Kāśikāvṛttī1:
rujārthānāṃ dhātūnāṃ bhāvavacanānāṃ bhāvakartṛkāṇāṃ jvarivarjitānāṃ karmaṇi kāra
See More
rujārthānāṃ dhātūnāṃ bhāvavacanānāṃ bhāvakartṛkāṇāṃ jvarivarjitānāṃ karmaṇi kārake
śeṣatvena vivakṣite ṣaṣṭhī vibhaktir bhavati. caurasya rujati rogaḥ. caurasyāmayatyāmayaḥ.
rujārthānām iti kim? eti jīvantamānando naraṃ varṣaśatādapi. jīva putraka mā maivaṃ tapaḥ
sāhasamācara. bhāvavacanānām iti kim? nadī kūlāni rujati. ajvareḥ iti kim? cauraṃ
jvarayati jvaraḥ. ajvarisantāpyoriti vaktavyaṃ. cauraṃ santāpayati tāpaḥ. śeṣe ityeva,
cauraṃ rujati rogaḥ.
Kāśikāvṛttī2:
rujā'rthānāṃ bhāvavacanānām ajvareḥ 2.3.54 rujārthānāṃ dhātūnāṃ bhāvavacanānāṃ
See More
rujā'rthānāṃ bhāvavacanānām ajvareḥ 2.3.54 rujārthānāṃ dhātūnāṃ bhāvavacanānāṃ bhāvakartṛkāṇāṃ jvarivarjitānāṃ karmaṇi kārake śeṣatvena vivakṣite ṣaṣṭhī vibhaktir bhavati. caurasya rujati rogaḥ. caurasyāmayatyāmayaḥ. rujārthānām iti kim? eti jīvantamānando naraṃ varṣaśatādapi. jīva putraka mā maivaṃ tapaḥ sāhasamācara. bhāvavacanānām iti kim? nadī kūlāni rujati. ajvareḥ iti kim? cauraṃ jvarayati jvaraḥ. ajvarisantāpyoriti vaktavyaṃ. cauraṃ santāpayati tāpaḥ. śeṣe ityeva, cauraṃ rujati rogaḥ.
Nyāsa2:
rujārthānāṃ bhāvavacanānāmajvareḥ. , 2.3.54 rujeti kecidbhidādiṣu paṭhanti. ye n
See More
rujārthānāṃ bhāvavacanānāmajvareḥ. , 2.3.54 rujeti kecidbhidādiṣu paṭhanti. ye na paṭhanti te'pi "cintipūjikathikumbacarccaśca" 3.3.105 iti cakārasyānuktasamuccayārthatvādasmādeva nipātanādvā rujāśabdasya sādhutvaṃ varṇayanti. rujā artho yeṣāṃ te rujārthāḥ. "bhāvavacanānām" iti. yadi bhāvārthābhidhāyināṃ rujārthānāmityeṣo'rtho vivakṣitaḥ syāt, tadā'narthakamidaṃ vacanaṃ syāt. sarva eva hi rujārthā bhāvavacanāḥ. tasmānnātar dhātuvācyo bhāvo vivakṣitaḥ, kiṃ tarhi? pratayayavācyaḥ, yatra "bhāve" 3.3.18 iti dhañ vidhīyate. vacanaśabdo'yaṃ karttṛsādhanaḥ, vaktīti vacanaḥ, "kṛtyalyuṭo bahulam" 3.3.113 iti katrtari lyuṭ. na ca rujārthānāṃ yo bhāvastasya vacanakriyāṃ prati karttṛtvaṃ sambhavatīti sāmathryādavacanaśabdena prakṛtyarthaṃ parityajya pratyayārtho vivakṣita iti pratīyate. sa punaḥ karttṛśaktiḥ. bhāvavacanānāmiti bahuvrīhiḥ-- bhāvo vacanaḥ katrtā yeṣāṃ te bhāvavacanāḥ. bhāvakarttṛkā ityarthaḥ. etatsarvaṃ cetasi kṛtvā''ha-- "bhāvakarttṛkāṇām" iti. bhāvakarttṛkāṇāmityevaṃ noktaṃ vaicitryārtham. "caurasya rujati" iti. "rujo bhaṅge" (dhā.pā.1416), taudīdikaḥ. atra rogo bhāvaḥ katrtā. "caurasyāmayati" ityatrāpyāmayaḥ. "ama roge" (dhā.pā.1720), caurādikaḥ.
"eti jīvantamanando naraṃ varṣaśatādapi" iti. astyatrānando bhāvaḥ katrtā. na tvetirdhātū rujārthaḥ, kiṃ tarhi? gatyarthaḥ. "nadī kūlāni rujati" iti. rujiratra dravyakarttṛkaḥ, na bhāvakarttṛkaḥ, nadyā dravyatvāt. naitadyuktaṃ pratyudāharaṇam, rujāśabdo hi ruḍhiśabdatvāt vyādhimevācaṣṭe; na cātra vyādhivacanaḥ, kiṃ tarhi? bhaṅgavacano rujiḥ. evaṃ tarhi pratyudāharaṇadigiyaṃ darśitā vṛttikṛtā. idantvatra pratyudāharaṇam-- śleṣmā puruṣaṃ rujatīti. vyādhinā grāhayatītyarthaḥ. jvarayatīti. "jvara yoge" (dhā.pā.776), hetumaṇṇic. ghaṭāditvānmittvam. "mitāṃ hyasvaḥ" 6.4.92 iti hyasvaḥ.
"santāpayati" iti. "tapa santāpe" (dhā.pā.985), hetumaṇṇic. santāpo'tra bhāvaḥ katrtā॥
"sarpiṣo nāthate" iti. sarpiryasya nāstyato'rthitvādāśāste saḥ-- sarpirme bhūyāditi. "āśiṣi nāthaḥ" ityupasaṃkhyānādātmanepadam.
"māṇavakamupanāthati" iti. yācata ityarthaḥ॥
Bālamanoramā1:
rujārthānām. rujā pīḍā roga ityartho yeṣāmiti vigrahaḥ.
bhāvavacanānāmityetadvy Sū #607
See More
rujārthānām. rujā pīḍā roga ityartho yeṣāmiti vigrahaḥ.
bhāvavacanānāmityetadvyācaṣṭe–bhāvakartṛkāṇāmiti. vaktīti vacanaḥ, kartari lyuṭ.
prakṛtyarthau na vivakṣitaḥ. bhāvo=dhātvartho, vacanaḥ=kartā yeṣāmiti vigrahaḥ.
bhāvakartṛkāṇāmiti phalitamiti bhāṣye spaṣṭam. śeṣa iti karmaṇīti cānuvartate. tadāha–
karmaṇi śeṣa iti. idamapi samāsā'bhāvārthameva. caurasya rogasya rujeti. atra rujeti
vyādhikṛtasantāpādipīḍocyate. rogaścauraṃ saṃtāpādinā pīḍayatīti paryavasanno'rthaḥ .
rogakartṛkā vastutaḥkarmībhūtacauragatā santāpādipīḍetyarthaḥ. atra bhāvaghañantena
rogaśabdena śārīrakṣayādivikāraviśeṣo vivakṣitaḥ. saca rujāyāṃ kartā. tatkarmaścaurasya
śeṣatvavivakṣāyāṃ ṣaṣṭhī. `rogasya coraruje'ti samāso na bhavatīti bodhyam.
\r\najvarisaṃtāpyoriti. `rujārthānāṃ bhāvavacanānāṃ jvarisaṃtāpivarjitānā'miti
sūtraṃ vaktavyamityarthaḥ. rogasya caurajvara iti. atra caurajvaraśabde śeṣaṣaṣṭha\ufffdā
samāso bhavatyeva, śeṣaṣaṣṭhyāḥ punarvidhyabhāvāt. evaṃ `rogasya caurasaṃtāpa' ityatrāpi
bodhyam. atrā'jvarisaṃtāpyorityanuktau tu rujārthānāṃ bhāvavacanānāṃ karmaṇi śeṣe
cauraśabdātṣaṣṭhī syādityativyā\ufffdpta darśayitumāha–rogakartṛkamiti.
rogakartṛko vastutaḥkarmībhūtacaurasaṃbandhī jvaraḥ saṃtāpo veti yāvat. evaṃca
jvarisaṃtāpyoḥ rujārthakatvādrogātmakabhāvakartṛkatvācca tatkarmaṇaścaurasya
śeṣatvavivakṣāyāṃ nā'nena ṣaṣṭhī, kintu kṛdyoge ṣaṣṭhī, ṣaṣṭhī śeṣe ityeva ṣaṣṭhī
vā. ataḥ-caurajvaraḥ caurasantāpa iti samāso bhavatyeveti bhāvaḥ.
Bālamanoramā2:
rujārthānāṃ bhāvavacanānāmajvareḥ 607, 2.3.54 rujārthānām. rujā pīḍā roga ityart
See More
rujārthānāṃ bhāvavacanānāmajvareḥ 607, 2.3.54 rujārthānām. rujā pīḍā roga ityartho yeṣāmiti vigrahaḥ. bhāvavacanānāmityetadvyācaṣṭe--bhāvakartṛkāṇāmiti. vaktīti vacanaḥ, kartari lyuṭ. prakṛtyarthau na vivakṣitaḥ. bhāvo=dhātvartho, vacanaḥ=kartā yeṣāmiti vigrahaḥ. bhāvakartṛkāṇāmiti phalitamiti bhāṣye spaṣṭam. śeṣa iti karmaṇīti cānuvartate. tadāha--karmaṇi śeṣa iti. idamapi samāsā'bhāvārthameva. caurasya rogasya rujeti. atra rujeti vyādhikṛtasantāpādipīḍocyate. rogaścauraṃ saṃtāpādinā pīḍayatīti paryavasanno'rthaḥ. rogakartṛkā vastutaḥkarmībhūtacauragatā santāpādipīḍetyarthaḥ. atra bhāvaghañantena rogaśabdena śārīrakṣayādivikāraviśeṣo vivakṣitaḥ. saca rujāyāṃ kartā. tatkarmaścaurasya śeṣatvavivakṣāyāṃ ṣaṣṭhī. "rogasya coraruje"ti samāso na bhavatīti bodhyam. ajvarisaṃtāpyoriti. "rujārthānāṃ bhāvavacanānāṃ jvarisaṃtāpivarjitānā"miti sūtraṃ vaktavyamityarthaḥ. rogasya caurajvara iti. atra caurajvaraśabde śeṣaṣaṣṭha()ā samāso bhavatyeva, śeṣaṣaṣṭhyāḥ punarvidhyabhāvāt. evaṃ "rogasya caurasaṃtāpa" ityatrāpi bodhyam. atrā'jvarisaṃtāpyorityanuktau tu rujārthānāṃ bhāvavacanānāṃ karmaṇi śeṣe cauraśabdātṣaṣṭhī syādityativyā()pta darśayitumāha--rogakartṛkamiti. rogakartṛko vastutaḥkarmībhūtacaurasaṃbandhī jvaraḥ saṃtāpo veti yāvat. evaṃca jvarisaṃtāpyoḥ rujārthakatvādrogātmakabhāvakartṛkatvācca tatkarmaṇaścaurasya śeṣatvavivakṣāyāṃ nā'nena ṣaṣṭhī, kintu kṛdyoge ṣaṣṭhī, ṣaṣṭhī śeṣe ityeva ṣaṣṭhī vā. ataḥ-caurajvaraḥ caurasantāpa iti samāso bhavatyeveti bhāvaḥ.
Tattvabodhinī1:
rujārthānām. `rujo bhaṅge'. bhidādipāṭhādata eva nipātanādvā aṅi ṭāp. rujā Sū #543
See More
rujārthānām. `rujo bhaṅge'. bhidādipāṭhādata eva nipātanādvā aṅi ṭāp. rujā
vyādhirartho yeṣāṃ teṣāṃ rujārthānāṃ dhātūnāṃ
bhāvavācakatvā'vyabhicārādbhāvaśabdenā'tra ghañādivācyaḥ siddharūpo bhāva ucyate. vaktīti
vacanaḥ. bāhulakātkartari lyuṭ. prakṛtyarthastu na vivakṣitaḥ, nahi bhāvo vaktā
sambhavati. tasmātpratyayasya sādhutvanirvāhāyaiva vaciriti bodhyam. tathā cāyamarthaḥ,—
bhāvo vacanaḥ=kartā yeṣāṃ teṣāṃ bhāvavacanānāmiti, tadetavdyācaṣṭe—bhāvakartṛkāṇāmiti.
`rujārthānāṃ bhāvakartṛkāṇām' ityeva sūtrayituṃ yuktam. caurasyeti. curā śīlamasya
cauraḥ. atra karmaṇi śeṣatvavivakṣāyāmanena ṣaṣṭhī.\r\najvarisaṃtāpyoriti vācyam.
rogasyeti. `padaruja–' iti ghañā rogo bhāvo'bhidhīyate, sa ca rujāyāṃ kartā.
`kartṛkarmaṇoḥ–' iti rogaśabdātṣaṣṭhī. bhāvākartṛkāṇāṃ kim?. śloṣmamaścaurarujā.
`māyuḥ pittaṃ kaphaḥ śleṣmā' ityamaraḥ.
Tattvabodhinī2:
rujārthānāṃ bhāvavacanānāmajvareḥ 543, 2.3.54 rujārthānām. "rujo bhaṅge&quo
See More
rujārthānāṃ bhāvavacanānāmajvareḥ 543, 2.3.54 rujārthānām. "rujo bhaṅge". bhidādipāṭhādata eva nipātanādvā aṅi ṭāp. rujā vyādhirartho yeṣāṃ teṣāṃ rujārthānāṃ dhātūnāṃ bhāvavācakatvā'vyabhicārādbhāvaśabdenā'tra ghañādivācyaḥ siddharūpo bhāva ucyate. vaktīti vacanaḥ. bāhulakātkartari lyuṭ. prakṛtyarthastu na vivakṣitaḥ, nahi bhāvo vaktā sambhavati. tasmātpratyayasya sādhutvanirvāhāyaiva vaciriti bodhyam. tathā cāyamarthaḥ,---bhāvo vacanaḥ=kartā yeṣāṃ teṣāṃ bhāvavacanānāmiti, tadetavdyācaṣṭe---bhāvakartṛkāṇāmiti. "rujārthānāṃ bhāvakartṛkāṇām" ityeva sūtrayituṃ yuktam. caurasyeti. curā śīlamasya cauraḥ. atra karmaṇi śeṣatvavivakṣāyāmanena ṣaṣṭhī.ajvarisaṃtāpyoriti vācyam. rogasyeti. "padaruja--" iti ghañā rogo bhāvo'bhidhīyate, sa ca rujāyāṃ kartā. "kartṛkarmaṇoḥ--" iti rogaśabdātṣaṣṭhī. bhāvākartṛkāṇāṃ kim(). śloṣmamaścaurarujā. "māyuḥ pittaṃ kaphaḥ śleṣmā" ityamaraḥ.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents