Kāśikāvṛttī1:
prakṛtimātrād vā mayaṭ pratyayo bhavati bhakṣyācchādanavarjitayoḥ
vikārāvayavayo
See More
prakṛtimātrād vā mayaṭ pratyayo bhavati bhakṣyācchādanavarjitayoḥ
vikārāvayavayorarthayor bhāṣāyāṃ viṣaye yathāyathaṃ pratyayeṣu prāpteṣu. aśmamayam,
āśmanam. mūrvāmayam, maurvām. bhāṣāyām iti kim? bailvaḥ khādiro vā yūpaḥ syāt.
abhakṣyācchādanayoḥ iti kim? maudgaḥ sūpaḥ. kārpāsamācchādanam. etayoḥ ityanena kiṃ
yāvatā vikārāvayavau prakṛtāveva? ye viśeṣapratyayāḥ prāṇirajatādibhyo 'ñ 4-3-154
ityevam ādayas tadviṣaye 'pi yathā syāt, kapotamayam, kāpotam, lohamayam, lauham iti.
Kāśikāvṛttī2:
mayaḍ vā' etayor bhāṣāyām abhakṣya ācchādanayoḥ 4.3.143 prakṛtimātrād vā mayaṭ
See More
mayaḍ vā' etayor bhāṣāyām abhakṣya ācchādanayoḥ 4.3.143 prakṛtimātrād vā mayaṭ pratyayo bhavati bhakṣyācchādanavarjitayoḥ vikārāvayavayorarthayor bhāṣāyāṃ viṣaye yathāyathaṃ pratyayeṣu prāpteṣu. aśmamayam, āśmanam. mūrvāmayam, maurvām. bhāṣāyām iti kim? bailvaḥ khādiro vā yūpaḥ syāt. abhakṣyācchādanayoḥ iti kim? maudgaḥ sūpaḥ. kārpāsamācchādanam. etayoḥ ityanena kiṃ yāvatā vikārāvayavau prakṛtāveva? ye viśeṣapratyayāḥ prāṇirajatādibhyo 'ñ 4.3.152 ityevam ādayas tadviṣaye 'pi yathā syāt, kapotamayam, kāpotam, lohamayam, lauham iti.
Nyāsa2:
mayaḍ?vaitayorbhāṣāyāmabhakṣyācchādanayoḥ. , 4.3.141 "etayoḥ" iti. &qu
See More
mayaḍ?vaitayorbhāṣāyāmabhakṣyācchādanayoḥ. , 4.3.141 "etayoḥ" iti. "kimanena"ityādi codyam. "ye viśeṣapratyayāḥ" ityādi parihāraḥ. ādiśabdena "uṣṭrād()vuñ" 4.3.155 ityevamādayo gṛhrante. yadi hretayoriti nocyeta, tato ya iti uttare viśeṣāḥ pratyayāḥ añādayaḥ taiḥ saha samprasāraṇāyāṃ paratvāt ta eva syuḥ. "etayoḥ" ityucyamāne tu viśeṣapratyayeṣvapi pakṣe bhavanti, tena kapotamayamityādi siddhaṃ bhavati. atha kriyamāṇe "etayoḥ"ityetasmin, kathamavādaviṣaye mayaḍ? bhavati? etayorityasya dvitīyavidhānārthatvānmayaṭpratyayo vikārāvayavayorbhavati. ekam-- vidhānametayoriti, mayaḍ()bhavatīti-- dvitīyam. tatra yadyetadadvitīyaṃ vidhānaṃ tadā prāpaṇārtham. tena yatrāpi viśeṣapratyayairbādhito vijñāyate. tasmādvāgrahaṇaṃ katrtavyam॥
Laghusiddhāntakaumudī1:
prakṛtimātrānmayaḍvā syāt vikārāvayavayoḥ. aśmamayam, āśmanam.
abhakṣyetyādi ki Sū #1115
See More
prakṛtimātrānmayaḍvā syāt vikārāvayavayoḥ. aśmamayam, āśmanam.
abhakṣyetyādi kim? maudgaḥ sūpaḥ. kārpāsamācchādanam..
Laghusiddhāntakaumudī2:
mayaḍvaitayorbhāṣāyāmabhakṣyācchādanayoḥ 1115, 4.3.141 prakṛtimātrānmayaḍvā syāt
See More
mayaḍvaitayorbhāṣāyāmabhakṣyācchādanayoḥ 1115, 4.3.141 prakṛtimātrānmayaḍvā syāt vikārāvayavayoḥ. aśmamayam, āśmanam. abhakṣyetyādi kim? maudgaḥ sūpaḥ. kārpāsamācchādanam॥
Bālamanoramā1:
mayaḍvaitayoḥ. adhikārādeva `vikārāvayavayoṭa'riti siddheretayoriti
vacana Sū #1502
See More
mayaḍvaitayoḥ. adhikārādeva `vikārāvayavayoṭa'riti siddheretayoriti
vacanamuktavakṣyamāṇāpavādaviṣayeṣvapi pakṣe mayaḍarthamiti bhāṣye spaṣṭam. tena vilvamayaṃ
vailvamityādi sidhyatītyabhipretya āha–prakṛtimātrāditi. sarvasyāḥ
prakṛterityarthaḥ. aśmamayamiti. mayaṭi antarvartinīṃ vibhaktimāśritya padatvam.
nalopaḥ. āśmanamiti. kalmāṣāṅghrirnāma kascidrājā tatpatnyāṃ
vasiṣṭhenotpadito'śmaka iti. aśmanśabdātsvārthe kapratyayaḥ, tadabhāve aśmetyapi
nāma, tasya vikāro avayavo vetyarthaḥ. `a'nniti prakṛtibhāvānna ṭilopaḥ. naca
vikārārthakatve `aśmano vikāre' iti ṭilopaḥ śaṅkyaḥ, tatra pāṣāṇavācanatvena
prasiddhasyā'śmanśabdasyaiva grahaṇāditi bhāvaḥ.
Bālamanoramā2:
mayaḍvaitayorbhāṣāyāmabhakṣyācchādanayoḥ 1502, 4.3.141 mayaḍvaitayoḥ. adhikārāde
See More
mayaḍvaitayorbhāṣāyāmabhakṣyācchādanayoḥ 1502, 4.3.141 mayaḍvaitayoḥ. adhikārādeva "vikārāvayavayoṭa"riti siddheretayoriti vacanamuktavakṣyamāṇāpavādaviṣayeṣvapi pakṣe mayaḍarthamiti bhāṣye spaṣṭam. tena vilvamayaṃ vailvamityādi sidhyatītyabhipretya āha--prakṛtimātrāditi. sarvasyāḥ prakṛterityarthaḥ. aśmamayamiti. mayaṭi antarvartinīṃ vibhaktimāśritya padatvam. nalopaḥ. āśmanamiti. kalmāṣāṅghrirnāma kascidrājā tatpatnyāṃ vasiṣṭhenotpadito'śmaka iti. aśmanśabdātsvārthe kapratyayaḥ, tadabhāve aśmetyapi nāma, tasya vikāro avayavo vetyarthaḥ. "a"nniti prakṛtibhāvānna ṭilopaḥ. naca vikārārthakatve "aśmano vikāre" iti ṭilopaḥ śaṅkyaḥ, tatra pāṣāṇavācanatvena prasiddhasyā'śmanśabdasyaiva grahaṇāditi bhāvaḥ.
Tattvabodhinī1:
mayaḍvaitayoḥ. bhāṣāyāṃ kim?. khādiro yūpa iti vṛttikāraḥ. nanu mayaṭo
vaikalpi Sū #1170
See More
mayaḍvaitayoḥ. bhāṣāyāṃ kim?. khādiro yūpa iti vṛttikāraḥ. nanu mayaṭo
vaikalpikatvātsiddhamidamiti cet. atrāhuḥ—vede bahvacaḥ parasya
mayaṭo'rthāntaraparatvameveti tātparyagrahārthamevedam. `dvyacaśchandasī'ti sūtrasya
`dvyaca eve'ti niyamārthatve yadyapīdaṃ gatārthaṃ tathāpi `dvyacaśchandasyeve'ti
viparītaniyamaśaṅkānivṛttyarthaṃ bhāṣāgrahaṇaṃ kṛtamiti. adhikārādeva vikārāvayavayorlābhe
etayoriti vacanaṃ ye viśeṣapratyayāḥ `prāṇirajatādibhyo''ñityevamādayastadviṣaye'pi yathā
syādityevamartham. kapotamayaṃ. lohamayam. iha. vikārarāvayavābhyāṃ saha pratyekam
`abhakṣyācchadanayo'riti sambadhyate samāsanirdesādato yathāsaṅkhyaṃ na. āśmanamiti.
`vināpi pratyayaṃ pūrvottarapadayorvā lopo vācyaḥ'iti vacanādasmabhedaśabde bhedaśabdasya
lope āśmanniti nāntamavaśiṣyate. tathā kalmaṣāhghre rājño bhāryāyāṃ madayantyāṃ
vasiṣṭhenotpāditaḥ suto'śmako nāma, tatra saṃjñātvadyotakasya kapratyayasyā'bhāve
aśmanniti nāma bhavati, tasyāvayave āśmanaṃ, vikāre'pyāśmanamityeva bhavati. na ca `aśmano
vikāre'iti ṭilopaḥ syāditi vācyaṃ, prasiddhataratvena pāṣāṇavācakasyaiva tatra
grahītumucitatvāt. vastutastu `tasyeda'miti sāmānyavivakṣāyāṃ
pāṣāṇavācakasyāpyaśmanśabdasyā''śmanamiti bhaviṣyati, paiṣṭī suretivat. maudgaḥ
sūpaḥ. kārpāsamiti. mudgaśabdo ghṛtāditvādantodāttaḥ.`kṛñaḥ pāsaḥ' iti pāsapratyaye
guṇe rapare ca karpasīśabdo jātilakṣaṇaṅīṣantaḥ. tābhyāṃ `anudāttādeśca'ityañaṃ
bādhitvā bilvādicādaṇ.
Tattvabodhinī2:
mayaḍvaitayorbhāṣāyāmabhakṣyācchādānayoḥ 1170, 4.3.141 mayaḍvaitayoḥ. bhāṣāyāṃ k
See More
mayaḍvaitayorbhāṣāyāmabhakṣyācchādānayoḥ 1170, 4.3.141 mayaḍvaitayoḥ. bhāṣāyāṃ kim(). khādiro yūpa iti vṛttikāraḥ. nanu mayaṭo vaikalpikatvātsiddhamidamiti cet. atrāhuḥ---vede bahvacaḥ parasya mayaṭo'rthāntaraparatvameveti tātparyagrahārthamevedam. "dvyacaśchandasī"ti sūtrasya "dvyaca eve"ti niyamārthatve yadyapīdaṃ gatārthaṃ tathāpi "dvyacaśchandasyeve"ti viparītaniyamaśaṅkānivṛttyarthaṃ bhāṣāgrahaṇaṃ kṛtamiti. adhikārādeva vikārāvayavayorlābhe etayoriti vacanaṃ ye viśeṣapratyayāḥ "prāṇirajatādibhyo"'ñityevamādayastadviṣaye'pi yathā syādityevamartham. kapotamayaṃ. lohamayam. iha. vikārarāvayavābhyāṃ saha pratyekam "abhakṣyācchadanayo"riti sambadhyate samāsanirdesādato yathāsaṅkhyaṃ na. āśmanamiti. "vināpi pratyayaṃ pūrvottarapadayorvā lopo vācyaḥ"iti vacanādasmabhedaśabde bhedaśabdasya lope āśmanniti nāntamavaśiṣyate. tathā kalmaṣāhghre rājño bhāryāyāṃ madayantyāṃ vasiṣṭhenotpāditaḥ suto'śmako nāma, tatra saṃjñātvadyotakasya kapratyayasyā'bhāve aśmanniti nāma bhavati, tasyāvayave āśmanaṃ, vikāre'pyāśmanamityeva bhavati. na ca "aśmano vikāre"iti ṭilopaḥ syāditi vācyaṃ, prasiddhataratvena pāṣāṇavācakasyaiva tatra grahītumucitatvāt. vastutastu "tasyeda"miti sāmānyavivakṣāyāṃ pāṣāṇavācakasyāpyaśmanśabdasyā''śmanamiti bhaviṣyati, paiṣṭī suretivat. maudgaḥ sūpaḥ. kārpāsamiti. mudgaśabdo ghṛtāditvādantodāttaḥ."kṛñaḥ pāsaḥ" iti pāsapratyaye guṇe rapare ca karpasīśabdo jātilakṣaṇaṅīṣantaḥ. tābhyāṃ "anudāttādeśca"ityañaṃ bādhitvā bilvādicādaṇ.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents