Kāśikāvṛttī1: adhikāro 'yam. āpādaparisamāpteḥ ye pratyayāḥ vihitās te samāsāntāvayavā ekadeśā See More
adhikāro 'yam. āpādaparisamāpteḥ ye pratyayāḥ vihitās te samāsāntāvayavā ekadeśāḥ
bhavanti, tadgrahaṇena gṛhyante iti veditavyam. prayojanam
avyayībhāvadvigudvandvatatpuruṣabahuvrīhisaṃjñāḥ. uparājam. adhirājam. na
avyayībhāvātityeṣa vidhir bhavati, anaśca 5-4-108 iti ṭac. dvipurī, tirpurī
iti. dvigoḥ 4-1-21 iti ṅīp bhavati. kaṭakavalayinī. śaṅkhanūpuriṇī. kośaniṣadinī.
sraktvacinī. dvandvopatāpagarhyātiti inir bhavati. vidhuraḥ. pradhuraḥ. tatpuruṣe
tulyārtha ityeṣa svaro bhavati. uccair dhuraḥ. nīcair dhuraḥ. bahuvrīhau prakṛtyā
pūrvapadam 6-2-1 ityetad bhavati.
Kāśikāvṛttī2: samāsāntāḥ 5.4.68 adhikāro 'yam. āpādaparisamāpteḥ ye pratyayāḥ vihitās te samā See More
samāsāntāḥ 5.4.68 adhikāro 'yam. āpādaparisamāpteḥ ye pratyayāḥ vihitās te samāsāntāvayavā ekadeśāḥ bhavanti, tadgrahaṇena gṛhyante iti veditavyam. prayojanam avyayībhāvadvigudvandvatatpuruṣabahuvrīhisaṃjñāḥ. uparājam. adhirājam. na avyayībhāvātityeṣa vidhir bhavati, anaśca 5.4.108 iti ṭac. dvipurī, tirpurī iti. dvigoḥ 4.1.21 iti ṅīp bhavati. kaṭakavalayinī. śaṅkhanūpuriṇī. kośaniṣadinī. sraktvacinī. dvandvopatāpagarhyātiti inir bhavati. vidhuraḥ. pradhuraḥ. tatpuruṣe tulyārtha ityeṣa svaro bhavati. uccair dhuraḥ. nīcair dhuraḥ. bahuvrīhau prakṛtyā pūrvapadam 6.2.1 ityetad bhavati.
Nyāsa2: samāsāntāḥ. , 5.4.68 "samāsāntāḥ" ityayamadhikāraḥ" iti. vakṣyamāṇena " See More
samāsāntāḥ. , 5.4.68 "samāsāntāḥ" ityayamadhikāraḥ" iti. vakṣyamāṇena "bahuvrīhau saṃkhyeye ḍajabahugaṇāt()" 5.4.73 ityādinā bahuvrīhrāditvena samāsaviśeṣādvidhāsyante; yatrāpi bahuvrīhrādigrahaṇaṃ nāsti, tatra saṅghātaḥ prakṛtitvena nirdiśyate. yatā--"ac? pratyanvavapūrvāt? sāmalomnaḥ" 5.4.75 iti, tataśca sāmathryādeva samāsāntāḥ pratyāya vijñāsyante, ta()tka samāsagrahaṇena? yatraitadubhayaṃ nāsti--yathā--"ṛkpūrabdhūḥpathāmānakṣe" 5.4.74 iti, tadarthaṃ samāsāntagrahaṇaṃ kriyate. antaśabdo'yaṃ sāmīpyavacano'pyasti, yadi tasyeha grahaṇaṃ syāt? pratyayaparatvenaiva ḍajādīnāṃ sāmīpyasya siddhatvādantaśabdo'narthakaḥ syāditi matvā''ha--avayavavacano'yamantaśabdo gṛhrata iti darśayannāha--avayavā iti asya paryāyeṇa vṛtiṃ()ta kartumāha--"ekadeśāḥ" iti. ekadeśaśabdamihāśrayatā prāksamāsavidheḥ samāsārthāduttarapadāt? vakṣyamāṇāḥ pratyayā bhavanti, paścāt? samāsaḥ--ityuktaṃ bhavati. evaṃ hi te samāsasyaikadeśā bhavanti yadi prāk? samāsavṛtteḥ syāt(). samāsāntān? kṛtvā paścāt? tadantena samāsaḥ kriyate. evañca taiḥ saha samāsasaṃjñā bavatītyupapadyate ḍajādīnāṃ samāsāvayavatvam(). ataścaitadevaṃ vijñeyam(). yo'bhimanyatesamāse kṛte ḍajādibhirbhavitavyamiti, tasya "na kapi" (7.4.14) ityatra yadvakṣyati vṛttikāraḥ--"samāsārthe hru ttarapade kapi kṛte paścāt? samāsena bhaktivyam()" iti, tadvirudhyate. nanu ca samāsārthāduttarapadāḍḍajādiṣu kṛteṣu paścāt? tadantena samāsaḥ kriyate--ityasminnapi pakṣe samāno doṣaḥ, yataḥ "patho vibhāṣā" (5.4.72) ityevamādiṣu nañaḥ paro yaḥ pathin()śabdastadantāt? tatpuruṣādvibhāṣā samāsānto bhavatītyevamādayo nirdeśā virudhyanta eva? naitadasti; tadavirodhasya "ṅyāpprātipadikāt()" 4.1.1 ityatra pratipāditatvāt(). "tadgrahaṇena gṛhrante" iti tacchabdena samāsaḥ pratyavamṛśyate. samāsāvayavatve sati teṣāmapi tadanupradeśo bhavati. ataste. samāsagrahaṇena gṛhranta iti. atha samāsāvayavatve pratyayasya kiṃ prayojanam()? ityāha--"prayojanam()" ityādi. "adhirājam(), uparājam()" iti. yatākramaṃ vibhaktyarthe sāmīpye'vyayībhāvaḥ. "avyayībhāve śaratprabhṛtibhyaḥ" 5.4.107, "anaśca" (5.4.108) iti ṭajantasyāvyayībhāvagrahaṇena grahaṇāt? "nāvyayībhāvādato'mtvapañcamyāḥ" 2.4.83 iti vibhakteraluk(), amantabhāvaśca bhavati.
dve purī samāhmate iti "taddhitārthottarapadasamāhāre ca" 2.1.50 iti samātaḥ. sa ca "saṃkhyāpūrvo dviguḥ" 2.1.51 iti dvigusaṃjñaḥ, "ṛkpūrabdhūḥpathām()" (5.4.74) ityakārapratyayāntasya dvigugrahaṇena grahaṇāvakārāntāt? "dvigoḥ" (4.1.21) iti ṅīp? siddho bhavati.
kośaniṣadinīti. kośaśca niṣacceti samāhāradvandvaḥ, "dvandvāccudaṣahāntāt? samāhāre" (5.4.106) iti ṭac? tasya dvandvagrahaṇena grahaṇāt? kośaniṣadamasyā astīti "dvandvopatāpagahrrāta" 5.2.127 prāṇisthādinirbhavati, "ṛnnebhyo ṅīp()" 4.1.5 iti ṅīp(). ruāktvacinīti. pūrveṇa tulyam().
"vidhuraḥ" pradhuraḥ" iti. vigato dhuraḥ, pragato dhura iti "kugatiprādayaḥ" 2.2.18 iti prāditatpuruṣasamāsaḥ. pūrvavadakārasyeha tatpuruṣagrahaṇena grahaṇāt? "tatpuruṣe tulyārthatṛtīyā" 6.2.2 ityādinā pūrvapadaprakṛtisvaraḥ siddho bhavati. pūrvapadaṃ punaratara nipāta ādyudāttaḥ. asati tu samāsāntatve pratyayasvareṇāntodāttatā syāt(). "uccairdhuraḥ, nīcairdhuraḥ" iti. uccairdhūrasyeti nīcairdhūrasyeti bahuvrīhiḥ. pūrvavadakārapratyayaḥ, tasya bahuvrīhigrahaṇena grahaṇāt? "bahuvrīhau prakṛtayā pūrvapadam()" 6.2.1 iti pūrvapadaprakṛtisvaro bhavati. pūrvapadaprakṛtisvarastvihāntodāt()taḥ.
sanutar(), uccais(), nīcais(), śanaisa, ṛdhak(), ṛte, yugapat(), ārāt(), pṛthagityete sanutar()prabhṛtayo'ntodāttāḥ, svarādiṣu pāṭhāt()॥
Bālamanoramā1: samāsāntāḥ. ityadhikṛtyeti. `āpādaparisamāpte'riti bhāvaḥ. atra
samāsapada Sū #668 See More
samāsāntāḥ. ityadhikṛtyeti. `āpādaparisamāpte'riti bhāvaḥ. atra
samāsapadamalaukikavigrahavākyaparameva. ata eva `bahukumārīka' ityatra hyasvo na.
`gostriyoḥ' iti sūtre `antaḥ' iti sūtre ca bhāṣye spaṣṭametat.
evaṃcā'laukikavigrahavākye samāsasaṃjñāsamakālameva samāsāntā iti siddhāntaḥ.
antaśabdaścaramāvayavavācī. ata eva upaśaradamityādau `nāvyayībhāvā'dityam. tatra
ṭacastadanavayavatve ṭajantasyāvyayībhāvasamāsatvā'bhāvādam na syāt. tathāca ṭacastadanavayavatve
`avyayānāṃ bhamātre ṭilopaḥ' iti prasajyeta. ṭacastadavayavatve tu
tadantasyaivāvyayībhāvasamāsatayā avyayatvādupaśaradityasyāvyayatvā'bhāvānna ṭilopaḥ.
samāsāntapratyayāścalaukikavigravākye supaḥ parastādeva bhavanti. ata eva
`pratyayasthāt' iti sūtrābhāṣye `bahucarmikā' ityudāhmataṃ saṅgacchate.
vistarastu śabdenduśekhare jñeyaḥ.
Bālamanoramā2: samāsāntāḥ 668, 5.4.68 samāsāntāḥ. ityadhikṛtyeti. "āpādaparisamāpte"r See More
samāsāntāḥ 668, 5.4.68 samāsāntāḥ. ityadhikṛtyeti. "āpādaparisamāpte"riti bhāvaḥ. atra samāsapadamalaukikavigrahavākyaparameva. ata eva "bahukumārīka" ityatra hyasvo na. "gostriyoḥ" iti sūtre "antaḥ" iti sūtre ca bhāṣye spaṣṭametat. evaṃcā'laukikavigrahavākye samāsasaṃjñāsamakālameva samāsāntā iti siddhāntaḥ. antaśabdaścaramāvayavavācī. ata eva upaśaradamityādau "nāvyayībhāvā"dityam. tatra ṭacastadanavayavatve ṭajantasyāvyayībhāvasamāsatvā'bhāvādam na syāt. tathāca ṭacastadanavayavatve "avyayānāṃ bhamātre ṭilopaḥ" iti prasajyeta. ṭacastadavayavatve tu tadantasyaivāvyayībhāvasamāsatayā avyayatvādupaśaradityasyāvyayatvā'bhāvānna ṭilopaḥ. samāsāntapratyayāścalaukikavigravākye supaḥ parastādeva bhavanti. ata eva "pratyayasthāt" iti sūtrābhāṣye "bahucarmikā" ityudāhmataṃ saṅgacchate. vistarastu śabdenduśekhare jñeyaḥ.
Tattvabodhinī1: samāsānta iti. samāsasya samāsārthottarapadasya vā caramāvayava ityarthaḥ.
teno Sū #592 See More
samāsānta iti. samāsasya samāsārthottarapadasya vā caramāvayava ityarthaḥ.
tenopaśaradamityatra `navyayībhāvā'dityam sidhdyati, avyayībhāvasyā'dantatvāt,
dvipurītyādautu `ṛk?pūrabdhū'rityapratyaya uttarapadasyāvayava iti `akārāntottara
pado dviguḥ striyo'miti strītve `dvigo'riti ṅīpsidhyatīti bodhyam.
Tattvabodhinī2: samāsāntāḥ 592, 5.4.68 samāsānta iti. samāsasya samāsārthottarapadasya vā caramā See More
samāsāntāḥ 592, 5.4.68 samāsānta iti. samāsasya samāsārthottarapadasya vā caramāvayava ityarthaḥ. tenopaśaradamityatra "navyayībhāvā"dityam sidhdyati, avyayībhāvasyā'dantatvāt, dvipurītyādautu "ṛk()pūrabdhū"rityapratyaya uttarapadasyāvayava iti "akārāntottara pado dviguḥ striyo"miti strītve "dvigo"riti ṅīpsidhyatīti bodhyam.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents