tūṣmaṇāmīṣadvidhṛtatvaṃ parikalpya "nājjhalau" iti sūtraṃ pratyākhyāyate, tadeha savarṇasūtre "acī"ti nānuvartanīyam. "he piṣāso ityādau guroranṛtaḥ-"ityākārasya plute kṛte tataḥ parasya sasya iṇaḥ paratvena ṣatvaṃ syāt, "nājjhalau" ityatrākārapraśleṣeṇa dīrghahakārayoḥ sāvaṇryā'bhāve'pi plutākārasya hakārasavarṇatveneṇtvādityāśaṅkya tatsamādhānārthamāśca āśceti dvandvaṃ kṛtvā savarṇadīrgheṇa dīrghātparatra pluto'pi praśliṣyata iti kliṣṭavyākhyānamapi nāśrayaṇīyam. vi()āpābhirityādau ḍhatvāderapyaprasaktiḥ. svarāṇāmūṣmāṇāṃ ca prayatnabhedena sāvaṇryā'bhāvāditi sugamo'yaṃ panthāḥ. ako'kītyeveti. "ako'ki dīrghaḥ" ityevetyarthaḥ. suvacamiti. yathāsaṅkhyasaṃbandhena "dadhyatre"tyādāvatiprasaṅgā'bhāvāt , "ṛ"iti tiṃ()raśataḥ saṃjñetyuktatvāt "hotṛ-lṛkāra" ityatra ṛkārasya ṛkāraparatvamastyevetyaprasaṅgābhāvādīkāraśakārayoḥ sāvaṇrye satyapyacītyanuvartanaṃ vinaiva samīhītirūpasiddheśceti bhāvaḥ. "ṛti ṛ vā" lṛti lṛ ve"ti vārtikaṃ sūtrasthena savarṇapadena yojayitvā paṭhati.ṛti savarṇa ityādi. nanvevam "akaḥ savarṇe-" iti savarṇapadā'karaṇe vārtikayoḥ savarṇagrahaṇaṃ kartavyam, sūtre tu "ako'kī"ti kartavyamiti viparītagauravātkatham "ako'kītyeva suvaca"mityuktamiti cedatrāhuḥ--bhāṣyakārairetadvārtikadvayasya pratyākhyānānnāstyeva gauravamiti. pratyāśyāne tūpaparttirlṛkārānteṣu vicārayiṣyate.varṇadvayaṃ dvimātramiti. etena "dīrghe prāpte hyasvalṛkāraśca vidhīyate" iti prāco vyākhyānamākaraviruddhamiti dhvanitam.