Kāśikāvṛttī1:
ekavacanam iti vartate. aṅgaśabdasya pratyekaṃ vākyaparisamāptyā trīṇi vākyāni
s
See More
ekavacanam iti vartate. aṅgaśabdasya pratyekaṃ vākyaparisamāptyā trīṇi vākyāni
sampadyante. prāṇyaṅgānāṃ dvandva ekavad bhavati, tathā tūryāṅgānāṃ senā'ṅgānāṃ
ca. prāṇyaṅgānāṃ tāvat pāṇipādam. śirogrīvam. tūryāṅgānām
mārdaṅgikapāṇavikam. vīṇāvadakaparivādakam. senā'ṅgānām rathikāśvāroham.
rathikapādātam. hastyaśvā'diṣu paratvāt paśudvandve vibhāṣayā eakvad bhavati.
itaretarayoge samahāre ca dvandvo vihitaḥ. tatra samāhārasya ekatvāt siddham eva
ekavacanam. idaṃ tu prakaraṇaṃ viṣayavibhāgārtham, prāṇyaṅgā'dīnāṃ samāhāra eva dvandvaḥ,
dadhipayā'dīnām itaretarayoga eva, vṛkṣamṛgā'dīnām ubhayatra iti.
Kāśikāvṛttī2:
dvandvaś ca prāṇitūryasenā'ṅgānām 2.4.2 ekavacanam iti vartate. aṅgaśabdasya pr
See More
dvandvaś ca prāṇitūryasenā'ṅgānām 2.4.2 ekavacanam iti vartate. aṅgaśabdasya pratyekaṃ vākyaparisamāptyā trīṇi vākyāni sampadyante. prāṇyaṅgānāṃ dvandva ekavad bhavati, tathā tūryāṅgānāṃ senā'ṅgānāṃ ca. prāṇyaṅgānāṃ tāvat pāṇipādam. śirogrīvam. tūryāṅgānām mārdaṅgikapāṇavikam. vīṇāvadakaparivādakam. senā'ṅgānām rathikāśvāroham. rathikapādātam. hastyaśvā'diṣu paratvāt paśudvandve vibhāṣayā eakvad bhavati. itaretarayoge samahāre ca dvandvo vihitaḥ. tatra samāhārasya ekatvāt siddham eva ekavacanam. idaṃ tu prakaraṇaṃ viṣayavibhāgārtham, prāṇyaṅgā'dīnāṃ samāhāra eva dvandvaḥ, dadhipayā'dīnām itaretarayoga eva, vṛkṣamṛgā'dīnām ubhayatra iti.
Nyāsa2:
dvandvaśca prāṇitūryasenāṅgānām. , 2.4.2 atrāṅgaśabdaḥ samudāye parisamāpyate? p
See More
dvandvaśca prāṇitūryasenāṅgānām. , 2.4.2 atrāṅgaśabdaḥ samudāye parisamāpyate? pratyekaṃ parisamāpyate vā? tatra yadi samudāye parisamāpyeta tadaikamevedaṃ vākyaṃ syāt, tathā ca vyatikaraḥ prasajyeta. prāṇitūryasenāṅgānāṃ parasparasahitānāṃ yo dvandvo vyatikīrṇāvayavastasyaikavadbhāvaḥ syāt. pratyekaṃ parisamāptau tveṣa doṣo na bhavati. tatra hi prāṇyaṅgānāṃ dvandva ekavadbhavatītyevamādīni trīṇi vākyāni sampadyante. svaviṣaye yatra bahuvacanāntaṃ vākyaṃ kriyate tatra prathamena vākyena prāṇyaṅgānāṃ prāṇyaṅgaireva yaḥ samāsastasyaikavadbhāvo vidhīyate. dvitīyena vākyena tūryāṅgānāṃ tūryāṅgaiḥ. tṛtīyena senāṅgānāṃ senāṅgairiti na bhavati saṅkaraprasaṅgaḥ. na hi caturtha vākyamasti yena vyatikīrṇāvayavasya dvandvasyaikārthatā syāditi manyamānaḥ pratyekaṃ vākyaparisamāptipakṣamāśrityāha-- "aṅgaśabdasya" ityādi. tathā tūryāṅgānāmiti dvandva ekavadbhavatītyepekṣate. evaṃ senāṅāganāñcetyatrāpi. "pāṇipādam" iti. atra yadi prāṇyaṅgamapi prāṇigrahaṇena gṛhrate tadā "jātiraprāṇinām" 2.4.6 ityevaṃ siddham. yathā-- paṇavamṛdaṅgamiti. "rathikā()āāroham" iti. rathikāścā()āārohāśceti vṛttipadārthasya bahutvaṃ darśayitavyam. yasmādbahutvameva senāṅgatve kāraṇam. bahutvābhāve senāṅgatvannāstīti rathikā()āārohāviti bhavitavyam. "hastya()āādiṣu paratvāt paśudvandvavibhāṣayaiva bhavitavyam" iti. "vibhāṣā vṛkṣamṛga" 2.4.12 ityādinā. "itaretarayoge" ityādinā dvandvaprakaraṇasya prayojanaṃ darśayati. "prāṇyaṅgādīnāṃ samāhāra eva" ityādinā viṣayavibhāṣāgārthatāṃ spaṣṭīkaroti॥
Laghusiddhāntakaumudī1:
eṣāṃ dvandva ekavat. pāṇipādam. mārdaṅgikavaiṇavikam. rathikāśvāroham.. Sū #994
Laghusiddhāntakaumudī2:
dvandvaśca prāṇitūryasenāṅgānām 994, 2.4.2 eṣāṃ dvandva ekavat. pāṇipādam. mārda
See More
dvandvaśca prāṇitūryasenāṅgānām 994, 2.4.2 eṣāṃ dvandva ekavat. pāṇipādam. mārdaṅgikavaiṇavikam. rathikāśvāroham॥
Bālamanoramā1:
dvandvaśca prāṇi. `prāṇitūryasenāṅgānī'ti dvandvagarbhaṣaṣṭhīsamāsaḥ.
dvan Sū #896
See More
dvandvaśca prāṇi. `prāṇitūryasenāṅgānī'ti dvandvagarbhaṣaṣṭhīsamāsaḥ.
dvandvānte śrūyamāṇo'ṅgaśabdaḥ pratyekaṃ saṃbadhyate, ityabhipretyāha–eṣāmiti.
prāṇyāṅgānāṃ tūryāṅgānāṃ senāṅgānāṃ cetyarthaḥ. dvandva iti.
samāhāradvandva ityarthaḥ. `dvigurekavacana'miti pūrvasūtre `samāhāragrahaṇaṃ
kartavya'miti vārtikasyātrāpyanuvṛtteḥ. ekavaditi. `ekavacana'mityanuvartate. ekaṃ
vaktītyekavacanam. lyuṭ. sāmānyābhiprāyaṃ napuṃsakam. pāṇipādamiti. pāṇyoḥ
pādayośca samāhāra iti vigrahaḥ. atra samāhāre ekavattvaṃ, `sa napuṃsaka'miti napuṃsakatvaṃ
ca. pāṇyoḥ pādayośca prāṇyavayavatprāṇyaṅgodāharaṇamidam. \r\nata
tūryāṅgadvandve udāharati–mārdaṅgikapāṇavikamiti. mṛgaṅgapaṇavaśabdau vādyaviśeṣaparau.
iha tu tadvādane'pi vartete. mṛdaṅgavādanaṃ śilpamasyetyarthe `śilpa'miti ṭhak.
mārdaṅgikapāṇavikayoḥ samāhāra iti vigrahaḥ. tūryāṅgatvādekavacanam. tūryāṅgatvaṃ ca
tadvādakatayā bodhyam. `sa napuṃsaka'miti napuṃsakatvam.
-ratikā\ufffdāārohamiti. rathena carantīti rathikāḥ. `parpādibhyaḥ ṣṭhan'.
rathikānāma\ufffdāārohāṇā ca samāhāra iti vigrahaḥ. senāvayavatvādekavattvam.
pūrvavannapuṃsakatvam. nanu samāhāradvandve samāhārasya iti vigrahaḥ.
senāvayavatvādekavattvam. pūrvavannapuṃsakatvam. nanu samāhāradvandve samāharasya
viśeṣyatvāttasya caikatvādidaṃ sūtraṃ vyarthamityata āha–samāhārasyaikatvāditi.
samāhāra eveti. na tvitaretarayogaḥ. eṣāṃ dvandve niyamārthaṃ sūtramityarthaḥ.
evamuttarasūtrāṇyapi samāhara eveti niyamārthāni. nacetaretarayogadvandve
eṣāmekavattvavidhānārthamidaṃ sūtramastu. tathā ca `pāṇipāda' iti puṃliṅgamekavacanāntaṃ
rūpaṃ phalamiti vācyaṃ, `samāhāragrahaṇaṃ kartavya'miti
pūrvasūtrasthavārtikasyātrānuvṛtteḥ, ekavadbhāvaprakaraṇe'smin sarvatra
samāhāradvandvānāmeva bhāṣye udāhmatatvāccā. naca
rathikamārdaṅgikāvityādāvatiprasaṅgaḥ śaṅkyaḥ, prāṇyaṅgānāṃ parasparadvandva
ekavat, tūryāṅgānāṃ parasparadvandva ekavat, senāhgānāṃ parasparadvandva
ekavadityabhyupagamāditi bhāṣye spaṣṭam.
Bālamanoramā2:
dvandvaśca prāṇitūryasenā'ṅgānām 896, 2.4.2 dvandvaśca prāṇi. "prāṇitūryase
See More
dvandvaśca prāṇitūryasenā'ṅgānām 896, 2.4.2 dvandvaśca prāṇi. "prāṇitūryasenāṅgānī"ti dvandvagarbhaṣaṣṭhīsamāsaḥ. dvandvānte śrūyamāṇo'ṅgaśabdaḥ pratyekaṃ saṃbadhyate, ityabhipretyāha--eṣāmiti. prāṇyāṅgānāṃ tūryāṅgānāṃ senāṅgānāṃ cetyarthaḥ. dvandva iti. samāhāradvandva ityarthaḥ. "dvigurekavacana"miti pūrvasūtre "samāhāragrahaṇaṃ kartavya"miti vārtikasyātrāpyanuvṛtteḥ. ekavaditi. "ekavacana"mityanuvartate. ekaṃ vaktītyekavacanam. lyuṭ. sāmānyābhiprāyaṃ napuṃsakam. pāṇipādamiti. pāṇyoḥ pādayośca samāhāra iti vigrahaḥ. atra samāhāre ekavattvaṃ, "sa napuṃsaka"miti napuṃsakatvaṃ ca. pāṇyoḥ pādayośca prāṇyavayavatprāṇyaṅgodāharaṇamidam. ata tūryāṅgadvandve udāharati--mārdaṅgikapāṇavikamiti. mṛgaṅgapaṇavaśabdau vādyaviśeṣaparau. iha tu tadvādane'pi vartete. mṛdaṅgavādanaṃ śilpamasyetyarthe "śilpa"miti ṭhak. mārdaṅgikapāṇavikayoḥ samāhāra iti vigrahaḥ. tūryāṅgatvādekavacanam. tūryāṅgatvaṃ ca tadvādakatayā bodhyam. "sa napuṃsaka"miti napuṃsakatvam. senāṅgadvandve udāharati--ratikā()āārohamiti. rathena carantīti rathikāḥ. "parpādibhyaḥ ṣṭhan". rathikānāma()āārohāṇā ca samāhāra iti vigrahaḥ. senāvayavatvādekavattvam. pūrvavannapuṃsakatvam. nanu samāhāradvandve samāhārasya iti vigrahaḥ. senāvayavatvādekavattvam. pūrvavannapuṃsakatvam. nanu samāhāradvandve samāharasya viśeṣyatvāttasya caikatvādidaṃ sūtraṃ vyarthamityata āha--samāhārasyaikatvāditi. samāhāra eveti. na tvitaretarayogaḥ. eṣāṃ dvandve niyamārthaṃ sūtramityarthaḥ. evamuttarasūtrāṇyapi samāhara eveti niyamārthāni. nacetaretarayogadvandve eṣāmekavattvavidhānārthamidaṃ sūtramastu. tathā ca "pāṇipāda" iti puṃliṅgamekavacanāntaṃ rūpaṃ phalamiti vācyaṃ, "samāhāragrahaṇaṃ kartavya"miti pūrvasūtrasthavārtikasyātrānuvṛtteḥ, ekavadbhāvaprakaraṇe'smin sarvatra samāhāradvandvānāmeva bhāṣye udāhmatatvāccā. naca rathikamārdaṅgikāvityādāvatiprasaṅgaḥ śaṅkyaḥ, prāṇyaṅgānāṃ parasparadvandva ekavat, tūryāṅgānāṃ parasparadvandva ekavat, senāhgānāṃ parasparadvandva ekavadityabhyupagamāditi bhāṣye spaṣṭam.
Tattvabodhinī1:
dvandvaścaprāṇi. prāṇitūryasenānāmaṅgānīti bahuvacanāntenā'ṅgaśabdena
ṣaṣṭhīsam Sū #773
See More
dvandvaścaprāṇi. prāṇitūryasenānāmaṅgānīti bahuvacanāntenā'ṅgaśabdena
ṣaṣṭhīsamāsaḥ. aṅgaśabdaśca pratyekamanveti. tena prāṇyaṅgānāṃ prāṇyahgaireva,
tūryāṅgeraiva, senāṅgaireva yo dvandvaḥ sa ekavadbhavati na tu vyatirekeṇa. teneha na–
mārdaṅgikā\ufffdāārohau. atra prāṇisenayoraṅgaṃ nāmā'vayavaḥ. tūryasya tvaṅgaṃ
nāmopakārakaṃ bodhyam. eṣāṃ dvandva iti. prāṇyaṅgānāṃ dvandvaḥ, tūryāṅgānāṃ
dvandvaḥ, senāṅgānāṃ dvandva ityarthadhaḥ. `dvigurekavacana'mityata ekavacanaṃ vartate.
tatraikaṃ vaktīti vyutpattyā ekatvaviśiṣṭaḥ samāhārarūpo yo'rthastatpratipādakaḥ
syādityarthaṃ manvānaḥ phalitamāha–ekavatsyāditi. pāṇipādamiti. yadyapyatra
`jātiraprāṇinā'mityeva siddhaṃ, tathāpi dravyaprādhānye'pi bhavatviti
prāṇigrahaṇamityeke. prāṇipaṇavāviti vyatikare mā bhūditi niyamārthaṃ vacanamityanye.
mārdaṅgiketi. mṛdaṅgavādanaṃ śilpamasyetyarthe `tadasya śilpa'miti ṭhak. evaṃ
`pāṇavika'ityapi. rathikā\ufffdāārohamiti. rathena carantīti rathikāḥ. `parpādibhyaḥ
ṣṭha'nniti ṣṭhn. te cā\ufffdārohāścā teṣāṃ samāhāraḥ. nanu `cārthe
dvandvaḥ'ityanena samāhāradvandvaḥ siddhaḥ tasya caikatvādekavacanamapi siddhamiti
kimanenetyāśaṅkyāha–niyamārtamiti. samāhāra eveti. `samāhāre
prāṇyaṅgādīnāmeve'ti viparītaniyamo'tra na bhavati, `tiṣyapunarvasvo'riti sūtre
bahuvacanagrahaṇāt. taddhi samāhāre ekavacanasya dvivacanaṃ mā bhūditi kṛtam. anyathā
`tiṣyapunarvasvi'ti na syāditi. evaṃ ca `dvandvaśca prāṇisūtreya'ti
prakaraṇabahurbhūtānāmapi lasamāhāradvandvo bhavatyeva, tena `sarvo dvandvo
vibhāṣaikavadbhavatī'ti paṭha\ufffdmānaṃ nā'pūrvaṃ vacanamiti jñeyam.
Tattvabodhinī2:
dvandvaśca prāṇisūryasenā'ṅgānām 773, 2.4.2 dvandvaścaprāṇi. prāṇitūryasenānāmaṅ
See More
dvandvaśca prāṇisūryasenā'ṅgānām 773, 2.4.2 dvandvaścaprāṇi. prāṇitūryasenānāmaṅgānīti bahuvacanāntenā'ṅgaśabdena ṣaṣṭhīsamāsaḥ. aṅgaśabdaśca pratyekamanveti. tena prāṇyaṅgānāṃ prāṇyahgaireva, tūryāṅgeraiva, senāṅgaireva yo dvandvaḥ sa ekavadbhavati na tu vyatirekeṇa. teneha na--mārdaṅgikā()āārohau. atra prāṇisenayoraṅgaṃ nāmā'vayavaḥ. tūryasya tvaṅgaṃ nāmopakārakaṃ bodhyam. eṣāṃ dvandva iti. prāṇyaṅgānāṃ dvandvaḥ, tūryāṅgānāṃ dvandvaḥ, senāṅgānāṃ dvandva ityarthadhaḥ. "dvigurekavacana"mityata ekavacanaṃ vartate. tatraikaṃ vaktīti vyutpattyā ekatvaviśiṣṭaḥ samāhārarūpo yo'rthastatpratipādakaḥ syādityarthaṃ manvānaḥ phalitamāha--ekavatsyāditi. pāṇipādamiti. yadyapyatra "jātiraprāṇinā"mityeva siddhaṃ, tathāpi dravyaprādhānye'pi bhavatviti prāṇigrahaṇamityeke. prāṇipaṇavāviti vyatikare mā bhūditi niyamārthaṃ vacanamityanye. mārdaṅgiketi. mṛdaṅgavādanaṃ śilpamasyetyarthe "tadasya śilpa"miti ṭhak. evaṃ "pāṇavika"ityapi. rathikā()āārohamiti. rathena carantīti rathikāḥ. "parpādibhyaḥ ṣṭha"nniti ṣṭhn. te cā()ārohāścā teṣāṃ samāhāraḥ. nanu "cārthe dvandvaḥ"ityanena samāhāradvandvaḥ siddhaḥ tasya caikatvādekavacanamapi siddhamiti kimanenetyāśaṅkyāha--niyamārtamiti. samāhāra eveti. "samāhāre prāṇyaṅgādīnāmeve"ti viparītaniyamo'tra na bhavati, "tiṣyapunarvasvo"riti sūtre bahuvacanagrahaṇāt. taddhi samāhāre ekavacanasya dvivacanaṃ mā bhūditi kṛtam. anyathā "tiṣyapunarvasvi"ti na syāditi. evaṃ ca "dvandvaśca prāṇisūtreya"ti prakaraṇabahurbhūtānāmapi lasamāhāradvandvo bhavatyeva, tena "sarvo dvandvo vibhāṣaikavadbhavatī"ti paṭha()mānaṃ nā'pūrvaṃ vacanamiti jñeyam.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents