Kāśikāvṛttī1: aṣaḍakṣa āśitaṅgu alagkarma alampuruṣa ityetebhyaḥ adhyuttarapadāt ca svārthe kh See More
aṣaḍakṣa āśitaṅgu alagkarma alampuruṣa ityetebhyaḥ adhyuttarapadāt ca svārthe khaḥ
pratyayo bhavati. avidyamānāni ṣaḍkṣīṇi asya iti bahuvrīhiḥ. bahuvrīhau
sakthyakṣṇoḥ iti ṣac, tataḥ khapratyayaḥ. aṣaḍakṣīṇo mantraḥ. yo dvābhyam eva
kriyate na bahubhiḥ. āśitā gāvo 'sminnaraṇye āśitaṅgavīnam araṇyam. nipātanāt
pūrvapadasya mumāgamaḥ. akaṅkarman, alampuruṣaḥ iti paryādayo glānadyarthe caturthyā
iti samāsaḥ. alaṃ karmaṇe alaṅkakarmīṇaḥ. alaṃ puruṣāya alaṃpuruṣīṇaḥ. adhyuttarapadas
tatpurusaḥ. adhiśabdaḥ śauṇḍādisu paṭhyate. rājādhīnaḥ. nityaśca ayaṃ pratyayaḥ,
uttaratra vibhāṣāgrahaṇāt. anye 'pi svārthikā nityāḥ pratyayāḥ smaryante,
tamabādayaḥ prakknaḥ, ñyādayaḥ prāgvunaḥ, āmādayaḥ prāṅ mayaṭaḥ, bṛhatījātyantāḥ
samānāntāśca iti.
Kāśikāvṛttī2: aṣaḍakṣā'śitaṅgvalaṅkarmālampuruṣādhyuttarapadāt khaḥ 5.4.7 aṣaḍakṣa āśitaṅgu a See More
aṣaḍakṣā'śitaṅgvalaṅkarmālampuruṣādhyuttarapadāt khaḥ 5.4.7 aṣaḍakṣa āśitaṅgu alagkarma alampuruṣa ityetebhyaḥ adhyuttarapadāt ca svārthe khaḥ pratyayo bhavati. avidyamānāni ṣaḍkṣīṇi asya iti bahuvrīhiḥ. bahuvrīhau sakthyakṣṇoḥ iti ṣac, tataḥ khapratyayaḥ. aṣaḍakṣīṇo mantraḥ. yo dvābhyam eva kriyate na bahubhiḥ. āśitā gāvo 'sminnaraṇye āśitaṅgavīnam araṇyam. nipātanāt pūrvapadasya mumāgamaḥ. akaṅkarman, alampuruṣaḥ iti paryādayo glānadyarthe caturthyā iti samāsaḥ. alaṃ karmaṇe alaṅkakarmīṇaḥ. alaṃ puruṣāya alaṃpuruṣīṇaḥ. adhyuttarapadas tatpurusaḥ. adhiśabdaḥ śauṇḍādisu paṭhyate. rājādhīnaḥ. nityaśca ayaṃ pratyayaḥ, uttaratra vibhāṣāgrahaṇāt. anye 'pi svārthikā nityāḥ pratyayāḥ smaryante, tamabādayaḥ prakknaḥ, ñyādayaḥ prāgvunaḥ, āmādayaḥ prāṅ mayaṭaḥ, bṛhatījātyantāḥ samānāntāśca iti.
Nyāsa2: aṣaḍakṣāśitaṅgvalaṅkarmālampuruṣādhyuttarapadāt? ravaḥ. , 5.4.7 "avidyamānā See More
aṣaḍakṣāśitaṅgvalaṅkarmālampuruṣādhyuttarapadāt? ravaḥ. , 5.4.7 "avidyamānāni ṣa()ḍakṣīṇyasminniti bahuvrīhiḥ" iti. tataḥ "bahuvrīhau sakthyakṣṇoḥ 5.4.113 iti ṣac().
rājaśabdāt? saptamī. rājanyathīti vigṛhra "saptamī śauṇḍaiḥ" 2.1.39 iti samāsaḥ.
"tamabādayaḥ" iti. "atiśāyena tamabiṣṭhanau" 5.3.55 ityevamādayaḥ. "prāk? kanaḥ" iti. "yuvālpayoḥ kananyatarasyām()" 5.3.64 ityayam(). "ñyādayaḥ" iti. "pūgāññyo'grāmaṇīpūrvāt? 5.3.112 ityādayaḥ. "prāgvṛnaḥ" iti. "pādaśatasya" 5.4.1 ityādisūtreṇa vihitatvāt(). "āmādayaḥ" iti. "kimettiṅavyayaghāt()" 5.4.11 ityevamādayaḥ. "prāṅmayaṭaḥ" iti. "tatprakṛtavacane mayaṭ()" 5.4.21 ityataḥ. "bṛhatījātyantāḥ" iti. "bṛhatyā ācchadane" (5.4.6) ityetat? sūtraṃ kanamupalakṣayati. jātyantaśabdenāpi "jātyantāccha bandhuni" 5.4.9 ityetat(). bahuvacananirdeśo'ṣaḍakṣādisūtrāvihitasya parigrahārthaḥ॥
Bālamanoramā1: aṣaḍakṣīṇo mantra iti. mantraṇaṃ mantraḥ. rahasi rājatadamātyādibhiryuktibhiḥ
kr See More
aṣaḍakṣīṇo mantra iti. mantraṇaṃ mantraḥ. rahasi rājatadamātyādibhiryuktibhiḥ
kriyamāṇaṃ nirdhāraṇam. avidyamānāni ṣaṭ akṣīṇi śrotrendriyāṇi yasminniti
bahuvrīhiḥ. `bahuvrīhau savathyakṣṇo'riti ṣac. tadantādanena svārthe khaḥ. dvābhyā
meveti. `puruṣābhyā'miti śeṣaḥ. āśitā iti. `aśa bhojane' ityasmādāśitaḥ karteti
jñāpakātkartari ktaḥ. pūrvasya mumiti. āśitaśabdasyetyarthaḥ. alaṅkarmīṇa iti.
`paryādayo glānādyarthe' iti caturthīsamāsātkhaḥ, ṭilopaḥ alampuruṣīṇa iti. alaṃ
puruṣāyeti vigrahaḥ. `mātṛbhogīṇa' ityādāviva aṣaḍakṣīṇādau ṇatvam. `padavyavāye'pī'ti
niṣedhastu na, pade parato yatpadaṃ tena vyavāye ityāśrayaṇāt. ī\ufffdārādhīna iti.
`yasmādadhika'miti ī\ufffdāraśabdātsaptamī. śauṇḍāditvādadhiśabdena samāsaḥ. tataḥ
svārthe khaḥ. `samarthānā'mityato vāgrahaṇānuvṛttyā asya vaikalpakatvabhramaṃ vārayati–
nityo.ñayaṃ kha iti. uttareti. `vibhāṣā'ñce'rityuttarasūtre `samarthānā'mityato
vāgrahaṇānuvṛttyaiva siddhe vibhāṣāgrahaṇādiha pūrvasūtre vāgrahaṇānuvṛttyabhāvo
jñāpyata ityarthaḥ. nacaivaṃ sati āśitā gāvo'sminniti, alaṃ karmaṇe iti ca
vigrahapradarśanamanupapannamiti vācyam, tasya khapratyayaprakṛtikathanārthatvena
alaukikavigrahavākyaprāyatvāt. prasaṅgādāha–anye'pīti. iṣyanta iti.
`bhāṣyakṛte'ti śeṣaḥ. tamabādayaḥ prākkana iti. `atiśāyane tama'vityārabhya `avakṣepaṇe
ka'nnityataḥ prāgvihitāḥ pratyayā ityarthaḥ. ñyādayaḥ prāgvuna iti.
`pūgāññyo'grāmaṇīpūrvā'dityārabhya `avakṣepaṇe ka'nnityataḥ prāgvihitāḥ
pratyayā ityarthaḥ. āmādayaḥ prāṅbhayaṭa iti. `kimettiṅavyayaghādā'mityārabhya
`tatprakṛtavacane mayaṭ' ityataḥ prāgvihitā ityarthaḥ. bṛhatījātyantā iti.
bṛhatīśabdena `bṛhatyā ācchādane' iti kan lakṣyate. jātyantaśabdena tu
`jātyantāccha bandhunī'ti cho lakṣyate. bahuvacananirdeśātpāśabādayo.ñapi `ṣaṣṭha\ufffdā
rūpya ce'tyantā gṛhranta iti kaiyaṭaḥ. vastutastu parigaṇitā eva nityā, natu
pāśabādayo'pi. `bṛhatījātyantāḥ' iti bahuvacanaṃ tu `bṛhatyā ācchādane' iti
`jātyantāccha bandhunī'ti ca sūtrayormadhyagatena `aṣaḍakṣe'ti sūtreṇa vihitaṃ
khapratyayamabhipretyeti na doṣaḥ. `vibhāṣā'ñce'riti uttarasūtre khavidhau vibhāṣāgrahaṇaṃ
tu tasyāpi bṛhajātyantarālavartitvā'viśeṣānnityatve prāpte vikalpārtham.
`anityo'yaṃ khaḥ, uttarasūtreṣu vibhāṣāgrahaṇā'diti mūlaṃ tu abhyuccayayuktiriti
śabdenduśesvare sthitam.
Bālamanoramā2: aṣaḍakṣāśitaṅgvalaṅkarmālampuruṣādhyuttarapadātkhaḥ , 5.4.7 aṣaḍakṣīṇo mantra it See More
aṣaḍakṣāśitaṅgvalaṅkarmālampuruṣādhyuttarapadātkhaḥ , 5.4.7 aṣaḍakṣīṇo mantra iti. mantraṇaṃ mantraḥ. rahasi rājatadamātyādibhiryuktibhiḥ kriyamāṇaṃ nirdhāraṇam. avidyamānāni ṣaṭ akṣīṇi śrotrendriyāṇi yasminniti bahuvrīhiḥ. "bahuvrīhau savathyakṣṇo"riti ṣac. tadantādanena svārthe khaḥ. dvābhyā meveti. "puruṣābhyā"miti śeṣaḥ. āśitā iti. "aśa bhojane" ityasmādāśitaḥ karteti jñāpakātkartari ktaḥ. pūrvasya mumiti. āśitaśabdasyetyarthaḥ. alaṅkarmīṇa iti. "paryādayo glānādyarthe" iti caturthīsamāsātkhaḥ, ṭilopaḥ alampuruṣīṇa iti. alaṃ puruṣāyeti vigrahaḥ. "mātṛbhogīṇa" ityādāviva aṣaḍakṣīṇādau ṇatvam. "padavyavāye'pī"ti niṣedhastu na, pade parato yatpadaṃ tena vyavāye ityāśrayaṇāt. ī()ārādhīna iti. "yasmādadhika"miti ī()āraśabdātsaptamī. śauṇḍāditvādadhiśabdena samāsaḥ. tataḥ svārthe khaḥ. "samarthānā"mityato vāgrahaṇānuvṛttyā asya vaikalpakatvabhramaṃ vārayati--nityo.ñayaṃ kha iti. uttareti. "vibhāṣā'ñce"rityuttarasūtre "samarthānā"mityato vāgrahaṇānuvṛttyaiva siddhe vibhāṣāgrahaṇādiha pūrvasūtre vāgrahaṇānuvṛttyabhāvo jñāpyata ityarthaḥ. nacaivaṃ sati āśitā gāvo'sminniti, alaṃ karmaṇe iti ca vigrahapradarśanamanupapannamiti vācyam, tasya khapratyayaprakṛtikathanārthatvena alaukikavigrahavākyaprāyatvāt. prasaṅgādāha--anye'pīti. iṣyanta iti. "bhāṣyakṛte"ti śeṣaḥ. tamabādayaḥ prākkana iti. "atiśāyane tama"vityārabhya "avakṣepaṇe ka"nnityataḥ prāgvihitāḥ pratyayā ityarthaḥ. ñyādayaḥ prāgvuna iti. "pūgāññyo'grāmaṇīpūrvā"dityārabhya "avakṣepaṇe ka"nnityataḥ prāgvihitāḥ pratyayā ityarthaḥ. āmādayaḥ prāṅbhayaṭa iti. "kimettiṅavyayaghādā"mityārabhya "tatprakṛtavacane mayaṭ" ityataḥ prāgvihitā ityarthaḥ. bṛhatījātyantā iti. bṛhatīśabdena "bṛhatyā ācchādane" iti kan lakṣyate. jātyantaśabdena tu "jātyantāccha bandhunī"ti cho lakṣyate. bahuvacananirdeśātpāśabādayo.ñapi "ṣaṣṭha()ā rūpya ce"tyantā gṛhranta iti kaiyaṭaḥ. vastutastu parigaṇitā eva nityā, natu pāśabādayo'pi. "bṛhatījātyantāḥ" iti bahuvacanaṃ tu "bṛhatyā ācchādane" iti "jātyantāccha bandhunī"ti ca sūtrayormadhyagatena "aṣaḍakṣe"ti sūtreṇa vihitaṃ khapratyayamabhipretyeti na doṣaḥ. "vibhāṣā'ñce"riti uttarasūtre khavidhau vibhāṣāgrahaṇaṃ tu tasyāpi bṛhajātyantarālavartitvā'viśeṣānnityatve prāpte vikalpārtham. "anityo'yaṃ khaḥ, uttarasūtreṣu vibhāṣāgrahaṇā"diti mūlaṃ tu abhyuccayayuktiriti śabdenduśesvare sthitam.
Tattvabodhinī1: aṣaḍakṣīṇa iti. avidyamānāni ṣaḍakṣīṇi yasminniti bahuvrīhiḥ akṣiśabdo'tra
śrot Sū #1547 See More
aṣaḍakṣīṇa iti. avidyamānāni ṣaḍakṣīṇi yasminniti bahuvrīhiḥ akṣiśabdo'tra
śrotrendriye vartate. `bahuvrīhau sakthyakṣṇo'riti ṣac. tadantādanena khaḥ.
mantro mantraṇam. āśitaṃgavīnamiti. āhpūrvādaśnoteḥ `aśitaḥ karte'ti
jñāpakātkartari ktaḥ, ṇyantātkarmaṇi vā. ubhayathāpi prabhūtayavasamiti phalito'rthaḥ.
alaṅkarmīṇa iti. alaṅkarma alaṃpuruṣeti `paryādayo glānādyarthe caturthye'ti
samāsaḥ. alaṃpuruṣīṇa iti. pratimallādiḥ. ī\ufffdārādhīna iti. adhiśapabdaḥ
śauṇḍāḍirityuktam. tamabādaya ita. `atiśāyane tamabi'tyādayaḥ. prākkana iti.
`avakṣepaṇe kan'iti vihitāt. ñyādaya iti. `pūgāñ?ñyo'grāmaṇīpūrvā'dityādayaḥ.
prāgvuna iti. `pādaśatasya saṅkhyādeḥ'iti bihitāt. āmādaya iti.
`kimettihvyayagādāmu—'ityādayaḥ. prāṅmayaṭa iti. `tatprakṛtavacane mayaṭ'ityataḥ
prāgityarthaḥ. bṛhatījātyantā iti. `bṛhatī'śabdena `bṛhatyā ācchādane'iti vihitaḥ
kannupalakṣyate. `jātyanta'śabdena `jātyantācce'ti cchaḥ. bahuvacananirdeśabādayo
gṛhrante. yo hi vaiyākaraṇapāśādiśabdairarthaḥ pratīyate nāsau prakṛtimātreṇa pratīyate
iti te'pi tamabādivannityā eveti sthitamākare. kanchau muktvā mūle
bṛhatīmātraprayogo jātyantamātraprayogāsca kṛtaḥ, sa tu
avācako'pyārṣagranthānuvādakatvānna doṣāya.
Tattvabodhinī2: aṣaḍakṣāśitaṅgvalaṅkarmālampuruṣādhyuttarapadātkhaḥ 1547, 5.4.7 aṣaḍakṣīṇa iti. See More
aṣaḍakṣāśitaṅgvalaṅkarmālampuruṣādhyuttarapadātkhaḥ 1547, 5.4.7 aṣaḍakṣīṇa iti. avidyamānāni ṣaḍakṣīṇi yasminniti bahuvrīhiḥ akṣiśabdo'tra śrotrendriye vartate. "bahuvrīhau sakthyakṣṇo"riti ṣac. tadantādanena khaḥ. mantro mantraṇam. āśitaṃgavīnamiti. āhpūrvādaśnoteḥ "aśitaḥ karte"ti jñāpakātkartari ktaḥ, ṇyantātkarmaṇi vā. ubhayathāpi prabhūtayavasamiti phalito'rthaḥ. alaṅkarmīṇa iti. alaṅkarma alaṃpuruṣeti "paryādayo glānādyarthe caturthye"ti samāsaḥ. alaṃpuruṣīṇa iti. pratimallādiḥ. ī()ārādhīna iti. adhiśapabdaḥ śauṇḍāḍirityuktam. tamabādaya ita. "atiśāyane tamabi"tyādayaḥ. prākkana iti. "avakṣepaṇe kaniti vihitāt. ñyādaya iti. "pūgāñ()ñyo'grāmaṇīpūrvā"dityādayaḥ. prāgvuna iti. "pādaśatasya saṅkhyādeḥ"iti bihitāt. āmādaya iti. "kimettihvyayagādāmu---"ityādayaḥ. prāṅmayaṭa iti. "tatprakṛtavacane mayaṭityataḥ prāgityarthaḥ. bṛhatījātyantā iti. "bṛhatī"śabdena "bṛhatyā ācchādane"iti vihitaḥ kannupalakṣyate. "jātyanta"śabdena "jātyantācce"ti cchaḥ. bahuvacananirdeśabādayo gṛhrante. yo hi vaiyākaraṇapāśādiśabdairarthaḥ pratīyate nāsau prakṛtimātreṇa pratīyate iti te'pi tamabādivannityā eveti sthitamākare. kanchau muktvā mūle bṛhatīmātraprayogo jātyantamātraprayogāsca kṛtaḥ, sa tu avācako'pyārṣagranthānuvādakatvānna doṣāya.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents