Kāśikāvṛttī1:
pūrvasmin loḍvidhāne yathāvidhyanuprayogo bhavati. yasmād dhātoḥ loḍ vihitaḥ sa
See More
pūrvasmin loḍvidhāne yathāvidhyanuprayogo bhavati. yasmād dhātoḥ loḍ vihitaḥ sa eva
dhāturanuprayoktavyaḥ. dhātusambhandhe pratyayavidhānādanuprayogaḥ siddha eva,
yathāvidhyarthaṃ tu vacanam. tathā ca eva udāhṛtam lunīhi lunīhi ityeva ayaṃ lunīti iti.
chinatti iti na anuprayujyate. adhīṣvādhīṣvetyeva ayam adhīte. paṭhati iti na
anuprayujyate.
Kāśikāvṛttī2:
yathāvidhyanuprayogaḥ pūrvasmin 3.4.4 pūrvasmin loḍvidhāne yathāvidhyanuprayogo
See More
yathāvidhyanuprayogaḥ pūrvasmin 3.4.4 pūrvasmin loḍvidhāne yathāvidhyanuprayogo bhavati. yasmād dhātoḥ loḍ vihitaḥ sa eva dhāturanuprayoktavyaḥ. dhātusambhandhe pratyayavidhānādanuprayogaḥ siddha eva, yathāvidhyarthaṃ tu vacanam. tathā ca eva udāhṛtam lunīhi lunīhi ityeva ayaṃ lunīti iti. chinatti iti na anuprayujyate. adhīṣvādhīṣvetyeva ayam adhīte. paṭhati iti na anuprayujyate.
Nyāsa2:
yathāvidhyanuprayogaḥ pūrvasmin. , 3.4.4 "pūrvasmina loḍ()vidhāne" ity
See More
yathāvidhyanuprayogaḥ pūrvasmin. , 3.4.4 "pūrvasmina loḍ()vidhāne" ityādervākyasya yasmāddhātorityādinārthaṃ spaṣṭīkaroti. "dhātusambandhe" ityādi. dhātusambandha 3.4.1 ityanuvṛtterdhātusambandha eva loḍ()vidhānam, ato'nu prayogaḥ siddhaḥ eva, na hi tena vinā dhātusambandho bhavati; tasya dviṣṭhatvāt. yadyevam, kimarthamidaṃ vacanam? ityāha-- "yathāvidhyarthaṃ tu" iti. atha vyavahitaprayogasya vā pūrvasya prayogasya vā nivṛttyarthaṃ kasmānna bhavati, yathā-- "kṛñcānuprayujyate liṭi" (3.1.40) iti? na; tayorapīṣṭatvāt. iṣyate hi vyavahitaprogaḥ- lunīhi lunīhītyavāyaṃ devadatto lunāti. pūrvaprayogo'pīṣyate-- lunāti devadatto lunīhi lunīhīti. tasmādyathā vidhyarthamevedaṃ yuktam. nanu ca"samuccaye sāmānyavacanasya" 3.4.5 iti dhātvantarasya samānārthasya prayogābhyanujñānāt kriyāsamabhihāre yathāvidhyanuprayogo bhaviṣyatīti, tatkimanena vacanena? naitadasti, samuccaya eva hi niyamaḥ syāt, kriyāsamabhihāre tu yathāvidhyanuprayogaḥ syāt, dhātvantarasya ca samānārthasya. tasmādārabdhavyamidam॥
Tattvabodhinī1:
pūrvasman = kriyāsamabhihāraviṣaye. atra saṅkhyākārakādīnāṃ
hisvāntādapratītest Sū #1438
See More
pūrvasman = kriyāsamabhihāraviṣaye. atra saṅkhyākārakādīnāṃ
hisvāntādapratītestadbodhanāyānuprayogo nyāyata eva prāptastadanuvādena
`yathāvidhī'ti niyamyate. tathā ca pakṣe prāptasya niyamanādyāhiyāhīti gacchatītyādi na
bhavati. yadyapyanyatra `hanhapūṣā'ryamṇāṃ śau' ityādau niyamaśabdena parisaṅkhyā
vyavahyiyate, `sarvanāmasthāne ce'tyādinā śau tadbhinne ca dīrghaprāpteśeranyatra
tu tannivṛttiparatvāt, tathāpīhakadācidyātītyasya kadācidgacchatītyasyānuprayoge
prāpte yathāvidhītyayamaprāptāśaṃparipūraṇāya `vrīhīnavahantī'tyādivadvidhīyata iti
niyamavidhirevā'yam. etena mīmāṃsakaprisaddhaniyamavidhiḥ śabdaśāstre 'prasiddha iti
vadantaḥ parāstāḥ.
vārtikamidaṃ dviruktaprakriyāyāṃ vyākhyātam. itiśabdastviti. nanu itiśabdena
vyavadhānādyātītyasyā'nuprayogatvaṃ kathamiti cet. atrāhuḥ–
- anuśabdasyehānuvāditvamātraparatvādvyahitaviparītaprayogayoriṣṭāpattiḥ. etacca
bhāṣyakārīyodāharaṇasūtrapratyākhyānābhyāṃ nirṇīyate. na ca `samuccaye
sāmānyavacanasye'ti viśeṣasyoktatvātsūtraikadeśasya pūrvasminnitipadasya
vaiyathryamastu nāma, `yathāvidhyanuprayoga' iti tu yathāvidhīti niyamārthaṃ
svīkartavyameva. anyathā `yāhi yāhīti gacchatī'tyādi syāditi vācyam,
yasmālloḍvidhistatprakṛtikatiṅantasyaivopasthitatvenā'nuprayoktumarhatvānna
tūpasthitaparityāgena ya\ufffdtkaciddhātuprakṛtitiṅantasyā'nuprogārhateti. ataeva
`svaṃ rūpaṃ śabdasye'tyapi sūtraṃ pratyākhyātaṃ bhāṣyakāreṇa. `agnerḍha'gityādau
vidhivākyagatasyā'ṅgāravācakā'gniśabdāderupasthitatvāttatparityāgenā'nupasthitavahnyādiśabdebhyo
ḍhagādirna bhavediti. evaṃ cā'sminpratyākhyāte yathāvidhyanuprayogasūtre
mīmāṃsakaprasiddhaniyamavidheḥ sthitodāharaṇamanyadanveṣaṇīyamiti dik. evamiti. yāha#iyāhīti
yātaḥ, yāhiyāhīti yāntītyevamūhramityarthaḥ. pakṣe iti. `vā ca
tadhvamo'rityuktatvāddhisvā'bhāvapakṣa ityarthaḥ. tadhvamorityatra taśabdena
madhyamapuruṣabahuvacanaṃ gṛhrate, `dhvam' sāhacaryāt. yadyapi
`dhva'mityasyātmanepadatvamastīti tatsāhacaryeṇa prathamapuruṣaikavacanasya grahaṇaṃ
prāpnoti, tathāpi bahuvacanatvamadhyamatvarūpadharmābhyāṃ madhyamapuruṣabahuvacanameva gṛhrata
ityāśayenodāharata–yātayāteti yūyamiti. asyāpi loṭo laṅ?vattvāt
`tasthasthamipā'miti yātetyatra thasya tādeśaḥ. vidhyādiloḍviṣaye tvanuprayoge'pi tu
thasya tādeśapravṛtteryūyaṃ yātetyanuprayoktam. adhīdhvamadhīdvamiti.
`savābhyā'mityam. adhīdhve iti. vidhyādiloḍviṣaye tu savābhyāṃ vāmāviti
pravṛtteradhīdhvamityevānuprayoktavyam. bhāvakarmaṇostu `bhūyasva–bhūyasveti bhūyate'
`pacyasvapacyasveti pacyate' ityādyunneyam. `samuccaye'nyatarasyā'miti sūtre
kriyāsamabhihāraityananuvartanāddvitvamakṛtvaivodāharati—saktan piba dhānāḥ khādeti.
abyavaharatheti. vidhyādiloḍviṣaye tu `abhyavaharate'tyanuproktavyam. evamabhyavaharadhve
ityatrāpyuktaviṣaye abhyavaharadhvamityanuprayoktavyam. pakṣe hisvāva#iti. `piba
khādetyabyavaharatha' `bhuṅkṣva āsvādasvetyabhyavaharadhve' ityudāhāryam. lavanādīti.
ādiśabdena– moṣaṇaharaṇe grāhre. anuvṛttyabhyupagame bādhakamāha– loḍantasyota. bhrama
eveti. puruṣāṃśe, vacanāṃśe ca. loḍaṃśe tu pramaiveti bhāvaḥ. evamuktodāharaṇeṣu
hisvānteṣu tiṅantatvaṃ yathāyathaṃ parasmaipadātmanepadāntatvaṃ ca siddhaṃ.
puruṣavacanasaṃjñe tu vidhānasāmathryāddhisvayorna sta ityuktamiti
sarveṣṭasiddhiḥ.\r\niti
śrīparamahaṃsaparivrājakācāryaśrīvāmanendrasvāmicaraṇāraṇāravindasevakajñānendra
sarasvatī kṛtau siddhāntakaumudī vyākhyāyāṃ tattvabodhinyākhyāyāṃ tiṅantakāṇḍaṃ
samāptam.
Tattvabodhinī2:
pūrvasmin 1438, 3.4.4 pūrvasman = kriyāsamabhihāraviṣaye. atra saṅkhyākārakādīnā
See More
pūrvasmin 1438, 3.4.4 pūrvasman = kriyāsamabhihāraviṣaye. atra saṅkhyākārakādīnāṃ hisvāntādapratītestadbodhanāyānuprayogo nyāyata eva prāptastadanuvādena "yathāvidhī"ti niyamyate. tathā ca pakṣe prāptasya niyamanādyāhiyāhīti gacchatītyādi na bhavati. yadyapyanyatra "hanhapūṣā'ryamṇāṃ śau" ityādau niyamaśabdena parisaṅkhyā vyavahyiyate, "sarvanāmasthāne ce"tyādinā śau tadbhinne ca dīrghaprāpteśeranyatra tu tannivṛttiparatvāt, tathāpīhakadācidyātītyasya kadācidgacchatītyasyānuprayoge prāpte yathāvidhītyayamaprāptāśaṃparipūraṇāya "vrīhīnavahantī"tyādivadvidhīyata iti niyamavidhirevā'yam. etena mīmāṃsakaprisaddhaniyamavidhiḥ śabdaśāstre'prasiddha iti vadantaḥ parāstāḥ. * kriyāsamabhihāre dve vācye. dve vācye iti. vārtikamidaṃ dviruktaprakriyāyāṃ vyākhyātam. itiśabdastviti. nanu itiśabdena vyavadhānādyātītyasyā'nuprayogatvaṃ kathamiti cet. atrāhuḥ--- anuśabdasyehānuvāditvamātraparatvādvyahitaviparītaprayogayoriṣṭāpattiḥ. etacca bhāṣyakārīyodāharaṇasūtrapratyākhyānābhyāṃ nirṇīyate. na ca "samuccaye sāmānyavacanasye"ti viśeṣasyoktatvātsūtraikadeśasya pūrvasminnitipadasya vaiyathryamastu nāma, "yathāvidhyanuprayoga" iti tu yathāvidhīti niyamārthaṃ svīkartavyameva. anyathā "yāhi yāhīti gacchatī"tyādi syāditi vācyam, yasmālloḍvidhistatprakṛtikatiṅantasyaivopasthitatvenā'nuprayoktumarhatvānna tūpasthitaparityāgena ya()tkaciddhātuprakṛtitiṅantasyā'nuprogārhateti. ataeva "svaṃ rūpaṃ śabdasye"tyapi sūtraṃ pratyākhyātaṃ bhāṣyakāreṇa. "agnerḍha"gityādau vidhivākyagatasyā'ṅgāravācakā'gniśabdāderupasthitatvāttatparityāgenā'nupasthitavahnyādiśabdebhyo ḍhagādirna bhavediti. evaṃ cā'sminpratyākhyāte yathāvidhyanuprayogasūtre mīmāṃsakaprasiddhaniyamavidheḥ sthitodāharaṇamanyadanveṣaṇīyamiti dik. evamiti. yāha#iyāhīti yātaḥ, yāhiyāhīti yāntītyevamūhramityarthaḥ. pakṣe iti. "vā ca tadhvamo"rityuktatvāddhisvā'bhāvapakṣa ityarthaḥ. tadhvamorityatra taśabdena madhyamapuruṣabahuvacanaṃ gṛhrate, "dhvam" sāhacaryāt. yadyapi "dhva"mityasyātmanepadatvamastīti tatsāhacaryeṇa prathamapuruṣaikavacanasya grahaṇaṃ prāpnoti, tathāpi bahuvacanatvamadhyamatvarūpadharmābhyāṃ madhyamapuruṣabahuvacanameva gṛhrata ityāśayenodāharata--yātayāteti yūyamiti. asyāpi loṭo laṅ()vattvāt "tasthasthamipā"miti yātetyatra thasya tādeśaḥ. vidhyādiloḍviṣaye tvanuprayoge'pi tu thasya tādeśapravṛtteryūyaṃ yātetyanuprayoktam. adhīdhvamadhīdvamiti. "savābhyā"mityam. adhīdhve iti. vidhyādiloḍviṣaye tu savābhyāṃ vāmāviti pravṛtteradhīdhvamityevānuprayoktavyam. bhāvakarmaṇostu "bhūyasva--bhūyasveti bhūyate" "pacyasvapacyasveti pacyate" ityādyunneyam. "samuccaye'nyatarasyā"miti sūtre kriyāsamabhihāraityananuvartanāddvitvamakṛtvaivodāharati---saktan piba dhānāḥ khādeti. abyavaharatheti. vidhyādiloḍviṣaye tu "abhyavaharate"tyanuproktavyam. evamabhyavaharadhve ityatrāpyuktaviṣaye abhyavaharadhvamityanuprayoktavyam. pakṣe hisvāva#iti. "piba khādetyabyavaharatha" "bhuṅkṣva āsvādasvetyabhyavaharadhve" ityudāhāryam. lavanādīti. ādiśabdena-- moṣaṇaharaṇe grāhre. anuvṛttyabhyupagame bādhakamāha-- loḍantasyota. bhrama eveti. puruṣāṃśe, vacanāṃśe ca. loḍaṃśe tu pramaiveti bhāvaḥ. evamuktodāharaṇeṣu hisvānteṣu tiṅantatvaṃ yathāyathaṃ parasmaipadātmanepadāntatvaṃ ca siddhaṃ. puruṣavacanasaṃjñe tu vidhānasāmathryāddhisvayorna sta ityuktamiti sarveṣṭasiddhiḥ.iti śrīparamahaṃsaparivrājakācāryaśrīvāmanendrasvāmicaraṇāraṇāravindasevakajñānendra sarasvatī kṛtau siddhāntakaumudī vyākhyāyāṃ tattvabodhinyākhyāyāṃ tiṅantakāṇḍaṃ samāptam.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents