1/20:kimartham idam ucyate na kvip anyebhyaḥ api dṛśyate iti eva siddham |
2/20:kvibvidhiḥ anupapadārthaḥ |*
3/20:anupapadārthaḥ ayam ārambhaḥ |
4/20:paceḥ pak |
5/20:bhideḥ bhit |
6/20:chideḥ chit |
7/20:atha yaḥ atra sopasargaḥ tasya grahaṇam kimartham na tena eva siddham |
8/20:na sidhyati |
9/20:iha ke cit ā kveḥ iti sūtram paṭhanti ke cit prāk kveḥ iti |
10/20:tatra ye ā kveḥ iti paṭhanti taiḥ kvip api ākṣiptaḥ bhavati |
11/20:tatra tacchīlādiṣu artheṣu kivp yathā syāt |
12/20:na etat asti prayojanam |
13/20:yaḥ eva asau aviśeṣavihitaḥ saḥ tacchīlādiṣu bhaviṣyati anyatra ca |
14/20:na sidhyati |
15/20:ayam tacchīlādiṣu tṛn vidhīyate |
16/20:saḥ viśeṣavihitaḥ sāmānyavihitam ṇvulam bādheta |
17/20:vāsarūpanyāyena ṇvul api bhaviṣyati |
18/20:na sidhyati |
19/20:idānīm eva hi uktam tacchīlādiṣu vartheṣu vāsarūpeṇa tṛjādayaḥ na bhavanti iti |
20/20:kvip ca api tṛjādiḥ |

1/49:vacipracchyāyatastukaṭaprujuśrīṇām dīrghaḥ ca |*
2/49:vacipracchyāyatastukaṭaprujuśrīṇām dīrghatvam ca vaktavyam kvip ca |
3/49:vaci |
4/49:vāk |
5/49:vaci |
6/49:pracchi |
7/49:śabdaprāṭ pracchi |
8/49:āyatastu |
9/49:āyatastūḥ |
10/49:āyatastu |
11/49:kaṭapru |
12/49:kaṭaprūḥ |
13/49:kaṭapru |
14/49:ju |
15/49:jūḥ |
16/49:ju |
17/49:śri |
18/49:śrīḥ |
19/49:aparaḥ āha : vacipracchyoḥ asamprasāraṇam ca iti vaktavyam |
20/49:tat tarhi vaktavyam |
21/49:na vaktavyam |
22/49:dīrghavacanasāmarthyāt samprasāraṇam na bhaviṣyati |
23/49:idam iha sampradhāryam |
24/49:dīrghatvam kriyatām samprasāraṇam iti |
25/49:kim atra kartavyam |
26/49:paratvāt samprasāraṇam |
27/49:antaraṅgam dīrghatvam |
28/49:kā antaraṅgatā |
29/49:pratyayotpattisanniyogena dīrghatvam ucyate utpanne pratyaye samprasāraṇam |
30/49:tatra antaraṅgatvāt dīrghatve kṛte samprasāraṇam |
31/49:prasāraṇaparapūrvatve kṛte kāryakṛtatvāt punaḥ dīrghatvam na syāt |
32/49:tasmāt suṣṭhu ucyate dīrghavacanasāmarthyāt samprasāraṇam na bhaviṣyati iti |
33/49:dyutigamijuhotīnām dve ca |*
34/49:dyutigamijuhotīnām dve ca iti vaktavyam |
35/49:didyut| dyuti |
36/49:gami |
37/49:jagat |
38/49:gami |
39/49:juhoti |
40/49:juhoteḥ dīrghaḥ ca |
41/49:juhūḥ |
42/49:dṛṇāteḥ hrasvaḥ ca dve ca kvip ca iti vaktavyam |
43/49:dadṛt |
44/49:juhūḥ juhoteḥ hvayateḥ vā |
45/49:dadṛt dṛṇāteḥ dīryateḥ vā |
46/49:jūḥ jvarateḥ jīryateḥ vā |
47/49:dhāyateḥ samprasāraṇam ca |*
48/49:dhāyateḥ samprasāraṇam ca kvip ca vaktavyaḥ |
49/49:dhīḥ dhyāyateḥ vā dadhāteḥ vā |

anyebhyo 'pi dhātubhyaḥ tācchīlikeṣu kvip pratyayo dṛśyate. yuk. chit. bhit. dṛśigrahaṇaṃ vidhyantaraupasaṅgrahārtham. kvacid dīrghaḥ, kvacid dvirvacanam, kvacit samprasāraṇam. tathā ca āha kvibvacipracchāyatastukaṭaprujuśrīṇāṃ dīrgho 'saṃprasāraṇaṃ ca. vāk. śabdaprāṭ. āyatastūḥ. kaṭaprūḥ. jūḥ. śrīḥ. jugrahanena atra na arthaḥ, bhrājādi sūtra eva gṛhītatvāt. dyutigamijuhotīnāṃ dve ca. didyut. jagat. juhoter dīrghaśca. juhūḥ. dṛ\u0304 bhye ityasya hrasvaśca dve ca. dadṛt. dhyāyateḥ samprasāraṇaṃ ca. dhīḥ.

anyebhyo 'pi dṛśyate 3.2.178 anyebhyo 'pi dhātubhyaḥ tācchīlikeṣu kvip pratyayo dṛśyate. yuk. chit. bhit. dṛśigrahaṇaṃ vidhyantaraupasaṅgrahārtham. kvacid dīrghaḥ, kvacid dvirvacanam, kvacit samprasāraṇam. tathā ca āha kvibvacipracchāyatastukaṭaprujuśrīṇāṃ dīrgho 'saṃprasāraṇaṃ ca. vāk. śabdaprāṭ. āyatastūḥ. kaṭaprūḥ. jūḥ. śrīḥ. jugrahanena atra na arthaḥ, bhrājādi sūtra eva gṛhītatvāt. dyutigamijuhotīnāṃ dve ca. didyut. jagat. juhoter dīrghaśca. juhūḥ. dṝ bhye ityasya hrasvaśca dve ca. dadṛt. dhyāyateḥ samprasāraṇaṃ ca. dhīḥ.

anyebhyo'pi dṛśyate. , 3.2.178 nanu cānyabhyo'pītyetāvataiva siddham, tatkimarthaṃ dṛśigrahaṇamityādi? kvacidityādinā yeṣāmupasaṃgrahārthaṃ dṛśigrahaṇaṃ tāni vidhyantarāṇi darśayati. yasmāt vidhyantarāṇāmupasaṃgrahārthaṃ dṛśigrahaṇamevañca kṛtvā vṛttikāraḥ "kvibvacipṛcchi"(vā.288) ityādikaṃ vākyaṃ paṭhati. dṛśigrahaṇopāttāni tānyeva vidhyantarāṇi darśayitumityabhiprāya-. kathaṃ punardṛśigrahaṇena vidhyantaropasaṃgrahaḥ? dṛśigrahaṇe hi sati "yathā dṛśyante kvibantā dhātavastathaiva te'nugantavyāḥ" ityeṣo'rtho labhyate. ta()smaścārthe labhyamāne dvirvacanādividhayaḥ saṃgṛhītā bhavanti. evaṃ hite yathā dṛśyante tathānugatā bhavanti. yadi yathāyogaṃ dvirvacanādayo vidhīyante, tadā kvibanteṣu kvaciddvirvacanaṃ dṛśyate, kvacidapi saṃprasāraṇamiti yuktamuktam-- "dṛśigrahaṇaṃ vidhyantaropasaṃgrahārtham" iti. "vāk" iti. vacervacyādisūtreṇa 6.1.15 prāptasya samprasāraṇasyābhāvaḥ kriyate. "śabdaprāṭ" iti. pṛccherapi grahrādisūtreṇa 6.1.16 samprasāraṇasya. vraścādisūtreṇa 8.2.36 ṣatvam, pūrvavajjaśtvaṃ catrvañca. āyataṃ stautīti "āyatastūḥ". "ṣṭuñ stutau" (dhā.pā.1043). kaṭaṃ pravata iti "kaṭaprūḥ". "pruṅa gatau" (dhā.pā.957). "śrīḥ" iti. "śriñ sevāyām" (dhā.pā.897). "didyut" iti. "jagat" iti. "gamaḥ kvau"6.4.40 ityanunāsikalopaḥ. "dadṛt" iti. "urat"7.4.66 ityattvam, raparatvam, halādiśeṣaḥ 7.4.60."dhīḥ"iti. "dhyai cintāyām" (dhā.pā.908) "halaḥ" 6.4.2 iti dīrghaḥ॥ "dhanikādhamarṇayoḥ" ityādi. dhaniko yasmai ṛṇaṃ dhāryate. adhamarṇo yo dhārayati. tadantare madhye yastiṣṭhatyātmapakṣapatitaḥ sampratyayahetuḥ sapratibhūśabdenocyate, na sarvaḥ. tena grāmayorantare yastiṣṭhati tatra pratyayo na vati. etacca śabdaśaktisvābhāvyāllabhyate, "dṛśyate" 3.2.178 ityasyānuvatrtervā. asya hranuvṛttau pratibhūriti saṃjñeyam, tat kimantaragrahaṇena, saṃjñāyāmityeva vaktavyam? naitadasti; dravyatāvighātā hi saṃjñāśabdā bhavanti, na caivaṃ pratibhūśabdaḥ. tathāpi satyapi devadatte kadācidasau na pravatrtata eva॥

anyebhyo'pi. kvibiti. śeṣapūraṇamidam. `bhrājabhāse'tyādisūtropāttāpekṣayā anyebhyo'pi dhātubhyastacchīlādiṣu kartṛṣu kvip dṛśyate ityarthaḥ. vidhyantareti. vidhīyate iti vidhiḥ = kāryaṃ. kāryāntaropasaṅgrahārthamityarthaḥ. tadeva darśayati– kvaciddīrgha ityādi. kakvibvacītyādineti. `kvibvacipracchyāyatastukaṭaprujuśrīṇāṃ dīrgho'saṃprasāraṇaṃ ce'tyauṇādikasūtreṇetyarthaḥ. tṛnā bādhā mā bhūditi. vāsarūpavidhistu tācchīlikeṣu neti bhāvaḥ. vāgiti. vacadhātoḥ kvip, vacanādupadhāyā dīrghaḥ, `vacisvapī'ti saṃprasāraṇā'bhāvaśca. evaṃ kaṭaprūrityatra dīrghaḥ. prāḍiti. vacanānna saṃprasāraṇam. jurukta iti. `bhrājabhāsetyatre'ti śeṣaḥ. ato'tra tadgrahamaṃ mā?satviti bhāvaḥ. śrīriti. śriñaḥ kvipi dīrghaḥ. dyutīti. `dyutigamijuhotyādināṃ dvitvaṃ kvipce'ti vācyamityarthaḥ. `pūrvo'bhyāsaḥ' ityatar ṣāṣṭhadvirvacana eva pūrvakhaṇḍasyā'bhyāsasaṃjñāvacanādāha– dṛśigrahaṇāditi. `anyebyo'pi dṛśyate' ityatretyarthaḥ. tataścā'bhyāsakāryaṃ hāladiśeṣādīti bhāvaḥ. didyuditi. `dyutisvāpyo'riti saṃprasāraṇam. jagaditi. gameḥ kvip `gamaḥ kvau' ita#i malope tuk. juhoterdīrghaśceti. vārtikamidam. cātkvibdvitve. hyasvaśceti. vārtikamidam. dadṛditi. hyasve kṛte tuk. dhyāyate. vārtikamidam. cātkvip. dhīriti. dhyaidhātoḥ kvanipi saṃprāsaraṇe pūrvarūpe `halaḥ' iti dīrgha iti bhāvaḥ. atra `dhyāyateḥ saṃprasāramaṃ ce'tyuṇādiṣu paṭhitatvādidaṃ vārtikaṃ mā'stvityāhuḥ. vastutastu uṇādisūtrāṇi na pāṇinīyāni kintu ṛṣyantarapraṇītānīti vakṣyate ato na pauranuktyaśaṅkā.

anyebhyo'pi dṛśyate 960, 3.2.178 anyebhyo'pi. kvibiti. śeṣapūraṇamidam. "bhrājabhāse"tyādisūtropāttāpekṣayā anyebhyo'pi dhātubhyastacchīlādiṣu kartṛṣu kvip dṛśyate ityarthaḥ. vidhyantareti. vidhīyate iti vidhiḥ = kāryaṃ. kāryāntaropasaṅgrahārthamityarthaḥ. tadeva darśayati-- kvaciddīrgha ityādi. kakvibvacītyādineti. "kvibvacipracchyāyatastukaṭaprujuśrīṇāṃ dīrgho'saṃprasāraṇaṃ ce"tyauṇādikasūtreṇetyarthaḥ. tṛnā bādhā mā bhūditi. vāsarūpavidhistu tācchīlikeṣu neti bhāvaḥ. vāgiti. vacadhātoḥ kvip, vacanādupadhāyā dīrghaḥ, "vacisvapī"ti saṃprasāraṇā'bhāvaśca. evaṃ kaṭaprūrityatra dīrghaḥ. prāḍiti. vacanānna saṃprasāraṇam. jurukta iti. "bhrājabhāsetyatre"ti śeṣaḥ. ato'tra tadgrahamaṃ mā()satviti bhāvaḥ. śrīriti. śriñaḥ kvipi dīrghaḥ. dyutīti. "dyutigamijuhotyādināṃ dvitvaṃ kvipce"ti vācyamityarthaḥ. "pūrvo'bhyāsaḥ" ityatar ṣāṣṭhadvirvacana eva pūrvakhaṇḍasyā'bhyāsasaṃjñāvacanādāha-- dṛśigrahaṇāditi. "anyebyo'pi dṛśyate" ityatretyarthaḥ. tataścā'bhyāsakāryaṃ hāladiśeṣādīti bhāvaḥ. didyuditi. "dyutisvāpyo"riti saṃprasāraṇam. jagaditi. gameḥ kvip "gamaḥ kvau" ita#i malope tuk. juhoterdīrghaśceti. vārtikamidam. cātkvibdvitve. hyasvaśceti. vārtikamidam. dadṛditi. hyasve kṛte tuk. dhyāyate. vārtikamidam. cātkvip. dhīriti. dhyaidhātoḥ kvanipi saṃprāsaraṇe pūrvarūpe "halaḥ" iti dīrgha iti bhāvaḥ. atra "dhyāyateḥ saṃprasāramaṃ ce"tyuṇādiṣu paṭhitatvādidaṃ vārtikaṃ mā'stvityāhuḥ. vastutastu uṇādisūtrāṇi na pāṇinīyāni kintu ṛṣyantarapraṇītānīti vakṣyate ato na pauranuktyaśaṅkā.