Kāśikāvṛttī1:
kāsṛ śabdakutsāyām, tataḥ pratyayāntebhyaśca dhātubhyaḥ ām pratyayo bhavati liṭi
See More
kāsṛ śabdakutsāyām, tataḥ pratyayāntebhyaśca dhātubhyaḥ ām pratyayo bhavati liṭi
parato 'mantraviṣaye. kāsāñcakre. pratyayāntebhyaḥ lolūyāñ cakre. amantre iti
kim? kṛṣṇo nonāva. kāsyanekācaḥ iti vaktavyam culumpādyartham. cakāsāñcakāra.
daridrāñcakāra. culumpājcakāra. āmo 'mitvam adantatvādaguṇatvaṃ vides tathā.
āskāsorāṃ vidhānāc ca pararūpaṃ katantavat.
Kāśikāvṛttī2:
kāspratyayādām amantre liṭi 3.1.35 kāsṛ śabdakutsāyām, tataḥ pratyayāntebhyaśca
See More
kāspratyayādām amantre liṭi 3.1.35 kāsṛ śabdakutsāyām, tataḥ pratyayāntebhyaśca dhātubhyaḥ ām pratyayo bhavati liṭi parato 'mantraviṣaye. kāsāñcakre. pratyayāntebhyaḥ lolūyāñ cakre. amantre iti kim? kṛṣṇo nonāva. kāsyanekācaḥ iti vaktavyam culumpādyartham. cakāsāñcakāra. daridrāñcakāra. culumpājcakāra. āmo 'mitvam adantatvādaguṇatvaṃ vides tathā. āskāsorāṃ vidhānāc ca pararūpaṃ katantavat.
Nyāsa2:
kāspratyayādāmamantre liṭi. , 3.1.35 pratyayagrahaṇeneha sannādīnāṃ pratyāyānāṃ
See More
kāspratyayādāmamantre liṭi. , 3.1.35 pratyayagrahaṇeneha sannādīnāṃ pratyāyānāṃ grahaṇam. "pratyayagrahaṇe yasmāt" (pu.pa.vṛ.44) iti paribhāṣayā "yena vidhistadantasya" 1.1.71 iti vā tadantavidhirvijñāyate.dhātvadhikārācca pratyayagrahaṇeneha dhātavo viśiṣyanta ityāha--- "pratyayāntebhyo dhātubhyaḥ" iti. āmpratyayo bhavatīti halantapakṣamāśrityoktam. adantapakṣe tvāmaḥ pratyayo bhavatītyevaṃ vaktavyam, tacca noktam; vakṣyamāṇādāmo'mittvamadantatvādityata evāvagamyamānatvāt. "amantre" iti viṣayasaptamīyam, na parasaptamī, tena mantrapratiṣedhāt bhāṣāyāṃ brāāhṛṇe ca viṣaye'yaṃ vidhirvijñāyate. brāāhṛṇo nāma mantrāṇāmeva vyākhyānagranthaḥ. na ca nañivayuktanyāyena (vyā.pa.65) brāāhṛṇa eva bhavitavyam, na bhāṣāyām? naitat; yadi bhāṣāyāmapi na syāt brāāhṛṇa ityevaṃ brāūyāt. "kāsāñcakre" iti. "āmaḥ" 2.4.81 iti lerluk. liṭaḥ kṛttavāllupte tasmin "kṛttaddhitasamāsāśca" 1.2.46 iti pratyayalakṣaṇena prātipadikasaṃjñā, suḥ, svarādipāṭhāt " taddhitaścāsarvavibhaktiḥ" 1.1.37 ityatra cakārasyānuktasamuccayārthatvādvā'vyayasaṃjñāyāṃ sorluk. atha "halṅyābbhyaḥ" 6.1.66 ityanena#ātra sorlopo bhaviṣyati, kimatrāvyayasaṃjñayā. "lolūyāñcakre" iti. lolūyaśabdādyaṅantādām.
"nonāva" iti. "ṇu stutau" (dhā.pā.1035), "ṇo naḥ" 6.1.63 iti natvam, yaṅa, nonūyata iti sthite "yaṅo'ci ca" 2.4.74 iti yaṅo luk, liṭ, tip, "parasmaipadānām" 3.4.82 iti ṇal, vṛddhiḥ. atra pratyayalakṣaṇena pratyayāntādām syāt, amantra iti vacanānna bhavati.
"kāsyanekācaḥ" ityādi. pratyayagrahaṇamapanīyānekājgrahaṇaṃ katrtavyamityarthaḥ. kimarthamityāha-- "culumpādyartham" iti. yathānyāsaṃ hi ka ityasmāt prajāpativācino viṣṇuvācino'śabdādācārakvipi tadantādapyām prasajyeta, cakāsṛprabhṛtibhyo'pratyayāntebhyaśca na syāt, tasmādidaṃ nyāsāntaraṃ draṣṭavyam. anye tu pratyayagrahaṇasyānekājupalakṣaṇānna katrtavyametaditi manyante, etaccāyuktam; na hi pratyayagrahaṇamanekājupalakṣaṇārthamupapadyate, ekācāmapi pratyayānāṃ dhātūnāṃ vidyamānatvāt. yathā tvetannyāsāntaraṃ pratyākhyeyaṃ bhavet tathottaratra darśayiṣyāmaḥ. "cakāsāñcakāra, daridrāñcakāra" iti. "cakāsṛ dīptau" (dhā.pā.1074), "daridrā durgatau" (dhā.pā.1073). "culumpāñcakāra" iti. culumpaterdhātuṣvaparipaṭhitasyāpi kāsyanekājgrahaṇaṃ culumpādyarthamiti kātyāyanavacanaprāmāṇyāt dhātutvaṃ veditavyam.
athāmo makārasya "halantyam" 1.3.3 itītsaṃjñā kasmānna bhavatītyāha-- "āmo'mittavam" ityādi. makāra idyasya so'yamit, na midamit, tasya bhāvo'mittvam. kathamamittavamityāha-- "adantatvāt" ityādi. makārāntatve hi sati makārsayetsaṃjñā syāt. na cāsya makārāntatvam, kiṃ tarhi? adantatvam. tenākāra eva "upadeśe'janunāsika it" ((1.3.2#ḥ itītsaṃjñāmanubhavan makārasyetsaṃjñāṃ pratibadhnāti. yathā cāme'mittavamadantatvādaguṇatvaṃ videstathā. guṇābhāvo'pi hi vidervidāñcakāretyatrākārāntatvādāveva bhavati. athākārāntatve satyato lope 6.4.48 tasyāḥ "acaḥ parasmin pūrvavidhau" 1.1.56 iti sthānivadbhāvādikāra upadhā na bhavati, tena laghūpapadhaguṇo na bhavati. adantatvaṃ tu videḥ "uṣavidajāgṛbhyo'nyatarasyām" 3.1.38 ityanenāmpratyayasanniyogenākārāntatvanipātanāt. abhyupetyāmo makārāntatvamamittvaṃ pratipādayitumāha-- "āścakāsorvidhānācca" iti. āmo'mittvamiti prakṛtena sambandhaḥ,"dayāyāsaśca"( 3.1.37) ityāsa āmo vidhānāt. kāsyanekājgrahaṇaṃ culumpādyarthamityupasaṃkhyānāccakāseḥ. ādigrahaṇena hi cakāserapi grahaṇam. makārasyetsaṃjñaiyatat praya#ojanam-- aco'ntyāt paro yathā syāditi. yadi cāmo'mittvaṃ syāt tadā''ścakāsorāmo vidhānamanarthakaṃ syāt. na hi tayoraco'ntyāt pa āśi bhavatyabhavati vā kaścidviśeṣaḥ. ubhayathā hi "akaḥ savarṇe" 6.1.97 iti dīrghatve tadeva rūpaṃ syāt, tadetadāścakāsorāmo vidhānaṃ kathamarthavadbhavati? yadyamittavamāmo bhavati nānyathā. na hranyat kiñcitprayojanamastīti prayojanābhāvāditsaṃjñā na bhaviṣyati. āścakāsorvidhānasamāthryāt savarṇadīrghatvamiha na bhaviṣyati. "midaco'ntyāt paraḥ" 1.1.46 iti paribhāṣā vā nopasthāsya ityetacca nāśaṅkanīyaṃ lakṣyavirodhamanicchatā. evaṃ hraniṣṭaṃ rūpaṃ syāt. na cāniṣṭārthā śāstre praklṛptiryuktā. yadi tahrramo'dantatvamevaṃ satyāmamantra iti nirdeśo nopapadyate, savarṇadīrghatve "āmāmantre" iti bhavitavyamityāha-- "pararūpaṃ katantavat" iti. yathā" sarvatra lohitādikatantebhyaḥ" 4.1.18 ityatra pararūpaṃ tathehāpīti na bhavati nirdeśānupapattiḥ॥
Bālamanoramā1:
tathā ca liṭi āyapratyayasya vikalpaḥ sthitaḥ. tatra āyapratyayapakṣe āha—
kāsp Sū #149
See More
tathā ca liṭi āyapratyayasya vikalpaḥ sthitaḥ. tatra āyapratyayapakṣe āha—
kāspratyayāt. ām–amantre iti cchedaḥ. cakāsṛ dīptau, jāgṛ nidrākṣaye
ityādibhyo'pi liṭi āmiṣyate. pratyayāntācceti labhyate. tataśca a ivācarati ati.
kvibantāllaḍādayaḥ. liṭi au aturityādīṣṭaṃ na sidhyet, pratyayāntatvena āmaḥ
prasaṅgāt. yadi tu kāsṛdhātośca, anekācaḥ pratyayāntācceti vyākhyāyeta, tadā
cakāsṛjāgrādibhyo na syādityata āha–pratyagrahaṇamapanīyeti. tathāca kāsdhātoranekācaśca
āmityetāvadeva labhyata iti noktadoṣadvayamiti bhāvaḥ. vastutastu a ivācarati atītyādi
nāstyeveti subdhātunirūpaṇe vakṣyate. tathā ca gopayā– āmiti sthitam.
Bālamanoramā2:
kāspratyayādāmamantre liṭi 149, 3.1.35 tathā ca liṭi āyapratyayasya vikalpaḥ sth
See More
kāspratyayādāmamantre liṭi 149, 3.1.35 tathā ca liṭi āyapratyayasya vikalpaḥ sthitaḥ. tatra āyapratyayapakṣe āha---kāspratyayāt. ām--amantre iti cchedaḥ. cakāsṛ dīptau, jāgṛ nidrākṣaye ityādibhyo'pi liṭi āmiṣyate. pratyayāntācceti labhyate. tataśca a ivācarati ati. kvibantāllaḍādayaḥ. liṭi au aturityādīṣṭaṃ na sidhyet, pratyayāntatvena āmaḥ prasaṅgāt. yadi tu kāsṛdhātośca, anekācaḥ pratyayāntācceti vyākhyāyeta, tadā cakāsṛjāgrādibhyo na syādityata āha--pratyagrahaṇamapanīyeti. tathāca kāsdhātoranekācaśca āmityetāvadeva labhyata iti noktadoṣadvayamiti bhāvaḥ. vastutastu a ivācarati atītyādi nāstyeveti subdhātunirūpaṇe vakṣyate. tathā ca gopayā-- āmiti sthitam.
Tattvabodhinī1:
kāspratyayā. amantreti kim ?. kṛṣṇo nonāva. acchandasīti tu noktaṃ,
mantrabhinn Sū #122
See More
kāspratyayā. amantreti kim ?. kṛṣṇo nonāva. acchandasīti tu noktaṃ,
mantrabhinne chandasi āma iṣṭatvāt. yathā– `putramāmantrayāmāsa'.
pratyayāntatvādām. `atha ha śunaḥ śepa īkṣāṃcakre'. `ijādeśce'tyām. iha
culumpacakāsṛdaridrādibya āmo'prāptau `kāsyanekāca' iti
vārtikamārabhyate.
anyathā a ivācarati ati. asya liṭi au aturityādi vakṣyamāṇaṃ na sidhyediti bhāvaḥ.
anye tu bhāṣyāvārtikayoḥ pratyayagrahaṇamapanīyetyanutayā pratyayāntādekācopyām
bhavatyeva. a ivācarati ityācārakvipi liṭi āṃcakāra
āṃcakraturityādītyāhuḥ.
Tattvabodhinī2:
kāspratyayādāmamantre 122, 3.1.35 kāspratyayā. amantreti kim?. kṛṣṇo nonāva. acc
See More
kāspratyayādāmamantre 122, 3.1.35 kāspratyayā. amantreti kim?. kṛṣṇo nonāva. acchandasīti tu noktaṃ, mantrabhinne chandasi āma iṣṭatvāt. yathā-- "putramāmantrayāmāsa". pratyayāntatvādām. "atha ha śunaḥ śepa īkṣāṃcakre". "ijādeśce"tyām. iha culumpacakāsṛdaridrādibya āmo'prāptau "kāsyanekāca" iti vārtikamārabhyate.kāsyanekājgrahaṇaṃ kartavyam. pratyayagrahaṇamapanīyeti. anyathā a ivācarati ati. asya liṭi au aturityādi vakṣyamāṇaṃ na sidhyediti bhāvaḥ. anye tu bhāṣyāvārtikayoḥ pratyayagrahaṇamapanīyetyanutayā pratyayāntādekācopyām bhavatyeva. a ivācarati ityācārakvipi liṭi āṃcakāra āṃcakraturityādītyāhuḥ.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents