vṛṣākapyādīnām udātta aikārādeśo bhavati striyām, ṅīp ca pratyayaḥ. vṛṣākapiśabdo madyodātta udāttatvaṃ prayojayati. agnyādiṣu punarantodātteṣu sthānivadbhāvādeva siddham. vṛṣākapeḥ strī vṛṣākapāyī. agnāyī. kusitāyī. kusidāyī. puṃyoge ityeva, vṛṣākapiḥ strī.

vṛṣākapyagnikusitakusidānām udāttaḥ 4.1.37 vṛṣākapyādīnām udātta aikārādeśo bhavati striyām, ṅīp ca pratyayaḥ. vṛṣākapiśabdo madyodātta udāttatvaṃ prayojayati. agnyādiṣu punarantodātteṣu sthānivadbhāvādeva siddham. vṛṣākapeḥ strī vṛṣākapāyī. agnāyī. kusitāyī. kusidāyī. puṃyoge ityeva, vṛṣākapiḥ strī.

vṛṣākapyagnikusitakusīdānāmudāttaḥ. , 4.1.37 "vṛṣākapiśabdo madhyodāttaḥ" iti. "laghāvante dvayośca bahvaṣo guruḥ" (phiṭ.2.42) iti vanacāt. asyāyamarthaḥ-- laghāvante parato dvayośca laghvoḥ parato bahvacśabdasya yo guruḥ sa udātto bhavatīti. "bahvaṣ" iti bahvajityarthaḥ. pāṇineryaścakāreṇa pratyāhāraḥ so'nyeṣāmācāryāṇāṃ matena ṣakāreṇa. vṛṣākapiśabde kapiśabdasambandhinorlaghvoḥ parataḥ pūrva ākāro gurutara udātto bhavati, śeṣamanudāttam. tatra yadyudāttagrahaṇaṃ na kriyetānudāttasya sthāne ya ādeśaḥ sthānivadbhāvena so'nudātta eva syāt. tasmādvṛṣākapi śabda udāttatvaṃ prayojayati. "agnyādiṣu punarantodātteṣu" iti. "phiṣaḥ" (phi.sū.1.1) ityādināgnyādīnāmantodāttatvam. ādiśabdena kusitakusīdayogrrahaṇam. "phiṣ" iti prātipadikasyaiva punaranyācāryākṛtā saṃjñā॥

vṛṣākapāyīti. ṅīp, prakṛterudātta aikāro'ntādeśaḥ, tasya āyādeśaḥ, tasya ekārasthānikatvāttadākāro'pyudāttaḥ, `anudāttaṃ padamekavarja'mityavaśiṣṭānāmacāmanudāttatvam. udātta iti kim ?. `laghāvante dvayośca vahvaṣo guruḥ' iti vṛṣākapiśabdo madhyodāttaḥ, `nāhamindrāṇi rāraṇa sakhyurvṛṣākapeḥ' iti yathā. ante ekasmin laghau sati dvayorvā ladhvoḥ satoḥ pūrvo bahvackasya gururudāttaḥ syāditi tadarthaḥ. tataśca ṣakārādākārasya udāttatve `anudāttaṃ padamekavarjamityavaśiṣṭānāmacāmanudāttatvamiti sthitiḥ. tathā ca pakārādikārasyānudāttatvāttatsthāne ekāro'nudāttaḥ syāt. tatasca tadādeśabhūtāyādeśākārasyāpyanudāttatvaṃ syāt. ato'tra udāttatvavidhiḥ. ?gnāyīti. `agnirmūrdhā' ityādau agniśabdo'ntodāttaḥ, tato ṅīp, prakṛteraikāro'ntādeśaḥ, sa ca bhavannāntaryādudātta eva bhavati. atastadādeśā''yādeśākārasya udāttatvasiddherudātta ityetadagniśabde anvayaṃ na labhate, prayojanā'bhāvāt. kusitāyī kusidāyīti. kusitakuside avyutpannaprātipadike devatāviśeṣasya nāmadheye, phiṭ?svareṇāntodātte. tato ṅīp aikāraścāntādeśaḥ, saca bhavannāntaryādudātta eveti kusitakusidaśabdayorapi udātta ityasya nānvaya iti vṛttyādigrantheṣu sthitam. ata evāha–na tu dīrghamadhya iti. dīrghamadhyatve hi `laghāvante' iti madhyodāttatayā śiṣṭasvareṇa dakārādakārasyānudāttatayā tatsthāne aikārasyānudāttatayā tatsthāne āyākārasyānudāttatvāpattyā tannivṛttyarthaṃ tatrāpyudāttagrahaṇasyāvaśyakatvādudāhmatavṛttyādigranthavirodhaḥ spaṣṭa eveti bhāvaḥ.

vṛṣākapyajhikusitakusidānāmudāttaḥ 487, 4.1.37 vṛṣākapāyīti. ṅīp, prakṛterudātta aikāro'ntādeśaḥ, tasya āyādeśaḥ, tasya ekārasthānikatvāttadākāro'pyudāttaḥ, "anudāttaṃ padamekavarja"mityavaśiṣṭānāmacāmanudāttatvam. udātta iti kim?. "laghāvante dvayośca vahvaṣo guruḥ" iti vṛṣākapiśabdo madhyodāttaḥ, "nāhamindrāṇi rāraṇa sakhyurvṛṣākapeḥ" iti yathā. ante ekasmin laghau sati dvayorvā ladhvoḥ satoḥ pūrvo bahvackasya gururudāttaḥ syāditi tadarthaḥ. tataśca ṣakārādākārasya udāttatve "anudāttaṃ padamekavarjamityavaśiṣṭānāmacāmanudāttatvamiti sthitiḥ. tathā ca pakārādikārasyānudāttatvāttatsthāne ekāro'nudāttaḥ syāt. tatasca tadādeśabhūtāyādeśākārasyāpyanudāttatvaṃ syāt. ato'tra udāttatvavidhiḥ.?gnāyīti. "agnirmūrdhā" ityādau agniśabdo'ntodāttaḥ, tato ṅīp, prakṛteraikāro'ntādeśaḥ, sa ca bhavannāntaryādudātta eva bhavati. atastadādeśā'‌'yādeśākārasya udāttatvasiddherudātta ityetadagniśabde anvayaṃ na labhate, prayojanā'bhāvāt. kusitāyī kusidāyīti. kusitakuside avyutpannaprātipadike devatāviśeṣasya nāmadheye, phiṭ()svareṇāntodātte. tato ṅīp aikāraścāntādeśaḥ, saca bhavannāntaryādudātta eveti kusitakusidaśabdayorapi udātta ityasya nānvaya iti vṛttyādigrantheṣu sthitam. ata evāha--na tu dīrghamadhya iti. dīrghamadhyatve hi "laghāvante" iti madhyodāttatayā śiṣṭasvareṇa dakārādakārasyānudāttatayā tatsthāne aikārasyānudāttatayā tatsthāne āyākārasyānudāttatvāpattyā tannivṛttyarthaṃ tatrāpyudāttagrahaṇasyāvaśyakatvādudāhmatavṛttyādigranthavirodhaḥ spaṣṭa eveti bhāvaḥ.

udāttaikāra iti. `śṛ?svṛsnihītyādinā manerupratyayavidhau `dhānye ni 'dityadhikārānmanuśabda ādyudāttaḥ. samāsanirdeśenaitaddarśayati–udātta ityanuvartamānaṃ saṃbandhānuvṛtteraikāraṇeva saṃbadhyate tvaikāreṇāpīti. tataścaikāraukārāvṛdāttau sta iti prācoktaṃ vṛttipadamañjaryānāmiti. ethaḥ. śoṇaḥ. pṛśniḥ. pṛṣat. iti krameṇodāharaṇāni. ādyudātta iti. `anudāttaṃ padamekavarja'miti śeṣanighātenā'nudāttānta eta śabda iti bhāvaḥ. tryeṇyeti. atra etaśabdasyopasarjanatvāmiti bhāvaḥ. `pūrvapadātsaṃjñāyā'miti ṇatvam. gṛhramiti. `gṛhū grahaṇe'`ṛdupadhāccā'klṛpicṛteḥ' iti kyap. trīṇyetāni yasyā iti. nanu `citraṃ kirmirakalmāṣaśabalaitāśca karvure'iti citraparyāya etaśabdaḥ. tathā ca śakalyāṃ citratrayā'bhāvādarthā'sa,ṅgatirityāśaṅkyā kecidiha vyācakṣate–etaśabdo'tra etāvayavapara iti nāstyatrārthā'saṅgatiḥ. na caivamapi guṇaviṣayenapuṃsakaparyogo na saṅgacchate `guṇe śulkādayaḥ puṃsi'ityukteriti vācyam, etāni–etāvayavādhikaraṇānīti byākhyayā guṇiliṅgaparatvādetaśabdasya napuṃsakamapyupapadyata iti. madhyodāttatvāt `anyako ṅī'ṣiti ṅīṣi prāpte ṅībupasaṅkhyāyate. svare viśeṣaḥ. `varṇādanudattā'diti nakāre prāpte taṃ bādhitvā takārasthāne knamādeśaṃ tatsaṃniyogena ṅīpaṃ cecchantyeke ācāryā ityarthaḥ. atra `chandasyeke'ityanvayādbhāṣāyāṃ nko bhavatyeva. chandasyevaike icchantyanye tu bhāṣāyāmapītyarthaparyavasānāt. anyathā ekagrahaṇaṃ bhāṣyakāro na kuryāt. na hi chandasi `palinkiridyuvatayaḥ'ityādiprayogeṣu kaścidvipratipadyate. evaṃ ca `gato gaṇastūrṇamasiknikānā'miti prayogo nā'nupannaḥ. viśuddhavācīti. `daip śodhane'ityukteḥ. amareṇa tu viśuddhatvasādhamryāt `avadātaḥ sito gauraḥ'ityuktamiti bhāvaḥ.

vaṣākapyagnikusitakusidānāmudāttaḥ 440, 4.1.37 udāttaikāra iti. "śṛ()svṛsnihītyādinā manerupratyayavidhau "dhānye ni "dityadhikārānmanuśabda ādyudāttaḥ. samāsanirdeśenaitaddarśayati--udātta ityanuvartamānaṃ saṃbandhānuvṛtteraikāraṇeva saṃbadhyate tvaikāreṇāpīti. tataścaikāraukārāvṛdāttau sta iti prācoktaṃ vṛttipadamañjaryānāmiti. ethaḥ. śoṇaḥ. pṛśniḥ. pṛṣat. iti krameṇodāharaṇāni. ādyudātta iti. "anudāttaṃ padamekavarja"miti śeṣanighātenā'nudāttānta eta śabda iti bhāvaḥ. tryeṇyeti. atra etaśabdasyopasarjanatvāmiti bhāvaḥ. "pūrvapadātsaṃjñāyā"miti ṇatvam. gṛhramiti. "gṛhū grahaṇe""ṛdupadhāccā'klṛpicṛteḥ" iti kyap. trīṇyetāni yasyā iti. nanu "citraṃ kirmirakalmāṣaśabalaitāśca karvure"iti citraparyāya etaśabdaḥ. tathā ca śakalyāṃ citratrayā'bhāvādarthā'sa,ṅgatirityāśaṅkyā kecidiha vyācakṣate--etaśabdo'tra etāvayavapara iti nāstyatrārthā'saṅgatiḥ. na caivamapi guṇaviṣayenapuṃsakaparyogo na saṅgacchate "guṇe śulkādayaḥ puṃsi"ityukteriti vācyam, etāni--etāvayavādhikaraṇānīti byākhyayā guṇiliṅgaparatvādetaśabdasya napuṃsakamapyupapadyata iti.pśaṅgādupasaṅkhyānam. piśaṅgāditi. "laghāvante"iti piśaṅgaśabdasya madhyodāttatvāt "anyako ṅī"ṣiti ṅīṣi prāpte ṅībupasaṅkhyāyate. svare viśeṣaḥ.chandasi knameke. knameke iti. asitapalitayostakārasya "varṇādanudattā"diti nakāre prāpte taṃ bādhitvā takārasthāne knamādeśaṃ tatsaṃniyogena ṅīpaṃ cecchantyeke ācāryā ityarthaḥ. atra "chandasyeke"ityanvayādbhāṣāyāṃ nko bhavatyeva. chandasyevaike icchantyanye tu bhāṣāyāmapītyarthaparyavasānāt. anyathā ekagrahaṇaṃ bhāṣyakāro na kuryāt. na hi chandasi "palinkiridyuvatayaḥ"ityādiprayogeṣu kaścidvipratipadyate. evaṃ ca "gato gaṇastūrṇamasiknikānā"miti prayogo nā'nupannaḥ. viśuddhavācīti. "daip śodhane"ityukteḥ. amareṇa tu viśuddhatvasādhamryāt "avadātaḥ sito gauraḥ"ityuktamiti bhāvaḥ.