1/26:vatkaraṇam kimartham |
2/26:vartamānasāmīpye vartmānāḥ vā iti iyati ucyamāne vartamāne ye pratyayāḥ vihitāḥ vartamānasāmīpye dhātumātrāt syuḥ |
3/26:vatkaraṇe punaḥ kriyamāṇe na doṣaḥ bhavati |
4/26:yadi ca yābhyaḥ prakṛtibhyaḥ yena viśeṣeṇa vartamāne pratyayāḥ vihitāḥ tābhyaḥ prakṛtibhyaḥ tena eva viśeṣeṇa vartamānasāmīpye bhavanti tataḥ amīvartamānavat kṛtāḥ syuḥ |
5/26:atha hi prakṛtimātrāt vā syuḥ pratyayamātram vā syāt na amīvartamānavat kṛtāḥ syuḥ |
6/26:iha vartamānasāmīpye vartamānavat vā iti uktvā loṭ eva udāhriyate |
7/26:yadi punaḥ vā laṭ bhavati iti eva ucyeta |
8/26:ataḥ uttaram paṭhati |
9/26:vartamānasāmīpye vartamānavadvacanam śatrādyartham |*
10/26:vartamānasāmīpye vartamānavadvacanam kriyate śatrādyartham |
11/26:śatrādyarthaḥ ayam ārambhaḥ |
12/26:eṣaḥ asmi pacan |
13/26:eṣaḥ asmi pacamānaḥ iti |
14/26:na etat asti prayojanam |
15/26:laḍādeśau śatṛśānacau |
16/26:tatra vā laṭ bhavati iti eva siddham |
17/26:yau tarhi alaḍādeśau |
18/26:eṣaḥ asmi pavamānaḥ |
19/26:eṣaḥ asmi yajamānaḥ |
20/26:yau ca api laḍādeśau tau api prayojayataḥ |
21/26:vartamānavihitasya laṭaḥ śatṛśānacau ucyete |
22/26:aviśeṣeṇa vihitaḥ ca ayam yogaḥ |
23/26:śatrādyartham iti khalu api ucyate |
24/26:bahavaḥ ca śatrādayaḥ |
25/26:eṣaḥ asmi alaṅkariṣṇuḥ |
26/26:eṣaḥ asmi prajaniṣṇuḥ |

samīpam eva sāmīpyam. ṣyañaḥ svārthikatvaṃ jñāpyate cāturvarṇyādisiddhyartham. vartamānasamīpe bhūte bhaviṣyati ca vartamānād dhātoḥ vartamānavat pratyayā vā bhavanti. vartamane laṭ 3-2-123) ityārabhya yāvaduṇādayo bahulam (*3,3.1 iti vartāmāne pratyayā uktāḥ, te bhūtabhaviṣyator vidhīyante. kadā devadatta āgato 'si? ayam āgacchāmi. āgacchantam eva māṃ viddhi. ayam āgamam. eṣo 'smi āgataḥ. kadā devadatta gamiṣyasi? eṣa gacchāmi. gacchantam eva mā viddhi. eṣa gamiṣyāmi. gantāsmi. vatkaraṇaṃ sarvasādṛ\u0304śyārtham. yena viśeṣaṇena vartamāne pratyayāḥ vihitāḥ prakṛtyopapadopādhinā tathā eva atra bhavanti. pavamānaḥ. yajamānaḥ. alaṅkariṣṇuḥ. sāmīpyagrahaṇaṃ kim? viprakarṣavivakṣāyāṃ mā bhūt, parudagacchat pāṭaliputram. varṣeṇa gamiṣyati. yo manyate gacchāmi iti padaṃ vartamāne kāle eva vartate, kālāntaragatis tu vākyād bhavati, na ca vākyagamyaḥ kālaḥ padasaṃskāravelāyām upayujyate iti tādṛśaṃ vākyārthapratipattāraṃ prati prakaraṇam idaṃ nārabhyate. tathā ca śvaḥ kariṣyati, varṣeṇa gamiṣyati iti sarvam upapadyate.

vartamānasāmīpye vartamānavad vā 3.3.131 samīpam eva sāmīpyam. ṣyañaḥ svārthikatvaṃ jñāpyate cāturvarṇyādisiddhyartham. vartamānasamīpe bhūte bhaviṣyati ca vartamānād dhātoḥ vartamānavat pratyayā vā bhavanti. vartamane laṭ 3.2.123 ityārabhya yāvaduṇādayo bahulam 3.3.1 iti vartāmāne pratyayā uktāḥ, te bhūtabhaviṣyator vidhīyante. kadā devadatta āgato 'si? ayam āgacchāmi. āgacchantam eva māṃ viddhi. ayam āgamam. eṣo 'smi āgataḥ. kadā devadatta gamiṣyasi? eṣa gacchāmi. gacchantam eva mā viddhi. eṣa gamiṣyāmi. gantāsmi. vatkaraṇaṃ sarvasādṝśyārtham. yena viśeṣaṇena vartamāne pratyayāḥ vihitāḥ prakṛtyopapadopādhinā tathā eva atra bhavanti. pavamānaḥ. yajamānaḥ. alaṅkariṣṇuḥ. sāmīpyagrahaṇaṃ kim? viprakarṣavivakṣāyāṃ mā bhūt, parudagacchat pāṭaliputram. varṣeṇa gamiṣyati. yo manyate gacchāmi iti padaṃ vartamāne kāle eva vartate, kālāntaragatis tu vākyād bhavati, na ca vākyagamyaḥ kālaḥ padasaṃskāravelāyām upayujyate iti tādṛśaṃ vākyārthapratipattāraṃ prati prakaraṇam idaṃ nārabhyate. tathā ca śvaḥ kariṣyati, varṣeṇa gamiṣyati iti sarvam upapadyate.

vatrtamānasāmīpye vatrtamānavadvā. , 3.3.131 yadi samīpasya bhāvo'bhidhīyeta taddhi syāt, evaṃ sati vatrtamānasya sāmīpyena ca samāso na syāt; sambandhābhāvāt. na hi sāmīpyasya vatrtamānena sambandhaḥ, api tu tatsamīpena; tasya tadguṇatvāt. tasmāt svārtha evāyamiha bhaviṣyatīti matvāha'‌'ha-- samīpameva sāmīpyam" iti. kimarthaṃ punaḥ svārthikaṃ ṣyañaṃ vidhāyaivaṃ nirdeśaḥ kriyate, na vatrtamānasamīpa evocyeta yato lāghavaṃ bhavati? ityata āha-- "ṣyañaḥ svārthikatvaṃ jñāpyate" iti.svārthe ṣyañapi syādaneneti. svārthe ṣyañ bhavatītyamumarthaṃ jñāpayituṃ svārthikaḥ ṣyañ kṛta iti. "cāturvaṇryādisiddhyartham" iti. anenāpi jñāpanasya prayojanamucyate. ādiśabdena cāturāśramyādīnāṃ grahaṇam. "ayamāgacchāmi" iti. ayamāgamamityasyārtha etadvatrtate. "āgamam" iti. luṅa, uttamaikavacanam, "tasthasthamipām" 3.4.101 ityādinā mipo'mbhāvaḥ, puṣādisūtreṇa 3.1.55 cleraṅa. "eṣa gacchāmi" iti. eṣa gamiṣyāmītyasyārtha idaṃ vatrtate. "gameriṭ parasmaipadeṣu" 7.2.58 itīṭ. "gantāsmi"iti. luṭ, tāsiḥ, mip. atha vatkaraṇaṃ kimartham, yatvatā "vatrtamānasāmīpye vatrtamāne" ityucyamāne vatrtamānakālavihitāḥ pratyayā vatrtamānasāmīpye bhavantītyeṣo'rtho labhyata evatyata āha-- "vatkaraṇam" ityādi. asati vatkaraṇe vatrtamānakālena rūpamātrameṣāṃ pratyayānāmupalakṣyate, na tu prakṛtyādaya upādīyeran, tataśca dhātumātrāt syuḥ. vatkaraṇe tu sati sarvasādṛśyaṃ gamyate; tatraiva vatervidhānāt, tena saṅkaro na bhavati. tamevana saṅkarābhāvaṃ darśayitumāha-- "yena "ityādi. evaṃ hi sarvasādṛśyaṃ bhavati yadi yena viśeṣaṇena vatrtamāne vihitāstenaiva vatrtamānasāmīpye bhavanti, nānyathā. "prakṛtyopapadopādhinā" iti. ādiśbdenopādherabidheyasya ca grahaṇam. "pavamānaḥ, yajamānaḥ"iti. "pūṅyajoḥ śānan" 3.2.128 vihitaḥ,sa vatrtamānasāmīpye'pi tābhyāmeva bhavati, na dhātvantarāt. "alaṅgariṣṇuḥ" iti. tācchīlyādiviśiṣṭe katrtaryalampūrvāt kṛña iṣṇudvihitaḥ, vatrtamānasāmīpye'pi tatpūrvādeva bhavati. tasminneva cārthe "parudagacchat" ityatra viprakarṣavivakṣāyāṃ laṅeva bhavati. "varṣeṇa gamiṣyati" iti. atrāpi lṛḍeva bhavati. "yo manyate" ityādināpi pratipattṛviśeṣaṃ prati sūtraṃ pratyācaṣṭe. "kālāntaragatistu" ityādi. kālāntaraṃ vatrtamānasamīpo bhūto bhaviṣyaṃśca kālaḥ, tasya yā gatiḥ = pratītiḥ. āgacchāmītyasya padasya vatrtamānakālaviśeṣe'pyayaṃ gacchāmītyato vākyāt kadā devadatta gamiṣyasītyedvākyasamanantaraṃ prayujyamānādbhavati. vākyagamyo'pi kālo yadi padasaṃskāravelāyāmupayujyate yujyeta sūtrārambhaḥ, na cāsau tatropayujyate; yasmācchāstreṇa padasya saṃskāraḥ kriyate, na vākyasya. pade saṃskriyamāṇe tadgamya eva kāla upayujyate, tena vākyagamya ityabhiprāyaḥ. itikaraṇaḥ prakṛtapratyavamarśaka iti. evaṃ yo manyate = avagacchati taṃ pratīdaṃ nārabdhavyameva. yadarthamārabhyate teṣāṃ pratyayānāṃ "vatrtamāne laṭ" 3.2.123 ityādinaiva śāstreṇāsiddhatvāt. prakaraṇagrahaṇena kevalamidaṃ sūtraṃ nārabdhavyam, api tu "aśaṃsāyāṃ bhūtavacca" 3.3.132 ityevamādīnyapi nārabdhavyanīti darśayati. "tādṛśamityādi. evañca yastu tādṛśaḥ pratipattā na bhavati mandabuddhistaṃ pratyārabdhavyamevetyuktaṃ bhavati. na hrasāvevaṃ nyāyena pratipattuṃ samarthaḥ. "tathā ca" ityādi. yasmāt tatraivaṃ vākyagamyaḥ kālaḥ padasaṃskāravelāyāṃ nopayujyate, evañca sati ()āḥ kariṣyatītyemādyupapadyate. tatrāpi hi kariṣyatītyetat padaṃ bhaviṣyatyeva kāle vatrtata iti "lṛṭ śeṣe ca" 3.3.13 ityeva lṛṭ siddhaḥ. bhaviṣyadanadyatanastu kālo'yam. yadyuttarakālaḥ pratīyate tathāpyasau vākyārtha iti padasaṃskāre nāśrīyate. yadi tu vākyagamyo'pi kālaḥ padasaṃskāre samāśrīyeta, tadā tu kariṣyatītyevamādi nopapadyeta-- bhaviṣyadanadyatane luṭaiva bhavitavyamiti kṛtvā॥

vartamāne ye pratyayā uktāste vartamānasāmīpye bhūte bhaviṣyati ca vā syuḥ. kadāgato'si. ayamāgacchāmi, ayamāgamaṃ vā. kadā gamiṣyasi. eṣa gacchāmi, gamiṣyāmi vā..

vartamānasamīpye vartamānavadvā 767, 3.3.131 vartamāne ye pratyayā uktāste vartamānasāmīpye bhūte bhaviṣyati ca vā syuḥ. kadāgato'si. ayamāgacchāmi, ayamāgamaṃ vā. kadā gamiṣyasi. eṣa gacchāmi, gamiṣyāmi vā॥

vartamānasāmīpye. svarthe pyañiti. asmādeva nirdeśāccaturvarṇāderākṛtigaṇatvādveti bhāvaḥ. ityārabhyeti. tṛtīyasya dvitīye `vartamāna la'ḍityārabhya āpādasamāpteḥ `uṇādayo bahula'miti tṛtīyapādādimasūtrātpāgvartamānādhikāraḥ. tasminnadhikāre yena viśeṣaṇena yābhyaḥ prakṛtibhyo vartamāne pratyayā vahitāte sarve tenaiva viśeṣaṇena tābhyaḥ prakṛtibhyo vartamānasamīpakāle bhūte bhaviṣyati ca vā bhavantītyarthaḥ. atra bhūte bhaviṣyati cetyārthikaṃ, tayoreva vartamānasāmīpyasattvāt. kadā āgato'sītyagataṃ prati praśnaḥ. ayamāgacchāmityuttaram. avyavahitapūrvakāle āgatavānasmītyarthaḥ. vartamānasamīpakāle bhūte laṭ. `aya'mityanena āgamanakālīnaṃ prasvedaparikarabandhādiyuktaṃ rūpaṃ nirdiśyate idānīmāgamanaṃ sūcayitum. āgamamiti. vartamānavattvā'bhāve bhūte luṅ. kadā gamiṣyasīti gamanātprāk praśne, eṣa gacchāmītyuttam. avyavahitottarakāle gamiṣyāmītyarthaḥ. `eṣa' iti tu ayamitivadvayākhyeyaḥ. vartamānakālasamīpe bhaviṣyati laṭ. gamiṣyāmi veti. vartamānavattvā'bhāve bhaviṣyati lṛṭ.

vartamānasāmīpye vartamānavadvā 613, 3.3.131 vartamānasāmīpye. svarthe pyañiti. asmādeva nirdeśāccaturvarṇāderākṛtigaṇatvādveti bhāvaḥ. ityārabhyeti. tṛtīyasya dvitīye "vartamāna la"ḍityārabhya āpādasamāpteḥ "uṇādayo bahula"miti tṛtīyapādādimasūtrātpāgvartamānādhikāraḥ. tasminnadhikāre yena viśeṣaṇena yābhyaḥ prakṛtibhyo vartamāne pratyayā vahitāte sarve tenaiva viśeṣaṇena tābhyaḥ prakṛtibhyo vartamānasamīpakāle bhūte bhaviṣyati ca vā bhavantītyarthaḥ. atra bhūte bhaviṣyati cetyārthikaṃ, tayoreva vartamānasāmīpyasattvāt. kadā āgato'sītyagataṃ prati praśnaḥ. ayamāgacchāmityuttaram. avyavahitapūrvakāle āgatavānasmītyarthaḥ. vartamānasamīpakāle bhūte laṭ. "aya"mityanena āgamanakālīnaṃ prasvedaparikarabandhādiyuktaṃ rūpaṃ nirdiśyate idānīmāgamanaṃ sūcayitum. āgamamiti. vartamānavattvā'bhāve bhūte luṅ. kadā gamiṣyasīti gamanātprāk praśne, eṣa gacchāmītyuttam. avyavahitottarakāle gamiṣyāmītyarthaḥ. "eṣa" iti tu ayamitivadvayākhyeyaḥ. vartamānakālasamīpe bhaviṣyati laṭ. gamiṣyāmi veti. vartamānavattvā'bhāve bhaviṣyati lṛṭ.

vartamāna. svarthe ṣyañiti. asmādeva sāmīpya iti nirdeśātṣyañi siddhe `caturvarṇāadibhyaḥ' iti vārtikaṃ prapañcārthamityāhuḥ. na cā'tra `pūraṇaguṇe'ti niṣedhātṣaṣṭhīsamāso naprāpnotīti vācyam, anenaiva nirdeśena tanniṣedhasyā'nityatvā'bhyupagamāt.tena `buddhamāndya'mityādi siddham. yenopādhineti. dhātuviśeṣādyupādhinā. tathāhi pūḍa\ufffdjoḥ śānanvihitaḥ, sa tābhyāmeva dhātubhyāṃ bhavati,na tu dhātvantarāt. tacchīlādiviśiṣṭe kartari `alaṅkṛ'ñityārabhya `bhrājabhāse'ti yāvat ye iṣṇujādaya uktāste'pi kṛñādibhyo dhātubhyastasminnupādhau satyaiva bhavanti. `kadā āgato'sī'ti bhūtakālena praśnavākyam, `āgacchāmī'tyudāharaṇe bhūtakālābhivyaktaye'yamiti prayogastvidānīmevāgamamiti vartamānasamīpabhūtakāladyotanāya. tena hrāgamanā'vinābhūtaṃ yadrūpaṃ parikarabandhādiyuktaṃ tatpratinirdiśyate. na ca `kade'ti praśne uttaravākyayoḥ kālānupādānādasaṅgatiḥ śaṅkyā, uttaratrā'yameṣaśabdābhyāmidānīmiti kālāvagamāt. sāmīpye kim ?. kadā āgato bhavān ?. asmānmāsātpūrvasminmāse āgaccham. etacca sūtramākare pratyākhyātam. gaṅgāsamīpe gaṅgātvāropavadvartamānasamīpe vartamānatvāropasaṃbhavāt.

vartamānasāmīpye vartamānavadvā 504, 3.3.131 vartamāna. svarthe ṣyañiti. asmādeva sāmīpya iti nirdeśātṣyañi siddhe "caturvarṇāadibhyaḥ" iti vārtikaṃ prapañcārthamityāhuḥ. na cā'tra "pūraṇaguṇe"ti niṣedhātṣaṣṭhīsamāso naprāpnotīti vācyam, anenaiva nirdeśena tanniṣedhasyā'nityatvā'bhyupagamāt.tena "buddhamāndya"mityādi siddham. yenopādhineti. dhātuviśeṣādyupādhinā. tathāhi pūḍa()joḥ śānanvihitaḥ, sa tābhyāmeva dhātubhyāṃ bhavati,na tu dhātvantarāt. tacchīlādiviśiṣṭe kartari "alaṅkṛ"ñityārabhya "bhrājabhāse"ti yāvat ye iṣṇujādaya uktāste'pi kṛñādibhyo dhātubhyastasminnupādhau satyaiva bhavanti. "kadā āgato'sī"ti bhūtakālena praśnavākyam, "āgacchāmī"tyudāharaṇe bhūtakālābhivyaktaye'yamiti prayogastvidānīmevāgamamiti vartamānasamīpabhūtakāladyotanāya. tena hrāgamanā'vinābhūtaṃ yadrūpaṃ parikarabandhādiyuktaṃ tatpratinirdiśyate. na ca "kade"ti praśne uttaravākyayoḥ kālānupādānādasaṅgatiḥ śaṅkyā, uttaratrā'yameṣaśabdābhyāmidānīmiti kālāvagamāt. sāmīpye kim?. kadā āgato bhavān?. asmānmāsātpūrvasminmāse āgaccham. etacca sūtramākare pratyākhyātam. gaṅgāsamīpe gaṅgātvāropavadvartamānasamīpe vartamānatvāropasaṃbhavāt.