Kāśikāvṛttī1:
ekadeśinā ekādhikaraṇe iti vartate. samapravibhāge 'rdhaśabdo napuṃsakam āviṣṭal
See More
ekadeśinā ekādhikaraṇe iti vartate. samapravibhāge 'rdhaśabdo napuṃsakam āviṣṭaliṅgaḥ,
tasya idaṃ grahanam. ardham ityetad napuṃsakam ekadeśināekādhikaraṇena samasyate,
tatpuruṣaśca samāso bhavati. ṣaṣṭhīsamāsāpavādo 'yam yogaḥ. ardhaṃ pippalyāḥ
ardhapippalī. ardhakośātakī. napuṃsakam iti kim? grāmārdhaḥ. nagarārdhaḥ. ekadeśinā
ityeva, ardhaṃ pasor devadattasya. devadattena saha samaso na bhavati. ekādhikaraṇe ityeva,
ardhaṃ pippalīnām.
Kāśikāvṛttī2:
ardhaṃ napuṃsakam 2.2.2 ekadeśinā ekādhikaraṇe iti vartate. samapravibhāge 'rdh
See More
ardhaṃ napuṃsakam 2.2.2 ekadeśinā ekādhikaraṇe iti vartate. samapravibhāge 'rdhaśabdo napuṃsakam āviṣṭaliṅgaḥ, tasya idaṃ grahanam. ardham ityetad napuṃsakam ekadeśināekādhikaraṇena samasyate, tatpuruṣaśca samāso bhavati. ṣaṣṭhīsamāsāpavādo 'yam yogaḥ. ardhaṃ pippalyāḥ ardhapippalī. ardhakośātakī. napuṃsakam iti kim? grāmārdhaḥ. nagarārdhaḥ. ekadeśinā ityeva, ardhaṃ pasor devadattasya. devadattena saha samaso na bhavati. ekādhikaraṇe ityeva, ardhaṃ pippalīnām.
Nyāsa2:
arddhaṃ nupaṃsakam. , 2.2.2 "samapravibhāge tvadrdhaśabdo napuṃsakamāviṣṭal
See More
arddhaṃ nupaṃsakam. , 2.2.2 "samapravibhāge tvadrdhaśabdo napuṃsakamāviṣṭaliṅgastasyedaṃ grahaṇam" iti. yadyevam, samagrahaṇameva katrtavyam? naivaṃ śakyam, anekārthatvāt samaśabdasya. tathā hi--sa nimnonnatādirahite'pi deśe vatrtate-- yathā--same yajeteti, nimnonnatādirahite deśe yajetetyarthaḥ. athāpi samapravibhāga icyucyate, evamapi gurutvaṃ syāt, tasmānnapuṃsakagrahaṇaṃ katrtavyam? na katrtavyam; adrdhamiti napuṃsakaliṅgena nirdeśādeva hi napuṃsakasya grahaṇaṃ bhaviṣyati, naitadasti; asati hi napuṃsakagrahaṇaṃ śabdarūpāpekṣayā napuṃsakanirdeśa iti vijñāyeta, yathā-- "svamajñātidhanākhyāyām" 1.1.34, "banthuni bahuvrīhau" 6.1.14 iti ca; tataścādrdhaśabdasya napuṃsakaliṅgatvatā'nāśritā syāt. evamanupaṃsakaliṅgo'pi samasyeta. tasmādadrdhaśabdasya napuṃsakaliṅgatvamāśrayituṃ napuṃsakamiti vaktavyam. "adrdhapiptalī" iti. "paravaliṅgam" 2.4.26 iti strīliṅgatā. athātra "gostriyorupasarjanasya" (1.2.48) iti hyasvatvaṃ kasmānna bhavati? anupasarjanatvāt. upasarjanatvaṃ tu "ekavibhakti ca" 1.2.44 iti. atra "vibhāṣā chandasi" 1.2.36 ityato vibhāṣāgrahaṇamanuvatrtate. sā ca vyavasthitavibhāṣā pratipāditā. "grāmārddhaḥ" iti. grāmasyaikadeśa ityarthaḥ.
"adrdha paśordaivadattasya" iti. devadattaśabdena saha samāso na bhavati. anekadeśitvāddevadattasya. na hrasāvekadeśaḥ, kintarhi? svāmī. yastvekadeśī paśuśabdaḥ, tena saha bhavatyeva samāsaḥ. satyapi paśuśabdasya sāpekṣatve paśoḥ prādhānyāt samāso bhavatyeva-- adrdhapaśurdevadattasyeti॥
Laghusiddhāntakaumudī1:
samāṃśavācyardhaśabdo nityaṃ klībe, sa prāgvat. ardhaṃ pippalyāḥ
ardhapippalī. Sū #936
Laghusiddhāntakaumudī2:
ardhaṃ napuṃsakam 936, 2.2.2 samāṃśavācyardhaśabdo nityaṃ klībe, sa prāgvat. ard
See More
ardhaṃ napuṃsakam 936, 2.2.2 samāṃśavācyardhaśabdo nityaṃ klībe, sa prāgvat. ardhaṃ pippalyāḥ ardhapippalī.
Bālamanoramā1:
ardhaṃ napuṃsakam. ardhamiti napuṃsakaliṅganirdeśādeva napuṃsakatve labdhe
puna Sū #704
See More
ardhaṃ napuṃsakam. ardhamiti napuṃsakaliṅganirdeśādeva napuṃsakatve labdhe
punarnapuṃsakagrahaṇaṃ nityanapuṃsakaliṅgasya grahaṇārthamityabhipretyāha–
samāṃśavācyardhaśabdo nityaṃ klībe iti. `vartate' iti śeṣaḥ. `vā puṃsyardho'rdhaṃ
sameṃ'śake' iti kośāditi bhāvaḥ. aṃśasāmānyavācī ardhaśabdaḥ puṃsi vā napuṃsake vā bhavati.
same tvaṃśe ardhaśabdo napuṃsakaliṅga evetyarthaḥ. bhāṣye tu samapravibhāge
napuṃsakaliṅgo'rdhaśabdaḥ, aṃśasāmānyavācī tu puṃliṅga ityuktam. sa prāgvaditi. sa
nityanapuṃsakaliṅgo'rdhaśabdo'vayavivācinā samasyata ityarthaḥ. \r\nardhaśabdasya
pūrvādyanantarbhāvātpūrveṇa na prāptiḥ. nanvardhaṃ pippalyā
ardhapippalītyudāharaṇaṃ vakṣyati. tatra ardhaṃ pippalyāḥ ardhapippalī, ardhena
pippalyā ardhapippalyā, ardhāya pippalyāḥ ardhapippalyai, ardhātpippalyāḥ,
ardhasya pippalyāḥ ardhapippalyāḥ, ardhe pippalyāḥ ardhapippalyāmiti vigraheṣu
pippalīśabdasya niyatavibhaktikatayā `ekavibhakti cāpūrvanipāte'ityupasarjanatvāt
`gostriyoḥ' iti hyasvaḥ syādityata āha–ekavibhaktāviti. `ekavibhakti
cāpūrvanipāte' iti sūtre `aṣaṣṭha\ufffdnta'miti vaktavyamityarthaḥ. tataśca
pippalīśabdasya ṣaṣṭhnyatatvānnopasarjanatvamiti na hyasva ityarthaḥ. nanvevaṃ sati
pañcānāṃ khaṭvānāṃ samāhāraḥ samāhāraṃ samāhāreṇetyādivigraheṣu khaṭvāśabdasya
niyatavibhaktikatve'pi ṣaṣṭha\ufffdntatvādanupasarjanatvāt `gostriyo'riti
hyasvā'bhāve'dantatvā'bhāvena `dvigo'riti ṅībabhāve pañcakhaṭveti syāt,
pañcakhaṭvīti na syādityata āha–ekadeśisamāseti. `apathaṃ napuṃsaka'miti sūtrabhāṣye
pañcakhaṭvītyudāharaṇamatra liṅgamiti bhāvaḥ. ardhapippalīti.
`prathamānirdiṣṭa'mityardhaśapabdasyopasarjanatvātpūrvanipātaḥ. pa#ippalīśabdasya tu
vigrahe niyatavibhaktikatve'pi `ekavibhaktau' iti niṣedhādupasarjanatvā'bhāvānna hyasva
iti bhāvaḥ. grāmārdha iti. grāmasyā'rdha iti vigrahaḥ. grāmasyāṃśa ityarthaḥ.
ardhaśabdasya samāṃśavācitvā'bhāvena nityanapuṃsakatvā'bhāvānnāyaṃ samāsa, kintu
`ṣaṣṭhī'ityeva samāsa iti ṣaṣṭha\ufffdntasya pūrvanipātaḥ. dravyaikya eveti.
ekādhikaraṇa ityanuvartata evetyarthaḥ. ardhaṃ pippalīnāmiti. atra dravyaikyā'bhāvānna
samāsaḥ. sati samāse'rdhapippalītyeva syāt, viśeṣyaikyāt. idaṃ sūtraṃ
`paravalliṅga'miti sūtrabhāṣye pratyākhyātam.
Bālamanoramā2:
arddhaṃ napuṃsakam 704, 2.2.2 ardhaṃ napuṃsakam. ardhamiti napuṃsakaliṅganirdeśā
See More
arddhaṃ napuṃsakam 704, 2.2.2 ardhaṃ napuṃsakam. ardhamiti napuṃsakaliṅganirdeśādeva napuṃsakatve labdhe punarnapuṃsakagrahaṇaṃ nityanapuṃsakaliṅgasya grahaṇārthamityabhipretyāha--samāṃśavācyardhaśabdo nityaṃ klībe iti. "vartate" iti śeṣaḥ. "vā puṃsyardho'rdhaṃ sameṃ'śake" iti kośāditi bhāvaḥ. aṃśasāmānyavācī ardhaśabdaḥ puṃsi vā napuṃsake vā bhavati. same tvaṃśe ardhaśabdo napuṃsakaliṅga evetyarthaḥ. bhāṣye tu samapravibhāge napuṃsakaliṅgo'rdhaśabdaḥ, aṃśasāmānyavācī tu puṃliṅga ityuktam. sa prāgvaditi. sa nityanapuṃsakaliṅgo'rdhaśabdo'vayavivācinā samasyata ityarthaḥ. ardhaśabdasya pūrvādyanantarbhāvātpūrveṇa na prāptiḥ. nanvardhaṃ pippalyā ardhapippalītyudāharaṇaṃ vakṣyati. tatra ardhaṃ pippalyāḥ ardhapippalī, ardhena pippalyā ardhapippalyā, ardhāya pippalyāḥ ardhapippalyai, ardhātpippalyāḥ, ardhasya pippalyāḥ ardhapippalyāḥ, ardhe pippalyāḥ ardhapippalyāmiti vigraheṣu pippalīśabdasya niyatavibhaktikatayā "ekavibhakti cāpūrvanipāte"ityupasarjanatvāt "gostriyoḥ" iti hyasvaḥ syādityata āha--ekavibhaktāviti. "ekavibhakti cāpūrvanipāte" iti sūtre "aṣaṣṭha()nta"miti vaktavyamityarthaḥ. tataśca pippalīśabdasya ṣaṣṭhnyatatvānnopasarjanatvamiti na hyasva ityarthaḥ. nanvevaṃ sati pañcānāṃ khaṭvānāṃ samāhāraḥ samāhāraṃ samāhāreṇetyādivigraheṣu khaṭvāśabdasya niyatavibhaktikatve'pi ṣaṣṭha()ntatvādanupasarjanatvāt "gostriyo"riti hyasvā'bhāve'dantatvā'bhāvena "dvigo"riti ṅībabhāve pañcakhaṭveti syāt, pañcakhaṭvīti na syādityata āha--ekadeśisamāseti. "apathaṃ napuṃsaka"miti sūtrabhāṣye pañcakhaṭvītyudāharaṇamatra liṅgamiti bhāvaḥ. ardhapippalīti. "prathamānirdiṣṭa"mityardhaśapabdasyopasarjanatvātpūrvanipātaḥ. pa#ippalīśabdasya tu vigrahe niyatavibhaktikatve'pi "ekavibhaktau" iti niṣedhādupasarjanatvā'bhāvānna hyasva iti bhāvaḥ. grāmārdha iti. grāmasyā'rdha iti vigrahaḥ. grāmasyāṃśa ityarthaḥ. ardhaśabdasya samāṃśavācitvā'bhāvena nityanapuṃsakatvā'bhāvānnāyaṃ samāsa, kintu "ṣaṣṭhī"ityeva samāsa iti ṣaṣṭha()ntasya pūrvanipātaḥ. dravyaikya eveti. ekādhikaraṇa ityanuvartata evetyarthaḥ. ardhaṃ pippalīnāmiti. atra dravyaikyā'bhāvānna samāsaḥ. sati samāse'rdhapippalītyeva syāt, viśeṣyaikyāt. idaṃ sūtraṃ "paravalliṅga"miti sūtrabhāṣye pratyākhyātam.
Tattvabodhinī1:
ardha napuṃsatam. khaṇḍāvācyadrdhaśabdo na nityanapuṃsakaḥ, grāmārddho nagarādr Sū #626
See More
ardha napuṃsatam. khaṇḍāvācyadrdhaśabdo na nityanapuṃsakaḥ, grāmārddho nagarādrdha
iti yathā. samāṃśavācī tu nityanapuṃsakaḥ. sa eveha gṛhrate, `pūrvasūtre evādrdhaśabde
paṭhanīye `ardha'mitaci yogavibhāgena nirdeśānnapuṃsakatve labdhe,
punarnapuṃsakagirahaṇādityāśayena vyācaṣṭe–nityaṃ klībe sa iti. yo
nityanapuṃsakaliṅigaḥ sa ityarthaḥ. prāgvaditi. ekatvaviśiṣṭenāvayavinā samasyata
ityarthaḥ. anye tu vyācakhyuḥ–`ardha'miti nirdeśādeva napuṃsakatve siddhe
napuṃsakagrahaṇaṃ `sūtreṣu liṅganirdeśo na vivakṣitaḥ'iti jñāpayitum. `tena
tasyeda'mityādi liṅgatraye'pi bhavatīti. `ardhapippalī'tyatra `ekavibhakti
cāpūrvanipāte'ityupasarjanasaṃjñāyāṃ `gostrīyo'riti hyasvaḥ syādityāśaṅkya
samādhatte–aṣaṭha\ufffdntavacanamiti. tena pippalīśabdasyā'nupasarjanatvātanna doṣa iti
bhāvaḥ. nanvevaṃ pañcānāṃ khaṭvānāṃ samāhāraḥ pañcakhaṭvīti na sidhdyet,
upasarjanasaṃjñāniṣedhena khaṭvetyākāre hyasvāpravṛtteradantatvābhāvena `dvigoḥ'iti
ṅīpo'pravṛtterata āha–.\r\nekavibhaktāvaṣaṣṭha\ufffdntavacanam.
ekadeśisamāsaviṣayako'miti. `pañcakhaṭhvī'ti bhāṣyodāharaṇameva `aṣaṭha\ufffdnto'tyasya
saṃkoce liṅgamitioo bhāvaḥ. ardhapippalīti. paravalliṅgatvātlastrītvam. ardha
pippalīnāmiti. sati samāse `ardhapippalī'tyeva syāt, viśeṣyaikyāt.
`paravalliṅga'miti liṅgātideśe'pi vacanātideśā'bhāvācceti bhāvaḥ. `ardhapipalyaḥ'iti
prayogastu `ardhāni pippalīnā'miti vigrahe asādhuścedapi khaṇḍasamuccaye sādhureva,
ardhaṃ pippalyā ardhapippalī, ardhapippalī ca ardhapippalī cetyādivigrahāt.
ekadeśinā kim?. ardhaṃ paśordevadattasya. atra devadattaḥ svāmī, na tvavayavīti na tena
samāsaḥ. idaṃ sūtraṃ `paravalliṅga'mityatra bhāṣye pratyākhyātam. tadyathā–
ardhaṃpippalīti hi karmadhārayeṇa siddham. `samudāye dṛṣṭāḥ śabdā avayaveṣvapi
vartante'iti nyāyāt. samapravibhāgādanyatra tavāpyeṣaiva gatiḥ,
`ardhāhāraḥ'ardhoktam' `ardhavilokitam' ityādiprayogadarśamāt. na ca samapravibhāge
ṣaṣṭhīsamāsaṃ bādhitumidaṃ sūtramiti vācyam, ṣaṣṭhīsamāsasyāpūṣṭatvāt. ataeva
kālidāsaḥ prāyuṅkta–`premṇā śarīrārdhaharāṃ harasye'ti.
Tattvabodhinī2:
adrdha napuṃsakam 626, 2.2.2 ardha napuṃsatam. khaṇḍāvācyadrdhaśabdo na nityanap
See More
adrdha napuṃsakam 626, 2.2.2 ardha napuṃsatam. khaṇḍāvācyadrdhaśabdo na nityanapuṃsakaḥ, grāmārddho nagarādrdha iti yathā. samāṃśavācī tu nityanapuṃsakaḥ. sa eveha gṛhrate, "pūrvasūtre evādrdhaśabde paṭhanīye "ardha"mitaci yogavibhāgena nirdeśānnapuṃsakatve labdhe, punarnapuṃsakagirahaṇādityāśayena vyācaṣṭe--nityaṃ klībe sa iti. yo nityanapuṃsakaliṅigaḥ sa ityarthaḥ. prāgvaditi. ekatvaviśiṣṭenāvayavinā samasyata ityarthaḥ. anye tu vyācakhyuḥ--"ardha"miti nirdeśādeva napuṃsakatve siddhe napuṃsakagrahaṇaṃ "sūtreṣu liṅganirdeśo na vivakṣitaḥ"iti jñāpayitum. "tena tasyeda"mityādi liṅgatraye'pi bhavatīti. "ardhapippalī"tyatra "ekavibhakti cāpūrvanipāte"ityupasarjanasaṃjñāyāṃ "gostrīyo"riti hyasvaḥ syādityāśaṅkya samādhatte--aṣaṭha()ntavacanamiti. tena pippalīśabdasyā'nupasarjanatvātanna doṣa iti bhāvaḥ. nanvevaṃ pañcānāṃ khaṭvānāṃ samāhāraḥ pañcakhaṭvīti na sidhdyet, upasarjanasaṃjñāniṣedhena khaṭvetyākāre hyasvāpravṛtteradantatvābhāvena "dvigoḥ"iti ṅīpo'pravṛtterata āha--.ekavibhaktāvaṣaṣṭha()ntavacanam. ekadeśisamāsaviṣayako'miti. "pañcakhaṭhvī"ti bhāṣyodāharaṇameva "aṣaṭha()nto"tyasya saṃkoce liṅgamitioo bhāvaḥ. ardhapippalīti. paravalliṅgatvātlastrītvam. ardha pippalīnāmiti. sati samāse "ardhapippalī"tyeva syāt, viśeṣyaikyāt. "paravalliṅga"miti liṅgātideśe'pi vacanātideśā'bhāvācceti bhāvaḥ. "ardhapipalyaḥ"iti prayogastu "ardhāni pippalīnā"miti vigrahe asādhuścedapi khaṇḍasamuccaye sādhureva, ardhaṃ pippalyā ardhapippalī, ardhapippalī ca ardhapippalī cetyādivigrahāt. ekadeśinā kim(). ardhaṃ paśordevadattasya. atra devadattaḥ svāmī, na tvavayavīti na tena samāsaḥ. idaṃ sūtraṃ "paravalliṅga"mityatra bhāṣye pratyākhyātam. tadyathā--ardhaṃpippalīti hi karmadhārayeṇa siddham. "samudāye dṛṣṭāḥ śabdā avayaveṣvapi vartante"iti nyāyāt. samapravibhāgādanyatra tavāpyeṣaiva gatiḥ, "ardhāhāraḥ"ardhoktam" "ardhavilokitam" ityādiprayogadarśamāt. na ca samapravibhāge ṣaṣṭhīsamāsaṃ bādhitumidaṃ sūtramiti vācyam, ṣaṣṭhīsamāsasyāpūṣṭatvāt. ataeva kālidāsaḥ prāyuṅkta--"premṇā śarīrārdhaharāṃ harasye"ti.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents