Kāśikāvṛttī1:
upayukatādanyaḥ śeṣaḥ. ṣeśaḥ samāso bahuvrīhisaṃjño bhavati. kaśca śeṣaḥ samāso
See More
upayukatādanyaḥ śeṣaḥ. ṣeśaḥ samāso bahuvrīhisaṃjño bhavati. kaśca śeṣaḥ samāso na uktaḥ.
vakṣyati anekam anyapadārthe 2-2-24 citraguḥ. śabalaguḥ. kṛṣṇottarāsaṅgaḥ. śeṣaḥ
iti kim? unmattagaṅgam. lohitagaṅgam. bahuvrīhipradeśāḥ na bahuvrīhau 1-1-29
ityevam ādayaḥ.
Kāśikāvṛttī2:
śeṣo bahuvrīhiḥ 2.2.23 upayukatādanyaḥ śeṣaḥ. ṣeśaḥ samāso bahuvrīhisaṃjño bhav
See More
śeṣo bahuvrīhiḥ 2.2.23 upayukatādanyaḥ śeṣaḥ. ṣeśaḥ samāso bahuvrīhisaṃjño bhavati. kaśca śeṣaḥ samāso na uktaḥ. vakṣyati anekam anyapadārthe 2.2.24 citraguḥ. śabalaguḥ. kṛṣṇottarāsaṅgaḥ. śeṣaḥ iti kim? unmattagaṅgam. lohitagaṅgam. bahuvrīhipradeśāḥ na bahuvrīhau 1.1.28 ityevam ādayaḥ.
Nyāsa2:
śeṣo bahuvrīhiḥ. , 2.2.23 "upayuktādyo'nyaḥ" iti. abhihitādanya ityart
See More
śeṣo bahuvrīhiḥ. , 2.2.23 "upayuktādyo'nyaḥ" iti. abhihitādanya ityarthaḥ. "yadyānyaḥ samāso noktaḥ" iti. yatrānyā samāsasaṃjñā na vihitetyarthaḥ. "citraguḥ" iti. atra bahuvrīhitve sati "bahuvrīhau prakṛtyā pūrvapadam" 6.2.1 ityeṣa vidhirbhavati. "unmattagaṅgam" iti. "anyapadārthe ca saṃjñāyām" 2.1.20 ityavyayībhāvaḥ. asati hi śeṣagrahaṇa ihāpi bahuvrīhiḥ syāt. nanu ca bahuvrīhau prāpte'vyayībhāvastvārabhyamāṇastasyaiva bādhako bhaviṣyati, tatkuto bahuvrīhiprasaṅgaḥ? "prākkaḍārāt paraṃ kāryam" ityasmin pakṣa idaṃ pratyudāharaṇamupanyastam. tatra hi pakṣe kayadi śeṣagrahaṇaṃ na kriyeta, tataḥ anyapadārtheca saṃjñāyām" 2.1.20 iti vacanaprāmāṇyadavyayībhāvaḥ syāt. paratvādbahuvrīhirityeke. ayantu pakṣo vṛttikāreṇa nāśrita ityayuktametat. tasmāt "ākaḍārādekā saṃjñā" 1.4.1 ityasmin pakṣe "vyaktiḥ padārthaḥ" ityeddarśamāśrityedaṃ pratyudāharaṇamupanyastam. vyaktau hi padārthe pratilakṣye lakṣaṇaṃ pravatrtate. atrāsati śeṣagrahaṇe yadesadviṣayaṃ lakṣaṇaṃ tadakṛtārthamityavaśyaṃ tena pravarttitavyam. ekasaṃjñādhikārācca yogapadyaṃ na sambhavatīti vacanaprāmāṇyādubhayaprasaṅgaḥ, ubhe api paryāyeṇa syātāmityapare॥
Laghusiddhāntakaumudī1:
adhikāro'yaṃ prāgdvandvāt.. Sū #968
Laghusiddhāntakaumudī2:
śeṣo bahuvrīhiḥ 968, 2.2.23 adhikāro'yaṃ prāgdvandvāt॥
Bālamanoramā1:
śeṣo bahuvrīhiḥ. trikasyeti. vibhakterityarthaḥ. nanu `dvitīyā śrite'ti
`t Sū #819
See More
śeṣo bahuvrīhiḥ. trikasyeti. vibhakterityarthaḥ. nanu `dvitīyā śrite'ti
`tṛtīyā tatkṛte'ti `caturthī tadarthe'ti `pañcamī bhayene'ti, `ṣaṣṭhī'ti, `saptamī
śauṇḍai'riti ca dvitīyādivibhaktīnāṃ ṣaṇṇāṃ samāso vihitaḥ. `viśeṣaṇaṃ
viśeṣyeṇe'tyādinā tu prathamāyā api samāso vihitaḥ, ataḥ śeṣavibhaktirdurlabhetyata
āha–viśiṣyeti. viśeṣaṇasamāsasya vastutaḥ prathamāvibhaktau pravṛttāvapi pratamāvibhakiṃ?ta
viśiṣya uccārya vidhānā'bhāvātsamāsavidhiṣu
visiṣyanirdiṣṭadvitīyādivibhaktiṣaṭkāpekṣayā śeṣaḥ prathamāvibhaktirita bhāvaḥ. tadāha-
-prathamānta ityartha iti. etacca bhāṣye spaṣṭam.
Bālamanoramā2:
śeṣo bahuvrīhiḥ 819, 2.2.23 śeṣo bahuvrīhiḥ. trikasyeti. vibhakterityarthaḥ. nan
See More
śeṣo bahuvrīhiḥ 819, 2.2.23 śeṣo bahuvrīhiḥ. trikasyeti. vibhakterityarthaḥ. nanu "dvitīyā śrite"ti "tṛtīyā tatkṛte"ti "caturthī tadarthe"ti "pañcamī bhayene"ti, "ṣaṣṭhī"ti, "saptamī śauṇḍai"riti ca dvitīyādivibhaktīnāṃ ṣaṇṇāṃ samāso vihitaḥ. "viśeṣaṇaṃ viśeṣyeṇe"tyādinā tu prathamāyā api samāso vihitaḥ, ataḥ śeṣavibhaktirdurlabhetyata āha--viśiṣyeti. viśeṣaṇasamāsasya vastutaḥ prathamāvibhaktau pravṛttāvapi pratamāvibhakiṃ()ta viśiṣya uccārya vidhānā'bhāvātsamāsavidhiṣu visiṣyanirdiṣṭadvitīyādivibhaktiṣaṭkāpekṣayā śeṣaḥ prathamāvibhaktirita bhāvaḥ. tadāha--prathamānta ityartha iti. etacca bhāṣye spaṣṭam.
Tattvabodhinī1:
śeṣo bahuvrīhiḥ. `śiṣ asarvopayoge' karmaṇi ghañ. atra vṛttikṛt—,
`yatrāny Sū #719
See More
śeṣo bahuvrīhiḥ. `śiṣ asarvopayoge' karmaṇi ghañ. atra vṛttikṛt—,
`yatrānyaḥ samāso noktaḥ sa śeṣa' ityāha. `yeṣāṃ padānāṃ
yasminnarthe'vyayībhāvādisaṃjñakaḥ samāso na vihitaḥ sa śeṣa ityartha'iti haradatto
vyākhyāt. etacca `prākkaḍārātparaṃ kārya'miti pāṭhābhiprāyeṇa bodhyam. asmistu
pakṣe śeṣagrahaṇā'bhāve unmattagaṅgamityatra paratvādbahuvrāhiḥ syāt,
niravakāśatvāccā'vyayībhāva ityunmattagaṅga ityādyaniṣṭaṃ pakṣe prasajyate. `ā
kaḍārādeke'ti pāṭhābhyupagamapakṣe tvekasaṃjñā'dhikāreṇāvenmattagaṅgamityādisiddheḥ
śeṣagrahaṇaṃ vyartham. niravakāśatayā'vyayībhāvasaṃjñayā bahuvrīhisaṃjñāyā bādhāt.
atastatrāpi prayojanamāha–dvitīyā śritetyādineti. seṣadhikārasthabahuvrīhereva
`śeṣādvibhāṣe'ti kappratyayo nānyasmādbahuvrīhorityetallābhārthamapi
śeṣagrahaṇamāvaśyakamiti bodhyam. yasya trikasyeti. yadyapi `prādayo gatādyarthe
prathamaye'tyuktam, tathāpi `dvitīyā śritādibhiḥ'itivat `prathamā kenacitsaha
samasyate'iti noktamityarthaḥ. vārtikakṛtā prathamayetyuktāvapi sūtrakṛtā noktamiti
vā. prathamāntamiti. `kaṇṭhekāla'ityādibahuvrīhistu jñāpakasādhya iti bhāvaḥ. anyasya
padasyārtha iti. samasyamānapadātiriktasya padasyā'rtha ityarthaḥ. padena hi
prakṛtyarthopasarjanakaḥ pratyayārthaḥ karmakatrrādirabhidhīyate. prathamāntena tu
prātipadikārthamātram. yadyapi trikapakṣe saṅkhyā pratyayārthastathāpi tasyāḥ
prakṛtyarthaṃ prati viśeṣaṇatvānna prakṛtyarthopasarjanakaḥ pratyayārthaḥ
prathamāntasyāsti. evaṃ ca `dvitīyāntādyarthe'iti phalitam.
Tattvabodhinī2:
śeṣo bahuvrīhiḥ 719, 2.2.23 śeṣo bahuvrīhiḥ. "śiṣ asarvopayoge" karmaṇ
See More
śeṣo bahuvrīhiḥ 719, 2.2.23 śeṣo bahuvrīhiḥ. "śiṣ asarvopayoge" karmaṇi ghañ. atra vṛttikṛt---, "yatrānyaḥ samāso noktaḥ sa śeṣa" ityāha. "yeṣāṃ padānāṃ yasminnarthe'vyayībhāvādisaṃjñakaḥ samāso na vihitaḥ sa śeṣa ityartha"iti haradatto vyākhyāt. etacca "prākkaḍārātparaṃ kārya"miti pāṭhābhiprāyeṇa bodhyam. asmistu pakṣe śeṣagrahaṇā'bhāve unmattagaṅgamityatra paratvādbahuvrāhiḥ syāt, niravakāśatvāccā'vyayībhāva ityunmattagaṅga ityādyaniṣṭaṃ pakṣe prasajyate. "ā kaḍārādeke"ti pāṭhābhyupagamapakṣe tvekasaṃjñā'dhikāreṇāvenmattagaṅgamityādisiddheḥ śeṣagrahaṇaṃ vyartham. niravakāśatayā'vyayībhāvasaṃjñayā bahuvrīhisaṃjñāyā bādhāt. atastatrāpi prayojanamāha--dvitīyā śritetyādineti. seṣadhikārasthabahuvrīhereva "śeṣādvibhāṣe"ti kappratyayo nānyasmādbahuvrīhorityetallābhārthamapi śeṣagrahaṇamāvaśyakamiti bodhyam. yasya trikasyeti. yadyapi "prādayo gatādyarthe prathamaye"tyuktam, tathāpi "dvitīyā śritādibhiḥ"itivat "prathamā kenacitsaha samasyate"iti noktamityarthaḥ. vārtikakṛtā prathamayetyuktāvapi sūtrakṛtā noktamiti vā. prathamāntamiti. "kaṇṭhekāla"ityādibahuvrīhistu jñāpakasādhya iti bhāvaḥ. anyasya padasyārtha iti. samasyamānapadātiriktasya padasyā'rtha ityarthaḥ. padena hi prakṛtyarthopasarjanakaḥ pratyayārthaḥ karmakatrrādirabhidhīyate. prathamāntena tu prātipadikārthamātram. yadyapi trikapakṣe saṅkhyā pratyayārthastathāpi tasyāḥ prakṛtyarthaṃ prati viśeṣaṇatvānna prakṛtyarthopasarjanakaḥ pratyayārthaḥ prathamāntasyāsti. evaṃ ca "dvitīyāntādyarthe"iti phalitam.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents