śeṣe ityadhikāro 'yam. yānita ūrdhvaṃ pratyayānanukramiṣyāmaḥ, śeṣe 'rthe te veditavyāḥ. upayuktādanyaḥ śeṣaḥ. apatyādibhyaścaturarthaparyantebhyo 'nyo 'rthaḥ. śeṣaḥ. tasya idaṃ viśeṣā hyapatyasamūhādayaḥ, teṣu ghādayo mā bhūvaniti śeṣādhikāraḥ kriyate. kiṃ ca sarveṣu jātādiṣu ghādayo yathā syuḥ anantareṇa evārthādeśena sambandhitvena kṛtārthatā mā jñāyi iti sākalyārthaṃ śeṣavacanam. vakṣyati

śeṣe 4.2.92 śeṣe ityadhikāro 'yam. yānita ūrdhvaṃ pratyayānanukramiṣyāmaḥ, śeṣe 'rthe te veditavyāḥ. upayuktādanyaḥ śeṣaḥ. apatyādibhyaścaturarthaparyantebhyo 'nyo 'rthaḥ. śeṣaḥ. tasya idaṃ viśeṣā hyapatyasamūhādayaḥ, teṣu ghādayo mā bhūvaniti śeṣādhikāraḥ kriyate. kiṃ ca sarveṣu jātādiṣu ghādayo yathā syuḥ anantareṇa evārthādeśena sambandhitvena kṛtārthatā mā jñāyi iti sākalyārthaṃ śeṣavacanam. vakṣyati

śeṣe. , 4.2.91 "upayuktādanyaḥ śeṣaḥ" ityetadgrahaṇakavākyam. tadeva "apatyādibhyaḥ"ityādinā vivṛṇoti.apatyādayo hi cāturathryaparyantāḥ pratyayavidhau viniyuktāḥ, tasmāt tebhyo yo'nyo jātādirarthaḥ,sa śeṣaḥ. nanu ca nivṛttā apatyādayaḥ, tebhyaścāntareṣu jātādiṣi yeṣu ghādayastato'patyādiṣu naiva te prāpnuvantīti ta()tka tannivṛttyarthena śeṣādhikāreṇa? itya āha-- "tasyedam" ityādi. jātādiṣvartheṣu tasyedamityeṣo'rthaḥ paṭha()te. taccāpatyādīnāṃ sāmānyam. sāmānye ca vidhīyamānastadviśeṣe'pi vidhīyate. tadupalakṣaṇatvāt sāmānyasya. atastasyedaṃ viśeṣatvājjātādyantaḥpātiṣvapatyādiṣu ghādayaḥ prāpnuvanti. tasmāt teṣu mā bhūvanniti śeṣādhikāraḥ kriyate. "kiñca" ityādinā prayojanāntaraṃ darśayati. asati hi śeṣādhikāre ghādīnāṃ prathamārthenaiva sambandhamanubhavatāṃ tatraiva kṛtārthatā vijñāyeta. tatra dvitīyādiṣvartheṣu prāgdīvyatīyā evāṇādayaḥ syuḥ, na tu ghādayaḥ. śeṣaśabdastūpayuktādanyatayā jātādīnarthānekīkṛtya śaknotyabhidhātum-- "sarvatra ghādayaḥ sidhyantīti. ataḥ sākalyārthaṃ vā śeṣavacanam. "lakṣamaṃ cādhikāraśca, iti. iha lakṣaṇasya vidhāyakatvāllakṣyate'neneti lakṣaṇamiti kṛtvā; uttaratrādhikāraḥ svaritatvāt. tatra yadā'sya lakṣaṇam,cākṣuṣādayaḥ sidhyanti. yadā svadhikāratā, tadā sarveṣu jātādiṣvartheṣu ghādayo bhavanti. yadi tarhi śeṣa itilakṣaṇamapīdamanenaiva yathā grahaṇādiṣvartheṣu pratyayo bhavati, tathā jātādiṣvapi bhaviṣyatīti jātādyanukramaṇamanarthakam? na; apavādavidhānārthatvāt. yāni tvanapavādārthāni jātanivṛttalabdhakrītakuśalāḥ--ityevamādīni tāni śeṣagrahaṇasyaiva prapañco veditavyaḥ॥

atha śaiṣikaprakaraṇaṃ nirūpyate. śeṣe. aṇādaya iti. `prāgdīvyato'ṇityādisādhāraṇāḥ pratayayā ityarthaḥ. vaturbhiriti. a\ufffdāādibhiriti śeṣaḥ. caturdaśyāmiti. kṛṣṇacaturdaśyāṃ rātrau rakṣāṃsi dṛśayante ityāgamaḥ. lakṣaṇamiti.pradarśiteṣu grahaṇādyartheṣu uttarasūtrairanupātteṣu aṇādividhāyakamityarthaḥ. adhikāratve tu uttarasūtreṣvevānuvṛttilābhādidaṃ na sidhyediti bhāvaḥ. adhikāraśceti. uttarasūtreṣvanuvṛttyarthaḥ, svaritatvāditi bhāvaḥ. adhikārasyottarāvadhimāha-tasya vikāra ityataḥ prāgiti. naca uttarasūtreṣu nirdiṣṭānāmarthaviśeṣāṇāmapatyādicaturathryantādanyatvasya siddhatvāccheṣādhikāro vyartha iti vācyaṃ, `tasyeda'mityādāvapatyādicaturathryantārthānāṃ grahaṇā'bhāvāya tadāvaśyakatvāt. naca pradarśiteṣu grahaṇādyartheṣu `tasyeda'mityeva aṇādisiddheḥ śeṣa ityasya vidhitvaṃ nāśrayaṇīyamiti vācyaṃ, `śaiṣikānmatuvarthīyā'dityādau pradarśitagrahaṇādyarthakānāmapi grahaṇalābhāya tadāvaśyakatvāt. idaṃtvena bhāsamānamapatyādyapi na śeṣaḥ, `idaṃviśeṣā hrete apatyaṃ samūho vikāro nivāsaḥ' iti bhāṣyāt. prapañcitaṃ caitat `tasyāpatya'mityatra `tasyedamityapatye'pītyādiślokavārtikavyākhyāvasare.

śeṣe 1293, 4.2.91 atha śaiṣikaprakaraṇaṃ nirūpyate. śeṣe. aṇādaya iti. "prāgdīvyato'ṇityādisādhāraṇāḥ pratayayā ityarthaḥ. vaturbhiriti. a()āādibhiriti śeṣaḥ. caturdaśyāmiti. kṛṣṇacaturdaśyāṃ rātrau rakṣāṃsi dṛśayante ityāgamaḥ. lakṣaṇamiti.pradarśiteṣu grahaṇādyartheṣu uttarasūtrairanupātteṣu aṇādividhāyakamityarthaḥ. adhikāratve tu uttarasūtreṣvevānuvṛttilābhādidaṃ na sidhyediti bhāvaḥ. adhikāraśceti. uttarasūtreṣvanuvṛttyarthaḥ, svaritatvāditi bhāvaḥ. adhikārasyottarāvadhimāha-tasya vikāra ityataḥ prāgiti. naca uttarasūtreṣu nirdiṣṭānāmarthaviśeṣāṇāmapatyādicaturathryantādanyatvasya siddhatvāccheṣādhikāro vyartha iti vācyaṃ, "tasyeda"mityādāvapatyādicaturathryantārthānāṃ grahaṇā'bhāvāya tadāvaśyakatvāt. naca pradarśiteṣu grahaṇādyartheṣu "tasyeda"mityeva aṇādisiddheḥ śeṣa ityasya vidhitvaṃ nāśrayaṇīyamiti vācyaṃ, "śaiṣikānmatuvarthīyā"dityādau pradarśitagrahaṇādyarthakānāmapi grahaṇalābhāya tadāvaśyakatvāt. idaṃtvena bhāsamānamapatyādyapi na śeṣaḥ, "idaṃviśeṣā hrete apatyaṃ samūho vikāro nivāsaḥ" iti bhāṣyāt. prapañcitaṃ caitat "tasyāpatya"mityatra "tasyedamityapatye'pītyādiślokavārtikavyākhyāvasare.

śeṣe. lakṣaṇaṃ ceti. grahaṇakṣuṇṇādiṣvartheṣūttarasūtrānupātteṣu aṇo vidhāyakamityarthaḥ. nanu lakṣaṇaṃ tāvavdyartham, `tasyeda'mityanena cākṣuṣādīnāṃ, `saṃskṛtaṃ bhakṣāḥ'ityanena dārṣadādīnāṃ siddheḥ. tathā adhikāro'pi vyarthaḥ. tathāhi— adhikārasyāpatyādicaturarthīparyanteṣvartheṣu dhādīnāṃ ṭa\ufffduṭa\ufffdulantānāṃ nivṛttiḥ, jātādyacarthasākalyaṃ vā prayojanam. tatra nivṛttistāvanna prayojanam. ādrrakaśālādīnāmutkarādipāṭhena itaḥ prācīneṣrtheṣu ghādayo na pravatrtante'iti jñāpanāt. anyathā `vṛddhācchaḥ'ityeva siddhe tatpāṭhasya vaiyathryaprasaṅgāt. nāpyarthasākalyaṃ prayojanaṃ, jātādhikārātprākpāṭhasāmathryādeba tallābhāt. yadi saṃnihite jātārtha eva ghādayaḥ syuḥ, taduttareṣu bhavādyartheṣu `prāgdīvyataḥ'iti viśiṣṭāvadhivaricchannertheṣu vidhīyamānā aṇādaya eva syustadā jātādhikārānantarameva `prāvṛṣaṣṭha'bityādibhiḥ saha `rāṣṭrāvārapārā'dityadayo'pi paṭha\ufffderan. tasmāvdyarthamidaṃ sūtramiti cet. atrocyate–`śaiṣikātsarūpaḥ śaiṣiko ne'ti vakṣyamāṇārthasya viṣayalābhāya śeṣādhikāra āvaśyakaḥ. śaiṣika prayuktakāryaviśeṣaṃ dhvanayituṃ kriyamāṇaḥ śeṣādhikāra eva `śaiṣikānmatubarthīyā'dityādiśrlokaṃ jñāpayati. eṣa ca śrlokaḥ sanvidhau matubvidhau ca bhāṣye paṭhitaḥ. iha tu sannante paṭhita iti tatraiva vyākhyāsyate. apatyādiṣvartheṣu ghādīnāṃ nivṛttyarthamapyadhikāra āvaśyakaḥ. na coktajñāpakenaiva tatsiddhiriti vācyaṃ, jñāpakasya viśeṣāpekṣatve doṣatādavasthyāt. `ādrrakādibhyo yadi chaḥ syāttarhi caturathryāmeve'ti niyamasyāpi saṃbhavācca evaṃ sthite cākṣuṣamityādiṣu gṛhramāṇatvādiprakārakabodhanāya vidhāyakatvamapi tasya suvacamiti dik. vigrahītādapītyādi. vacanamevedaṃ, sūtre yathāsaṅkhyapravṛttyarthaṃ viśiṣṭoccāraṇāt.

śeṣe 1038, 4.2.91 śeṣe. lakṣaṇaṃ ceti. grahaṇakṣuṇṇādiṣvartheṣūttarasūtrānupātteṣu aṇo vidhāyakamityarthaḥ. nanu lakṣaṇaṃ tāvavdyartham, "tasyeda"mityanena cākṣuṣādīnāṃ, "saṃskṛtaṃ bhakṣāḥ"ityanena dārṣadādīnāṃ siddheḥ. tathā adhikāro'pi vyarthaḥ. tathāhi---adhikārasyāpatyādicaturarthīparyanteṣvartheṣu dhādīnāṃ ṭa()uṭa()ulantānāṃ nivṛttiḥ, jātādyacarthasākalyaṃ vā prayojanam. tatra nivṛttistāvanna prayojanam. ādrrakaśālādīnāmutkarādipāṭhena itaḥ prācīneṣrtheṣu ghādayo na pravatrtante"iti jñāpanāt. anyathā "vṛddhācchaḥ"ityeva siddhe tatpāṭhasya vaiyathryaprasaṅgāt. nāpyarthasākalyaṃ prayojanaṃ, jātādhikārātprākpāṭhasāmathryādeba tallābhāt. yadi saṃnihite jātārtha eva ghādayaḥ syuḥ, taduttareṣu bhavādyartheṣu "prāgdīvyataḥ"iti viśiṣṭāvadhivaricchannertheṣu vidhīyamānā aṇādaya eva syustadā jātādhikārānantarameva "prāvṛṣaṣṭha"bityādibhiḥ saha "rāṣṭrāvārapārā"dityadayo'pi paṭha()eran. tasmāvdyarthamidaṃ sūtramiti cet. atrocyate--"śaiṣikātsarūpaḥ śaiṣiko ne"ti vakṣyamāṇārthasya viṣayalābhāya śeṣādhikāra āvaśyakaḥ. śaiṣika prayuktakāryaviśeṣaṃ dhvanayituṃ kriyamāṇaḥ śeṣādhikāra eva "śaiṣikānmatubarthīyā"dityādiśrlokaṃ jñāpayati. eṣa ca śrlokaḥ sanvidhau matubvidhau ca bhāṣye paṭhitaḥ. iha tu sannante paṭhita iti tatraiva vyākhyāsyate. apatyādiṣvartheṣu ghādīnāṃ nivṛttyarthamapyadhikāra āvaśyakaḥ. na coktajñāpakenaiva tatsiddhiriti vācyaṃ, jñāpakasya viśeṣāpekṣatve doṣatādavasthyāt. "ādrrakādibhyo yadi chaḥ syāttarhi caturathryāmeve"ti niyamasyāpi saṃbhavācca evaṃ sthite cākṣuṣamityādiṣu gṛhramāṇatvādiprakārakabodhanāya vidhāyakatvamapi tasya suvacamiti dik. vigrahītādapītyādi. vacanamevedaṃ, sūtre yathāsaṅkhyapravṛttyarthaṃ viśiṣṭoccāraṇāt.