Grammatical Sūtra: अहस्सर्वैकदेशसंख्यातपुण्याच्च रात्रेः ahassarvaikadeśasaṃkhyātapuṇyācca rātreḥ Individual Word Components: ahassarvaikadeśasaṃkhyātapuṇyāt ca rātreḥSūtra with anuvṛtti words: ahassarvaikadeśasaṃkhyātapuṇyāt ca rātreḥ pratyayaḥ (3.1.1 ), paraḥ (3.1.2 ), ca (3.1.2 ), ādyudāttaḥ (3.1.3 ), ca (3.1.3 ), ṅyāpprātipadikāt (4.1.1 ), taddhitāḥ (4.1.76 ), samāsāntāḥ (5.4.68 ), ac (5.4.75 ), tatpuruṣasya (5.4.86 ), saṅkhyāvyayādeḥ (5.4.86 ) Type of Rule: vidhiPreceding adhikāra rule: 5.4.68 (1samāsāntāḥ)
Description:
Source:Laghusiddhānta kaumudī (Ballantyne)
The affix ach comes after the word râtri, when preceded by ahan, or sarva, or a word denoting a portion of night, or saṅkhyâta or punya, when the compound is a Tatpurusha, as well as when a Numeral or an Indeclinable precedes the word râtri. Source: Aṣṭādhyāyī 2.0
[The taddhitá 4.1.76 samāsāntá 68 affix 3.1.1 áC 75 is introduced after 3.1.2 the nominal stem 4.1.1] °rātri- `night', co-occurring with °áhan-° `day', sarvá-° `all', expressions signifying eka-deśá- `a portion', sáṁ-khyāta-° `enumerated, counted' and púṇya-° `auspicious', as well as (ca) [with numerals and indeclinables in a Tatpuruṣá compound 86]. Source: From Aṣṭādhyāyī of Pāṇini In Roman Transliteration translated by Sumitra M. Katre, Copyright © 1987. Courtesy of the University of Texas Press.
Mahābhāṣya: With kind permission: Dr. George Cardona 1/5:ahargrahaṇam dvandvārtham |*
1/5:ahargrahaṇam dvandvārtham |*
Collapse Kielhorn/Abhyankar (II,441.4-6) Rohatak (IV,268) * Kātyāyana's Vārttikas
Commentaries:
Kāśikāvṛttī1 : ha va ti , ca
aharādibhyaḥ paro yo rātriśabdaḥ tadantasya tatpuruṣasya ac pratyayo bhavati, cakārāt
saṅkhyādeḥ avyayādeśca. ahargrahaṇaṃ dvandvārtham. ahaśca rātriśca ahorātraḥ.
sarvarātraḥ. ekadeśe pūrvaṃ rātreḥ pūrvarātraḥ. apararātraḥ. pūrvaparāvara iti samāsaḥ.
saṅkhyātā rātriḥ saṅkhyātarātraḥ. viśeṣaṇaṃ viśeṣyeṇa iti samāsaḥ. evaṃ puṇyā
ratriḥ puṇyarātraḥ. saṅkhyāvyāyadeḥ khalvapi dve rātrī samāhṛte dvirātraḥ.
trirātraḥ. atikrānto rātrim atirātraḥ. nīrātraḥ.
Kāśikāvṛttī2 : r āt ri śa bd
ahaḥsarvaekadeśasaṅkhyātapuṇyāc ca rātreḥ 5.4.87 aharādibhyaḥ paro yo rātriśabdaḥ tadantasya tatpuruṣasya ac pratyayo bhavati, cakārāt saṅkhyādeḥ avyayādeśca. ahargrahaṇaṃ dvandvārtham. ahaśca rātriśca ahorātraḥ. sarvarātraḥ. ekadeśe pūrvaṃ rātreḥ pūrvarātraḥ. apararātraḥ. pūrvaparāvara iti samāsaḥ. saṅkhyātā rātriḥ saṅkhyātarātraḥ. viśeṣaṇaṃ viśeṣyeṇa iti samāsaḥ. evaṃ puṇyā ratriḥ puṇyarātraḥ. saṅkhyāvyāyadeḥ khalvapi dve rātrī samāhṛte dvirātraḥ. trirātraḥ. atikrānto rātrim atirātraḥ. nīrātraḥ.
Nyāsa2 : d vā nd vā rt
ahaḥ sarvaikadeśasaṃkhyātapuṇyācca rātreḥ. , 5.4.87 "ahagrrahaṇaṃ dvāndvārtham()" iti. iṣṭiriyam(). na tatpuruṣārtham(); mukhyārthe tatpuruṣasyāsambhavāt(). dvandvārthe padārthaṃ pratyāśrayaḥ. tathā hi--yadyaharguṇā rātrirahaḥ śabdenīcyate, rātriguṇaṃ vāho rātriśabdena gauṇyā kalpanayā, tadāhaśca rātriśceti samānādhikaraṇastatpuruṣaḥ sambhavatyeva. tasmādiṣṭiriyam(). etāvaduktaṃ syāt()--dvandva iṣyata iti. atra ca jñāpakam--"hemantaśiśirāvahorātre ca cchandasi" 2.4.28 iti dvandve samāsantasya rātriśabdasya nipātanam(). "ahorātraḥ" iti. "rātrāhnāhāḥ puṃsi" 2.4.29 iti puṃlliṅgatā. "ahan()" 8.2.68 iti "rūparātrirathantareṣūpasaṃkhyānam()" (vā. 924) iti nakārasya rutvādguṇaḥ. "sarvarātraḥ" iti. "pūrvakālaika sarva" 2.1.48 ityādinā samānādhikaraṇastatpuruṣaḥ. "dvirātraḥ" iti "taddhitārthottarapada" 2.1.50 ityādinā samāhāre dviguḥ, "dviguśca" 2.1.22 iti tatpuruṣasaṃjñā. "atirātraḥ" iti. atyadhvamityanena tulyamet(). "nīrātraḥ" iti. "rori" 8.3.14 iti rephalopaḥ. "ḍhralope pūrvasya" 6.3.110 iti dīrghaḥ॥
Laghusiddhāntakaumudī1 : Sū #959
Laghusiddhāntakaumudī2 : āc cā ts aṃ kh
ahaḥsarvaikadeśasaṃkhyātapuṇyācca rātreḥ 959, 5.4.87 ebhyo rātrerac syāccātsaṃkhyāvyayādeḥ. ahargrahaṇaṃ dvandvārtham॥
Bālamanoramā1 : uṇ ya –e bh ya Sū #777
ahaḥsarvaikadeśa. ebhyo rātreriti. ahan, sarva, ekadeśa, saṅkhyāta, puṇya–ebhyaḥ
parasya rātriśabdasyetyarthaḥ. ahannādipūrvapadakasya rātryantasya tatpuruṣasyeti
yāvat.
ahaścāsau rātriśceti vā, asaṃbhavādityata āha-ahagrrahaṇaṃ dvandvārthamiti. naca
brāhṛṇo yadahastasyāvayavabhūtā yā mānuṣīrātririti ṣaṣṭhītatpuruṣaḥ saṃbhavatīti vācyam,
`ahagrahaṇaṃ dvandvārtha'miti bhāṣyaprāmāṇyena evaṃjātīyakatatpuruṣasya
prayogā'bhāvonnayanāt. ahorātra iti. dvandvādac, ilopaḥ,
`jātiraprāṇinā'mityekavattvam. `sa napuṃsaka'miti bādhitvā `rātrāhnāhāḥ puṃsī'ti
puṃstvam. sarvā rātriḥ sarvarātra iti. sarvā rātririti vigrahe
`pūrvakālaike'ti karmadhārayaḥ. ac. ikāralopaḥ. `rātrāhnāhā'iti puṃstvam.
`sarvanāmno vṛttimātre' iti puṃvattvam.
ekadeśetyarthagrahaṇamityabhipretyodāharati–pūrvamiti. pūrvaṃ rātreriti vigrahe
`pūrvaparādharottara'mityekadeśisamāsaḥ. ac, ilopaḥ, `rātrāhne'ti puṃstvam.
saṅkhyātarātra iti. saṅkhyātā rātririti vigrahe karmadhārāyaḥ. `puṃvatkarmadhāraye'ti
puṃvattvam. ac, ilopaḥ. `rātrāhne'ti puṃstvam. dvirātramiti.
`taddhitārthe'ti dviguḥ. saṅkhyāditvādac, ilopaḥ. `saṅkhyāpūrvaṃ rātraṃ
klība'miti napuṃsakatvam . atirātra iti. `atyādayaḥ krāntādyarthe' iti samāsaḥ.
avyayāditvādac, ilopaḥ, `rātrāhne'ti puṃstvam.
Bālamanoramā2 : e bh yo r āt
ahaḥsarvaikadeśasaṅkhyātapuṇyācca rātreḥ 777, 5.4.87 ahaḥsarvaikadeśa. ebhyo rātreriti. ahan, sarva, ekadeśa, saṅkhyāta, puṇya--ebhyaḥ parasya rātriśabdasyetyarthaḥ. ahannādipūrvapadakasya rātryantasya tatpuruṣasyeti yāvat. nanu aharādī rātryantastatpuruṣo nāstyeva, ahno rātririti vā, ahaścāsau rātriśceti vā, asaṃbhavādityata āha-ahagrrahaṇaṃ dvandvārthamiti. naca brāhṛṇo yadahastasyāvayavabhūtā yā mānuṣīrātririti ṣaṣṭhītatpuruṣaḥ saṃbhavatīti vācyam, "ahagrahaṇaṃ dvandvārtha"miti bhāṣyaprāmāṇyena evaṃjātīyakatatpuruṣasya prayogā'bhāvonnayanāt. ahorātra iti. dvandvādac, ilopaḥ, "jātiraprāṇinā"mityekavattvam. "sa napuṃsaka"miti bādhitvā "rātrāhnāhāḥ puṃsī"ti puṃstvam. sarvā rātriḥ sarvarātra iti. sarvā rātririti vigrahe "pūrvakālaike"ti karmadhārayaḥ. ac. ikāralopaḥ. "rātrāhnāhā"iti puṃstvam. "sarvanāmno vṛttimātre" iti puṃvattvam. ekadeśetyarthagrahaṇamityabhipretyodāharati--pūrvamiti. pūrvaṃ rātreriti vigrahe "pūrvaparādharottara"mityekadeśisamāsaḥ. ac, ilopaḥ, "rātrāhne"ti puṃstvam. saṅkhyātarātra iti. saṅkhyātā rātririti vigrahe karmadhārāyaḥ. "puṃvatkarmadhāraye"ti puṃvattvam. ac, ilopaḥ. "rātrāhne"ti puṃstvam. dvirātramiti. "taddhitārthe"ti dviguḥ. saṅkhyāditvādac, ilopaḥ. "saṅkhyāpūrvaṃ rātraṃ klība"miti napuṃsakatvam. atirātra iti. "atyādayaḥ krāntādyarthe" iti samāsaḥ. avyayāditvādac, ilopaḥ, "rātrāhne"ti puṃstvam.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
Research Papers and Publications
 5.4.87.jpg)
See More