Grammatical Sūtra: लुप् च lup ca 
Individual Word Components: lup ca
Sūtra with anuvṛtti words: lup ca pratyayaḥ (3.1.1), paraḥ (3.1.2), ca (3.1.2), ādyudāttaḥ (3.1.3), ca (3.1.3), ṅyāpprātipadikāt (4.1.1), taddhitāḥ (4.1.76), samarthānām (4.1.82), prathamāt (4.1.82), vā (4.1.82), aṇ (4.1.83), strīpuṁsābhyām (4.1.87), nañsnañau (4.1.87), bhavanāt (4.1.87), tasya (4.3.134), vikāraḥ (4.3.134), avayave (4.3.135), jambvāḥ (4.3.165), vā (4.3.165)
Type of Rule: vidhi
Preceding adhikāra rule:4.2.92 (1śeṣe)
Description:
The affix denoting fruit is optionally elided by lup after the word 'jambû'. Source: Aṣṭādhyāyī 2.0 luP (0̸³) [optionally 165 replaces the taddhitá 1.76 affix 3.1.1 introduced after 3.1.2 the nominal stem 1.1 jambū `rose-apple tree' 165 ending in 1.1.72 the sixth sUP triplet to denote its modification 134 or limb 135 when signifying its fruit 163]. Source: From Aṣṭādhyāyī of Pāṇini In Roman Transliteration translated by Sumitra M. Katre, Copyright © 1987. Courtesy of the University of Texas Press. |
Commentaries:
Kāśikāvṛttī1: vā ityeva. jambvāḥ phale 'bhidheye pratyayasya vā lup bhavati. yuktavadbhāve viś  See More vā ityeva. jambvāḥ phale 'bhidheye pratyayasya vā lup bhavati. yuktavadbhāve viśeṣaḥ.
jambvāḥ phalam jambūḥ phalam, jambu phalam, jāmbavam iti vā. lupprakaraṇe
pahlapākaśuṣām upasaṅkhyānam. vrīhayaḥ. yavāḥ. māṣāḥ. mudgāḥ. tilāḥ. puṣpamūlesu
bahulam. mallikāyāḥ puṣpam mallikā. navamallikā jātiḥ. bidāryāḥ mūlaṃ bidārī.
aṃśumatī. bṛhatī. na ca bhavati. pāṭalāni puṣpāṇi. śālvāni mūlani. bahulavacanāt
kvacidanyadapi bhavati, kadambaṃ puṣpam, aśokam, karavīram, bailvāni phalāni iti. Kāśikāvṛttī2: lup ca 4.3.166 vā ityeva. jambvāḥ phale 'bhidheye pratyayasya vā lup bhavati. y See More lup ca 4.3.166 vā ityeva. jambvāḥ phale 'bhidheye pratyayasya vā lup bhavati. yuktavadbhāve viśeṣaḥ. jambvāḥ phalam jambūḥ phalam, jambu phalam, jāmbavam iti vā. lupprakaraṇe pahlapākaśuṣām upasaṅkhyānam. vrīhayaḥ. yavāḥ. māṣāḥ. mudgāḥ. tilāḥ. puṣpamūlesu bahulam. mallikāyāḥ puṣpam mallikā. navamallikā jātiḥ. bidāryāḥ mūlaṃ bidārī. aṃśumatī. bṛhatī. na ca bhavati. pāṭalāni puṣpāṇi. śālvāni mūlani. bahulavacanāt kvacidanyadapi bhavati, kadambaṃ puṣpam, aśokam, karavīram, bailvāni phalāni iti. Nyāsa2: lup ca. , 4.3.164 kaḥ punarlupi sati viśeṣo yato luki prakṛte sa vidhīyate? ityā See More lup ca. , 4.3.164 kaḥ punarlupi sati viśeṣo yato luki prakṛte sa vidhīyate? ityāha--- "yuktavadbhāvo viśeṣaḥ" iti. lupi sati yuktavadbhāvo bhavati "lupi yuktavadv()yaktivacane" 1.2.51 iti, lupi satyeva viśeṣa iti. "jambūḥ phalam" iti. atra yuktavadbhāvena prakṛtigatameva liṅgaṃ bhavati, tena napuṃsakaliṅgaṃ na pravatrtate.
"lupprakaraṇe" ityādi. phalapākena śuṣyantīti phalapākaśuṣaḥ. "anyebhyo'pi dṛśyate" (3.3130) iti kvip. "vrīhayaḥ, mudgāḥ" iti. bilvādibhyo'ṇo 4.3.134 lup. "yavāḥ, māṣāḥ"iti. ata autsargikasyāṇaḥ. ete "tṛṇadhānyānām" (phi.sū.2.27) ityādinādyudāttāḥ.
"puṣpamūleṣu bahulam" iti. puṣpamūleṣu cābhidheyeṣu bahulaṃ lubbhavati. mallikā,vanamallikā, jātiḥ, vidārī, aṃśumatī, bṛhatī--atrānudāttādilakṣaṇasyāño lup. mallikānavamallikāśabdau "laghāvante dvayośca bahvaṣo guruḥ" (phi.sū.2.42) iti madhyodāttau. jātiśabdaśca "kvicktau ca saṃjñāyām" 3.3.174 iti kticpratyayāntatvādantodāttaḥ. badarībṛhatīśabdāvapi gaurādiṅīṣantatvādantodāttāveva. aṃśumatīśabdaḥ "ugitaśca" 4.1.6 iti ṅībantaḥ. aṃśuśabdasya prātipadikasvareṇāntodāttatvānmadhyodāttaḥ. "pāṭalāni" iti. bilvāditvādaṇ. "śālvāni mūlāni" iti. śālvānītyanudāttādilakṣamo'ḍha. śālvaśabdaḥ prātipadikasvareṇāntodāttaḥ. śālva iti =śāka iti yasya prasiddhiḥ. "kvacidanyadapi" iti. lupo'nyatrāpi kvacit kāryaṃ bhavati. tatpurlukluporabhāvaśca. "kadambakam" ityādāvanudāttalakṣaṇasyāño luk. kadambādayaḥ śabdā "laghāvante" (phi.sū.2.42) ityādinā madhyodāttāḥ. "balvāni" iti. atrobhayābhāvaḥ. "bilvādibhyo'ṇ" 4.3.134. etattu sarva harītakyādipāṭhādeva siddhamiti nāpūrva vaktavyam. yato harītakyādiṣu "yeṣāñca phalapāka nimittaḥ śoṣaḥ; puṣpamūleṣa#u bahulam" 4.3.165 iti paṭha()nte॥
Bālamanoramā1: lup ca. lukaiva siddhe subvidheḥ phalamāha–lupi yuktavaditi jambūriti. jambvāḥ
Sū #1524 See More lup ca. lukaiva siddhe subvidheḥ phalamāha–lupi yuktavaditi jambūriti. jambvāḥ
phalamityarthaḥ. phalapratyayasya lupi yuktavattvena viśeṣyaliṅgavacane bādhitvā
strītvamekavacanaṃ cetyarthaḥ. tathāca jambvāḥ phalānyapi jambūreva.
phalapākena śuṣyantīti phalapākaśuṣa–oṣadhayaḥ, tadvācibhyaḥ parasya phalapratyayasya lupa
upasaṅkhyānamityarthaḥ. `phale lugi'tyasyāpavādaḥ. vrīhaya iti. vrīhrākhyānāmoṣadhīnāṃ
phalānītyarthaḥ. evaṃ mudgāḥ. bilvādyaṇo lup. yuktavadbhāvātpuṃstvaṃ, natu
viśeṣyanighnatvam.
lup syā'diti śeṣaḥ. puṣpaṃ malliketi. `atha dvitīyaṃ prāgīṣā'dityanuvṛttau
`mādīnāṃ ce'ti phiṭsūtreṇa madhyodātto mallikāśabdaḥ. tataḥ `anudāttādeśce'tyaño
lup. yuktavattvātstrītvam. jātīti. `laghāvante' ityantodātto jātiśabdaḥ.
tataḥ `anudāttādeśce'tyaño'nena lup. yuktavattvātstrītvam. jātīti.
`laghāvante' ityantodātto jātiśabdaḥ. tataḥ `anudāttādeśce'tyaño'nena lup.
yuktavattvātstrītvam.vidārīti. jātiṅīṣantamidaṃ pratyayasvareṇāntodāttam.
anudāttā ditvādañi tasya lup, yuktavattvātstrītvam. pāṭalānīti.
bilvāditvādaṇ. evaṃ sālvāni. nanvaśokasya puṣpam aśokaṃ, karavīrasya puṣpaṃ-
karavīramityatrāpi `puṣpamūleṣu bahula'miti lupi yuktavattvātpuṃstve aśokaḥ
puṣpaṃ, karavīraḥ puṣpamiti syādityata āha–bahulagrahaṇāditi. tathāca
yuktavattvasyā'pravṛtteḥ viśeṣyanighnatvameveti. bhāvaḥ. Bālamanoramā2: lup ca 1524, 4.3.164 lup ca. lukaiva siddhe subvidheḥ phalamāha--lupi yuktavadit See More lup ca 1524, 4.3.164 lup ca. lukaiva siddhe subvidheḥ phalamāha--lupi yuktavaditi jambūriti. jambvāḥ phalamityarthaḥ. phalapratyayasya lupi yuktavattvena viśeṣyaliṅgavacane bādhitvā strītvamekavacanaṃ cetyarthaḥ. tathāca jambvāḥ phalānyapi jambūreva.phalapāketi. phalapākena śuṣyantīti phalapākaśuṣa--oṣadhayaḥ, tadvācibhyaḥ parasya phalapratyayasya lupa upasaṅkhyānamityarthaḥ. "phale lugi"tyasyāpavādaḥ. vrīhaya iti. vrīhrākhyānāmoṣadhīnāṃ phalānītyarthaḥ. evaṃ mudgāḥ. bilvādyaṇo lup. yuktavadbhāvātpuṃstvaṃ, natu viśeṣyanighnatvam. puṣpamūleṣviti. vārtikamidam. "vikārāvayavapratyayasya lup syā"diti śeṣaḥ. puṣpaṃ malliketi. "atha dvitīyaṃ prāgīṣā"dityanuvṛttau "mādīnāṃ ce"ti phiṭsūtreṇa madhyodātto mallikāśabdaḥ. tataḥ "anudāttādeśce"tyaño lup. yuktavattvātstrītvam. jātīti. "laghāvante" ityantodātto jātiśabdaḥ. tataḥ "anudāttādeśce"tyaño'nena lup. yuktavattvātstrītvam. jātīti. "laghāvante" ityantodātto jātiśabdaḥ. tataḥ "anudāttādeśce"tyaño'nena lup. yuktavattvātstrītvam.vidārīti. jātiṅīṣantamidaṃ pratyayasvareṇāntodāttam. anudāttā ditvādañi tasya lup, yuktavattvātstrītvam. pāṭalānīti. bilvāditvādaṇ. evaṃ sālvāni. nanvaśokasya puṣpam aśokaṃ, karavīrasya puṣpaṃ-karavīramityatrāpi "puṣpamūleṣu bahula"miti lupi yuktavattvātpuṃstve aśokaḥ puṣpaṃ, karavīraḥ puṣpamiti syādityata āha--bahulagrahaṇāditi. tathāca yuktavattvasyā'pravṛtteḥ viśeṣyanighnatvameveti. bhāvaḥ. 1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents |
Research Papers and Publications
|
| | |
