Kāśikāvṛttī1: jasviṣayādanyatra saṃjñāyāṃ chandasi ca rātriśabdāt ṅīp pratyayo bhavati. yā ca
See More
jasviṣayādanyatra saṃjñāyāṃ chandasi ca rātriśabdāt ṅīp pratyayo bhavati. yā ca
rātrī sṛṣṭā. rātrībhiḥ. ajasau iti kim? yāstā rātrayaḥ. ajasādiṣviti
vaktavyam. rātriṃ sahoṣitvā. kathaṃ timirapaṭalairavaguṇṭhitāśca ratryaḥ? ṅīṣayaṃ
bahvādilakṣaṇaḥ. tatra hi paṭhyate kṛdikārādaktinaḥ, sarvato 'ktinnarthātityeke iti.
Kāśikāvṛttī2: rātreś ca ajasau 4.1.31 jasviṣayādanyatra saṃjñāyāṃ chandasi ca rātriśabdāt ṅīp See More
rātreś ca ajasau 4.1.31 jasviṣayādanyatra saṃjñāyāṃ chandasi ca rātriśabdāt ṅīp pratyayo bhavati. yā ca rātrī sṛṣṭā. rātrībhiḥ. ajasau iti kim? yāstā rātrayaḥ. ajasādiṣviti vaktavyam. rātriṃ sahoṣitvā. kathaṃ timirapaṭalairavaguṇṭhitāśca ratryaḥ? ṅīṣayaṃ bahvādilakṣaṇaḥ. tatra hi paṭhyate kṛdikārādaktinaḥ, sarvato 'ktinnarthātityeke iti.
Nyāsa2: rātreścājasau. , 4.1.31 "ajasau" iti. viṣayasaptamīyam, na parasaptamī See More
rātreścājasau. , 4.1.31 "ajasau" iti. viṣayasaptamīyam, na parasaptamī, kutaḥ? strīpratyayasyāntaraṅgatvājjasaḥ paratvāvirodhādviṣayasaptamītve na doṣa ityāha-- "jasviṣayatvāt" ityādi.
"ajasādiṣviti vaktavyamiti.jāsādiviṣayādanyatra rātriśabdānṅībbhavatītyedartharūpaṃ vyākhyeyamityarthaḥ. tatredaṃ vyākhyānam-- iha lāghavārthaṃ "ajasi" iti vaktavye'jasāvityuktam, mātrādhikyādarthādhikyasūcanārtham, tenājasādiṣu ṅībbhavatīti. ādiśabdenāmādīnāṃ grahaṇam.
"katham" ityādi. "rātryaḥ" iti. rātriśabdasya jasantasya prayogaḥ. evaṃ hi "dīrghājjasi ca" 6.1.101 iti savarṇadīrghatve pratiṣiddhe yaṇādeśa upapadyate, nānyathā. yadi tu rātriśabdasyāyaṃ prayogaḥ syāt, tataḥ "jasi ca"7.3.109 iti guṇe kṛte'yādeśe ca rātraya iti rūpaṃ syāt. īkārāntaśca rātriśabdo na sambhavati;ajasāviti ṅīppratiṣedhāt. tataśca rātrya iti prayogo nopapadyata ityabhiprāyaḥ. "ṅīṣayamityādi. nanuca rātriśabdo bahvādiṣu paṭha()te, tatkathaṃ bahvādilakṣaṇastato ṅīṣbhaviṣyati? ityata āha--"tatra hi" ityādi. "kṛdikārādaktinaḥ"iti. kṛta ikāraḥ kṛdikāraḥ,tadantānṅīṣ bhavati."vṛdṛbhyāṃ vin" (da.u. 1.23) varvī, darvī. yastu ktinsambandhī tadantānna bhavati-- "striyāṃ ktin" 3.3.94 kṛtiḥ, hmatiḥ. "sarvato'ktinnarthādityeke" iti. eka ācāryā sarvato'ktinnarthāt kṛdikārādakṛdikārācca ṅīṣ bhavatītyāhuḥ, rājiḥ rājī. rājiśabdo'vyayutpattipakṣe kṛtikārānto na bhavati. aktinnarthāditi, na vidyate ktinnartho yasya so'ktinnarthaḥ, tasmāt sarvato ṅīṣ bhavati. yastu ktinnarthastadantānna bhavati-- kṛtiḥ hmatiḥ. "ākrośe nañyaniḥ" 3.3.112 -- akaraṇiḥ, aharaṇiḥ. rātriśabdaścāyaṃ vyutpattipakṣe kṛdikārānto bhavati, "rā ādāne" (dhā.pā.1057), "rāśadibhyāṃ trip" (da.u.1.36) rātriḥ, tasmāt pakṣe ṅīṣ rātrī. avyutpattapakṣe tu kṛdikārānto na bhavati, tataḥ "sarvato'ktinnarthāt" (ga.sū.51) iti ṅīṣ॥
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents