Grammatical Sūtra: गुप्तिज्किद्भ्यः सन् guptijkidbhyaḥ san
Individual Word Components: guptijkidbhyaḥ san Sūtra with anuvṛtti words: guptijkidbhyaḥ san pratyayaḥ (3.1.1 ), paraḥ (3.1.2 ), ca (3.1.2 ), ādyudāttaḥ (3.1.3 ), ca (3.1.3 ) Type of Rule: vidhiPreceding adhikāra rule: 3.1.2 (1paraś ca)
Description:
After the verbs ((gup)), ((tij)) and ((kit)) comes the affix ((san)). Source: Aṣṭādhyāyī 2.0
[The affix 1] saN is introduced [after 2] the verbal stems gup- `hide, conceal' (X 231), tij- `whet, sharpen' (1.1.20 ) and kit- `know, perceive' (I 1042). Source: From Aṣṭādhyāyī of Pāṇini In Roman Transliteration translated by Sumitra M. Katre, Copyright © 1987. Courtesy of the University of Texas Press.
Affix saN occurs, optionally, to denote icchā ‘wish’ after roots which name the object of, and share the same agent with, the action denoted by iṣ ‘to wish’ Source: Courtesy of Dr. Rama Nath Sharma ©
Source:Srisa Chandra Vasu's Aṣṭādhyāyī of Pāṇini
Mahābhāṣya: With kind permission: Dr. George Cardona 1/17:gupādiṣu anubandhakaraṇam kimartham |2/17:gupādiṣu anubandhakaraṇam ātmanepadārtham | gupādiṣu anubandhāḥ kriyante ātmanepadam yathā syāt |* 3/17:kriyamāṇeṣu api anubandheṣu ātmanepadam na eva prāpnoti | 4/17:kim kāraṇam | 5/17:sanā vyavahitatvāt | See More
1/17:gupādiṣu anubandhakaraṇam kimartham |2/17:gupādiṣu anubandhakaraṇam ātmanepadārtham | gupādiṣu anubandhāḥ kriyante ātmanepadam yathā syāt |* 3/17:kriyamāṇeṣu api anubandheṣu ātmanepadam na eva prāpnoti | 4/17:kim kāraṇam | 5/17:sanā vyavahitatvāt | 6/17:pūrvavat sanaḥ iti evam bhaviṣyati | 7/17:pūrvavat sanaḥ iti ucyate | 8/17:na ce etebhyaḥ prāk sanaḥ ātmanepadam na api parasmaipadam paśyāmaḥ | 9/17:evam tarhi anubandhakaraṇasāmarthyāt bhaviṣyati | 10/17:atha vā avayave kṛtam liṅgam samudāyasya viśeṣakam bhaviṣyati | 11/17:tat yathā goḥ sakthani karṇe vā kṛtam liṅgam goḥ viśeṣakam bhavati | 12/17:yadi avayave kṛtam liṅgam samudāyasya viśeṣakam bhavati jugupsayati mīmāṃsayati iti atra api prāpnoti | 13/17:avayave kṛtam liṅgam kasya samudāyasya viśeṣakam bhavati | 14/17:yam samudāyam yaḥ avayavaḥ na vyabhicarati | 15/17:sanam ca na vhabhicarati | 16/17:ṇicam punaḥ vyabhicarati | 17/17:tat yathā tat yathā goḥ sakthani karṇe vā kṛtam liṅgam goḥ viśeṣakam bhavati na gomaṇḍalasya |
Collapse Kielhorn/Abhyankar (II,10.22-11.9) Rohatak (III,30-31) * Kātyāyana's Vārttikas
Commentaries:
Kāśikāvṛttī1 : gupa gopane, tija niśāne, kita nivāse etebhyo dhātubhyaḥ san pratyayo bh av at i.
p See More
gupa gopane, tija niśāne, kita nivāse etebhyo dhātubhyaḥ san pratyayo bhavati.
pratyayasaṃjñā ca adhikṛtaiva. jugupsate. titikṣate. cikitsati.
nindākṣamāvyādhipratīkāreṣu sanniṣate 'nyatra yathā prāptaṃ pratyayā bhavanti.
yopayati. tejayati. saṅketayati. gupādiṣvanubandhakaraṇam ātmanepadārtham.
Kāśikāvṛttī2 : guptijkidbhyaḥ san 3.1.5 gupa gopane, tija niśāne, kita nivāse etebhyo dh āt ub hy See More
guptijkidbhyaḥ san 3.1.5 gupa gopane, tija niśāne, kita nivāse etebhyo dhātubhyaḥ san pratyayo bhavati. pratyayasaṃjñā ca adhikṛtaiva. jugupsate. titikṣate. cikitsati. nindākṣamāvyādhipratīkāreṣu sanniṣate 'nyatra yathā prāptaṃ pratyayā bhavanti. yopayati. tejayati. saṅketayati. gupādiṣvanubandhakaraṇam ātmanepadārtham.
Nyāsa2 : guptijkidbhyaḥ san. , 3.1.5 "pratyayasaṃjñā cādhikṛtaiva" iti. v is pa ṣṭ See More
guptijkidbhyaḥ san. , 3.1.5 "pratyayasaṃjñā cādhikṛtaiva" iti. vispaṣṭārthametat. pratyayaśabdaḥ saṃjñātvenādhikriyate; "ā pañcamādhyāyaparisamāpteḥ" (kā.3.1.1) ityato vacanādeva pratipādyasyāvagatatvāt. nanu ca satyapi pratyayasaṃjñāyā ihopasthāne naiva tayā sano bhavitavyam; yataḥ pratyaya ityanvarthasaṃjñeyam-- pratiyantyanenārthāniti pratyayaḥ, na ca sanā kañcanārthaṃ pratiyanti; tasyānarthakatvāt, na hīha sanaḥ kaścanārtho nirdiśyate. na ca "anirdiṣṭārthāḥ pratyayāḥ svārthe bhaviṣyati" (pu.pa.pā.90) itisvārtha eva san bhaviṣyatīti yuktaṃ parikalpayitum; gopanādeḥ svārthasya sannantādapratīteḥ.
athānarthakasyāpi pratyayādhikāre vidhānasāmathryāt saṃjñā bhaviṣyatīti cet? na; evañca "hanasta ca" 3.1.108 "trapujatunoḥ ṣuk" 4.3.136 iti vikārāgamayorapi syāt. naiṣa doṣaḥ; astyeva sano'rthaḥ, kaḥ punaraso? nindādiḥ. yadāha-- "nindākṣamāvyādhipratīkāreṣu saniṣyate" (vā. 178) iti. kutaḥ punaretadavasitam-- sano'rthā nindādaya iti? anvayavyatirekābhyām. sati hi sani jugupsata ityādau te'rthāḥ pratīyante, asati tu sani satsvapi gupādiṣu gopayatītyādau te na pratīyante. tasmādarthavāneva sanniti bhavatyeva pratyayasaṃjñā. "jugupsate" ityārdhadhātukatvābhāvādiṇ na bhavati. ārdhadhātukatvābhāvastu sano dhātorityavidhānāt. "kuhoścu" 7.4.62 iti cutvam-- jakāraḥ. "titikṣate" iti. jakārasya "coḥ kuḥ" 8.2.30 kutvam-- gakāraḥ. tasya "khari ca" 8.4.54 iti catrvam-- kakāraḥ.
"nindākṣamā" ityādi. kathaṃ punarnindādiṣviṣyamāṇo labhyate? vakṣyamāṇaṃ vāgrahaṇaṃ sarvasya śeṣo vijñāyate, sā ca vyavasthitavibhāṣā. tena nindādiṣu nityaṃ san bhavati, anyatra na bhavati. prāyikañcaitat vyādhipratīkārasyārthamanyathā vyākhyāsyati. atha vā-- kṣetriyāṇi ca tṛṇāni śasyārthe kṣetre jātāni cikitsyāni vināśayitavyāni. atha vā-- kṣetriyaḥ pāradārikaḥ. paradārāḥ parakṣetram,tatra cikitsyo nigrahītavya ityarthaḥ. saṃśaye'pi dṛśyate-- "vicikitsati me manaḥ" iti. yadyapyatropasargasambandhāt saṃśayaḥ pratīyate, tathāpi dhātoreva vācya iṣyate, upasargasya tu dyotyaḥ. tasmāt prāyikaṃ vyādhipratīkāragrahaṇam. prāyeṇa hi loke vyādhipratīkāre cikitsatīti prayujyate. "anyatra" iti. gopanādau. "gopayati" iti. hetumaṇṇic. tejayati, "saṅketayati"iti. hetumaṇṇic, curādiṇjvāḥ; bhvādau curādau cānayoḥ pāṭhāt.
atha jugupsata ityādau kathamātmanepadaṃ sannantādvidhīyate, na ca gupādibhya prāk sana ātmanepadaṃ paśyāmaḥ? ityāha-- "gupādiṣvanubandhakaraṇam" ityādi. ātmanepadaṃ yathā syāditi. gupādiṣvanubandho'nudāttārthaḥ kṛtaḥ tasmāt "anudāttaṅitaḥ" 1.3.12 ityātmanepadaṃ bhavatīti bhāvaḥ. nanu ca kṛte'pyanubandhe na bhavitavyameva tebhya ātmanepadena; sanā vyavahitatvāt? naitadasti; anubandhakaraṇasāmathryādbhaviṣyati. atha vā-- "avayave kṛtaṃ liṅgaṃ samudāyasya viśeṣakaṃ bhavati" (hai.ga.pa.107) iti jugupsādaya eva samudāyā anudāttetaḥ, tenāvayavadhānenaiva tebhya ātmanepadaṃ bhaviṣyati. evaṃ sthite yadatra dveṣyamāpadyate tat "pūrvavatsanaḥ" 1.3.62 ityatropanyastamapāstañca. atha kimarthaṃ sano'kāra upadiśyate, yāvatā tasyārdhadhātuke "ato lopaḥ" 6.4.48 iti lopena bhavitavyam, sārvadhātuke'pi śapā sahaikādeśena, tatra satyasati vā'kāropadeśe nāsti kaścidviśeṣaḥ? naitadasti; iha pratīṣiṣatīti prapūrvādiṇaḥ sani vihite yadyakāropadeśo na syāt "ajāderdvitīyasya" 6.1.2 iti dvitīyasyaikāco dvarvacanaṃ vidhīyamānaṃ sa ityasya na syāt, anackatvāt sanaḥ. akāropadeśe sati sa ityasya dvitīyasyaikāco bhavati. tadartho'pakāropadeśaḥ॥
Bālamanoramā1 : guptijkidbhyaḥ. Sū #229
Bālamanoramā2 : guptiḍajkidbhyaḥ san 229, 3.1.5 guptijkidbhyaḥ.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam 2.Source: Sanskrit Documents
Research Papers and Publications