Kāśikāvṛttī1:
sauvīreṣu bahulam iti nivṛttam. kuru ityevam ādibhyaḥ śabdebhyo 'patye ṇyaḥ
prat
See More
sauvīreṣu bahulam iti nivṛttam. kuru ityevam ādibhyaḥ śabdebhyo 'patye ṇyaḥ
pratyayo bhavati. kauravyaḥ. gārgyaḥ. kurunādibhyo ṇyaḥ 4-1-172. iti
kuruśabdādaparo ṇyapratyayo bhaviṣyati. sa tu kṣatriyāt tadrājasaṃjñakaḥ. tasya bahuṣu
lukā bhavitavyam, ayaṃ tu śrūyata eva. kauravyāḥ. kauravyaśabdasya kṣatriyavacanasya
tikādiṣu pāṭhāt phiñapi bhavati, phauravyāyaṇiḥ. rathakāraśabdo 'tra paṭhyate, sa jātivacanaḥ.
traivarṇikebhyaḥ kiṃcin nyūnā rathakārajātiḥ. kāriṇas tu rathakāraśabdāduttarasūtreṇa
eva ṇyaḥ siddhaḥ. keśinīśabdaḥ paṭhyate, tasya kaiśinyaḥ. puṃvadbhāvo na bhavati,
strīpratyayanirdeśasāmarthyāt. venācchandasi iti paṭhyate. katham bhāṣāyāṃ vainyo
rājā iti? chandasa eva ayaṃ pramādāt kavibhiḥ prayuktaḥ. vāmarathaśabdaḥ paṭhyate, tasya
kaṇvādivat kāryam iṣyate. svaraṃ varjayitvā lugādikam atidiśyate. bahusu
vāmarathāḥ. strī vāmarathī. vāmarathyāyanī. yuvā vāmarathyāyanaḥ. vāmarathyasya chātrāḥ
vāmarathāḥ. vāmarathāni saṅghāṅkalakṣaṇāni. svaras tu ṇyapratyayasya eva bhavati, na
atideśikamādyudāttatvam. kuru. garga. maṅguṣa. ajamāraka. rathakāra. vāvadūka. samrājaḥ
kṣatriye. kavi. mati. vāk. pitṛmat. indrajāli. dāmoṣṇīṣi. gaṇakāri. kaiśori.
kāpiñjalādi. kuṭa. śalākā. mura. eraka. abhra. darbha. keśinī. venācchandasi. śūrpaṇāya.
śyāvanāya. śyāvaratha. śyāvaputra. satyaṅkāra. baḍabhīkāra. śaṅku. śāka. pathikārin. mūḍha.
śakandhu. kartṛ. hartṛ. śākin. inapiṇḍī. vāmarathasya kanvādivat svaravarjam.
Kāśikāvṛttī2:
kurvādibhyo ṇyaḥ 4.1.151 sauvīreṣu bahulam iti nivṛttam. kuru ityevam ādibhyaḥ
See More
kurvādibhyo ṇyaḥ 4.1.151 sauvīreṣu bahulam iti nivṛttam. kuru ityevam ādibhyaḥ śabdebhyo 'patye ṇyaḥ pratyayo bhavati. kauravyaḥ. gārgyaḥ. kurunādibhyo ṇyaḥ 4.1.170. iti kuruśabdādaparo ṇyapratyayo bhaviṣyati. sa tu kṣatriyāt tadrājasaṃjñakaḥ. tasya bahuṣu lukā bhavitavyam, ayaṃ tu śrūyata eva. kauravyāḥ. kauravyaśabdasya kṣatriyavacanasya tikādiṣu pāṭhāt phiñapi bhavati, phauravyāyaṇiḥ. rathakāraśabdo 'tra paṭhyate, sa jātivacanaḥ. traivarṇikebhyaḥ kiṃcin nyūnā rathakārajātiḥ. kāriṇas tu rathakāraśabdāduttarasūtreṇa eva ṇyaḥ siddhaḥ. keśinīśabdaḥ paṭhyate, tasya kaiśinyaḥ. puṃvadbhāvo na bhavati, strīpratyayanirdeśasāmarthyāt. venācchandasi iti paṭhyate. katham bhāṣāyāṃ vainyo rājā iti? chandasa eva ayaṃ pramādāt kavibhiḥ prayuktaḥ. vāmarathaśabdaḥ paṭhyate, tasya kaṇvādivat kāryam iṣyate. svaraṃ varjayitvā lugādikam atidiśyate. bahusu vāmarathāḥ. strī vāmarathī. vāmarathyāyanī. yuvā vāmarathyāyanaḥ. vāmarathyasya chātrāḥ vāmarathāḥ. vāmarathāni saṅghāṅkalakṣaṇāni. svaras tu ṇyapratyayasya eva bhavati, na atideśikamādyudāttatvam. kuru. garga. maṅguṣa. ajamāraka. rathakāra. vāvadūka. samrājaḥ kṣatriye. kavi. mati. vāk. pitṛmat. indrajāli. dāmoṣṇīṣi. gaṇakāri. kaiśori. kāpiñjalādi. kuṭa. śalākā. mura. eraka. abhra. darbha. keśinī. venācchandasi. śūrpaṇāya. śyāvanāya. śyāvaratha. śyāvaputra. satyaṅkāra. baḍabhīkāra. śaṅku. śāka. pathikārin. mūḍha. śakandhu. kartṛ. hartṛ. śākin. inapiṇḍī. vāmarathasya kanvādivat svaravarjam.
Nyāsa2:
kurvādibhyo ṇyaḥ. , 4.1.151 "kauravyaḥ" iti. "orguṇaḥ" 6.4.1
See More
kurvādibhyo ṇyaḥ. , 4.1.151 "kauravyaḥ" iti. "orguṇaḥ" 6.4.156, "vānto yi pratyaye" 6.1.76 ityavādaśaḥ. "kurunādibhyo ṇyaḥ" ityādi. kimarthaṃ punaḥ kuruśabdādaparo'pi ṇyapratyayo bhaviṣyati, yāvatānenaiva siddham, tadeva hi rūpam, sa evaca svaraḥ? ityata āha-- "sa tu kṣattriyāt" iti. anenārthabhedaṃ darśayati. sa hi "janapadaśabdāt kṣattriyādaña" 4.1.166ityadhikārāt kṣattriyādbhavati, ayaṃ tu tato'nyataḥ. tataścaikaḥ kṣattriyāpatyo bhavati, aparastvakṣattriyāpatya iti spaṣṭa evārthabhedaḥ. rūpaviśeṣo'pi bahuṣu vidyata iti darśayannāha-- "tadrājasaṃjñakaḥ" ityādi. tasya hi tadrājasaṃjñakatvāt "tadrājasya bahuṣu" 2.4.62 ityādinā bahuṣu lukā bhavitavyam -- kurava iti. ayaṃ tu śrūyata eva kauravyā iti.
rathakāraśabdo'tar paṭha()te, tatra rathakāraśabdaścāstyeva jātivacanaḥ, asti ca kārivacanaḥ, tadiha tayoḥ kataraḥ paṭha()te? ityāha-- "rathakāraśabdo'tra paṭha()te" ityādi. atha kārivacano'pi kasmānna paṭha()te? ityāha-- "kāriṇastu" ityādi. yo hi vacano rathakāraśabdaḥ, tata uttarasūtreṇaiva ṇyaḥ siddhaḥ, tatkitra tasya pāṭhena !
"puṃvadbhāvo na bhavati" iti. "bhasyā'ḍha taddhite" (vā.731) iti yaḥ puṃvadbhāvaḥ prāpnoti, sa keśinī śabdasya na bhavati. yadi syāt, "nastaddhite" 6.4.144 iti ṭilope kṛte "kaiśyaḥ" ityaniṣṭaṃ rūpaṃ syāt. kasmānna bhavati? ityāha-- "strīpratyayasya nirdeśasāmathryāt" iti.yadi hi puṃvadbhāvaḥ syāt, strīpratyayenāsya nirdeśo'narthakaḥ syāt, puṃlliṅgamevainaṃ paṭhet. puṃlliṅgasyāpi pāṭhe liṅgaviśiṣṭaparibhāṣayā keśinīśabdādapi pratyayaḥ sidhyati. nanu ca puṃlliṅganivṛttyarthaḥ strīpratyayāntasya pāṭhaḥ syāt? naitadasti; abhidhānādeva hi puṃlliṅgānna bhaviṣyati.
"tasya kaṇvādivatiti. apatyādhikāre'yamatideśo bhavan kaṇvādibhirapatyapratyayāntairvijñāyate. kaṇvādayaśca gargādyantaḥ pātinaḥ, tena yañantānāṃ kaṇvādīnāṃ yatkāryaṃ tadvāmarathyasya svaravarjaṃ bhavatītyayaṃ bhavati. "lugādikam" iti. ādiśabdena ṅībādikaṃ gṛhrate. kaṇvādīnamapatyapratyayasya "yañañośca" 2.4.64 iti bahuṣu lugbhavati. striyāṃ "yañaśca" 4.1.16 iti ṅīp. "prācāṃ ṣpha taddhite" 4.1.17 itiṣpha pratyayaḥ
striyāmeva. "yañiñośca" 4.1.101 iti phak. śaiṣikeṣvartheṣu "kaṇvādibhyo gotre" 4.2.110 ityaṇ "tasyedam" 4.3.120 ityarthavivakṣāyām. "saṅghāṅkalakṣaṇeṣvañyañiñām" 4.3.127 ityaṇ. etāni kāryāṇi yathā kaṇvādīnāṃ bhavanti tatā vāmarathyasyāpi. eṣāṃ "vāmarathā" ityādīni yathākramamudāharaṇāni. "nātideśikamādyudāttattvam" iti. yathā kaṇvādīnāṃ yañantānāṃ ñitsvareṇādyudāttatvaṃ, na tathā vāmarathyasya, kiṃ tarhi? pratyayasvareṇāntodāttatvameva bhavati. "samrājaḥ kṣattriye" iti. samrājaḥ kṣattriye ṇyo bhavati, samrājo'patyaṃ sāmrājyaḥ. anyatrāṇeva-- sāmrājaḥ॥
Bālamanoramā1:
kurvādibhyo ṇyaḥ. apatye iti. śeṣa pūraṇamidam. `sauvīreṣvi'ti nivṛttam.
k Sū #1158
See More
kurvādibhyo ṇyaḥ. apatye iti. śeṣa pūraṇamidam. `sauvīreṣvi'ti nivṛttam.
kauravyā brāāhṛṇā iti. kururnāma kaścidbrāāhṛṇaḥ. tasyāpatyānīti vigrahaḥ.
ṇyapratyaye orguṇe avādeśaḥ. ādivṛddhiḥ. yastu `kurunādibhyo ṇyaḥ' iti ṇyo
vakṣyate, tasya tadrājatvādbahuṣu luki-`kuravaḥ kṣatriyāḥ' iti bhavati.
etatsūcanārthameva bahuvacanaṃ, `brāāhṛṇā' iti viśeṣyaṃ codāhmatam. vāvadūkyā iti.
vāvadūkasyāpatyānīti vigrahaḥ. samrājaḥ kṣatriye iti. kurvādigaṇasūtram. `apatye'
iti śeṣaḥ. kṣatriya eveti niyamārthamidam. sāmrājo'nya iti. samrājaḥ kṣatriye
iti. kurvādigaṇasūtram. `apatye' iti śeṣaḥ. kṣatriya eveti niyamārthamidam.
sāmrājo'nya iti. samrājaḥ śūdrādau utpanna ityarthaḥ.
Bālamanoramā2:
kurvādibhyo ṇyaḥ 1158, 4.1.151 kurvādibhyo ṇyaḥ. apatye iti. śeṣa pūraṇamidam. &
See More
kurvādibhyo ṇyaḥ 1158, 4.1.151 kurvādibhyo ṇyaḥ. apatye iti. śeṣa pūraṇamidam. "sauvīreṣvi"ti nivṛttam. kauravyā brāāhṛṇā iti. kururnāma kaścidbrāāhṛṇaḥ. tasyāpatyānīti vigrahaḥ. ṇyapratyaye orguṇe avādeśaḥ. ādivṛddhiḥ. yastu "kurunādibhyo ṇyaḥ" iti ṇyo vakṣyate, tasya tadrājatvādbahuṣu luki-"kuravaḥ kṣatriyāḥ" iti bhavati. etatsūcanārthameva bahuvacanaṃ, "brāāhṛṇā" iti viśeṣyaṃ codāhmatam. vāvadūkyā iti. vāvadūkasyāpatyānīti vigrahaḥ. samrājaḥ kṣatriye iti. kurvādigaṇasūtram. "apatye" iti śeṣaḥ. kṣatriya eveti niyamārthamidam. sāmrājo'nya iti. samrājaḥ kṣatriye iti. kurvādigaṇasūtram. "apatye" iti śeṣaḥ. kṣatriya eveti niyamārthamidam. sāmrājo'nya iti. samrājaḥ śūdrādau utpanna ityarthaḥ.
Tattvabodhinī1:
kurvādibhyo. `sauvīreṣu'ityapi nivṛttam. kauravyā brāāhṇaṇa iti. yattu
`ku Sū #958
See More
kurvādibhyo. `sauvīreṣu'ityapi nivṛttam. kauravyā brāāhṇaṇa iti. yattu
`kurunādibhyo ṇya'iti vakṣyati tasya tadrājatvādbahuṣu luki `kuravaḥ kṣantriyāḥ'
iti bhavati, na tu `kauravyāḥ'iti bhāvaḥ. vāvadūkyā iti. baderyaṃṅantādūkapratyayaḥ. sa
cātraiva gaṇe nipātanādityāhuoḥ. kuru, garga, vāvadūka. samrājaḥ kṣattriye iti.
samrāṭśabdāṇṇya ityarthaḥ. `vāmarathasya kaṇvādivatsvaravarjam'. yañantasya
kāvyaśabdasya yatkāryaṃ taṇṇyapratyayāntasya vāmarathyaśabdasya syāt. ādyudāttaṃ
vinetyarthaḥ. bahutve `yañañośce'ti luk. vāmarathāśchātrāḥ. `kaṇvādibhyo
gotre'iti chāpavādo'ṇ. vāmarathī. vāmarathyāyanī strī. `yañaśca'. `prācāṃ ṣpha
taddhitaḥ' iti ṅīṣṣphau. vāmarathāni saṅghāṅkalakṣaṇāni. `saṅghāṅkalakṣaṇeṣu'iti
chāpavādo'ṇ. satyaṅkāra, valabhīkāra, buddhikāra, ityādi.
Tattvabodhinī2:
kurvādibhyo ṇyaḥ 958, 4.1.151 kurvādibhyo. "sauvīreṣu"ityapi nivṛttam.
See More
kurvādibhyo ṇyaḥ 958, 4.1.151 kurvādibhyo. "sauvīreṣu"ityapi nivṛttam. kauravyā brāāhṇaṇa iti. yattu "kurunādibhyo ṇya"iti vakṣyati tasya tadrājatvādbahuṣu luki "kuravaḥ kṣantriyāḥ" iti bhavati, na tu "kauravyāḥ"iti bhāvaḥ. vāvadūkyā iti. baderyaṃṅantādūkapratyayaḥ. sa cātraiva gaṇe nipātanādityāhuoḥ. kuru, garga, vāvadūka. samrājaḥ kṣattriye iti. samrāṭśabdāṇṇya ityarthaḥ. "vāmarathasya kaṇvādivatsvaravarjam". yañantasya kāvyaśabdasya yatkāryaṃ taṇṇyapratyayāntasya vāmarathyaśabdasya syāt. ādyudāttaṃ vinetyarthaḥ. bahutve "yañañośce"ti luk. vāmarathāśchātrāḥ. "kaṇvādibhyo gotre"iti chāpavādo'ṇ. vāmarathī. vāmarathyāyanī strī. "yañaśca". "prācāṃ ṣpha taddhitaḥ" iti ṅīṣṣphau. vāmarathāni saṅghāṅkalakṣaṇāni. "saṅghāṅkalakṣaṇeṣu"iti chāpavādo'ṇ. satyaṅkāra, valabhīkāra, buddhikāra, ityādi.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents