1/25:kim anantare yoge saṅkhyāpūrvaḥ saḥ dvigusañjñaḥ āhosvit pūrvamātre |
2/25:kim ca ataḥ |
3/25:yadi anantare yoge ekaśāṭī dvigoḥ iti īkāraḥ na prāpnoti |
4/25:atha pūrvamātre akabhikṣā atra api prāpnoti |
5/25:astu anantare |
6/25:kamam ekaśāṭī |
7/25:īkārāntena samāsaḥ bhaviṣyati |
8/25:ekā śāṭī ekaśāṭī |
9/25:iha tarhi ekāpūpī dvigoḥ iti īkāraḥ na prāpnoti |
10/25:astu tarhi pūrvamātre| katham ekabhikṣā |
11/25:ṭābantena samāsaḥ bhaviṣyati |
12/25:ekā bhikṣā ekabhikṣā |
13/25:iha tarhi saptarṣayaḥ igante dvigau iti eṣaḥ svaraḥ prāpnoti |
14/25:astu tarhi anantare |
15/25:katham ekāpūpī |
16/25:samāhāre iti eva siddham |
17/25:kaḥ punaḥ atra samāhāraḥ |
18/25:yat taddānam sambhramaḥ vā |
19/25:iha tarhi pañcahotāraḥ daśahotāraḥ igante dvigau iti eṣaḥ svaraḥ na prapnoti |
20/25:astu tarhi pūrvamātre |
21/25:katham saptarṣayaḥ |
22/25:antodāttaprakaraṇe tricakrādīnām chandasi iti evam etat siddham |
23/25:atha vā punaḥ astu anantare |
24/25:katham pañcahotāraḥ daśahotāraḥ |
25/25:ādyudāttaprakaraṇe divodāsādīnām chandasi iti eva siddham |

taddhitārthauttarapadasamāhāre ca 2-1-51 ityatra yaḥ saṅkhyāpūrvaḥ samāsaḥ sa dvigusaṃjño bhavati. taddhitārthe tāvat pañcasu kapāleśu saṃskṛtaḥ pañcakapālaḥ. daśakapālaḥ. saṃskṛtaṃ bhakṣāḥ 4-2-16 iti iha aṇ, tasya dvigor luganapatye 4-1-88) iti luk. uttarapade pañcanāvapriyaḥ. nāvo dvigoḥ (*5,4.99 iti samāsānto bhavati. samāhāre pañcapūlī. dvigoḥ 4-1-21 iti ṅīb bhavati. dvigupradeśāḥ dvigoḥ 4-1-21 ityevam ādayaḥ.

kutsitāni kutsanaiḥ 2.1.53 kutsitavācīni subantāni kutsanavacanaiḥ subantaiḥ saha samasyante, tatpuruṣaśca samāso bhavati. śabdapravṛttinimittakutsāyām ayaṃ samāsa iṣyate. viśeṣaṇaṃ viśeṣyeṇa bahulam 2.1.56 iti paranipāte prāpte viśeṣyasya pūrvanipātārtha ārambhaḥ. vaiyākaraṇakhasūciḥ. niṣpratibhaḥ ityarthaḥ. yājñikakitavaḥ. ayājyayājanatṛṣṇāparaḥ. mīmāṃsakadurdurūḍhaḥ. nāstikaḥ. kutsitāni iti kim? vaiyākaraṇaścauraḥ. na hyatra vaiyākaraṇatvaṃ kutsyate. kutsanaiḥ iti kim? kutsito brāhmaṇaḥ.

kutsitāni kutsanaiḥ. , 2.1.52 kutsitaśabdo'yamiha rūḍhimācaṣṭe. tathā ca niṣṭhā bhūtakālaṃ nopādatte. kutsanaśabdena ca kutsāhaturdharmo gṛhrate-- kutsyate gahrrate'neneti kṛtvā. bahuvacananirdeśastu svarūpavidhernirāsārthaḥ. tena kutsitavādinā kutsanavacanaiḥ saha samāso vijñāyate, na tu kutsitaśabdasya kutsanaśabdena. ata āha-- "kutsitavācīni" ityādi. śabdapravṛttinimittakutsāyāmayaṃ samāso veditavyaḥ. kutaḥ punaretallabhyate? pratyāsatteḥ. śabdasya hi pravṛttinimittaṃ pratyāsannam, atastat kutsāyāmeva samāsena bhavituṃ yuktam. "vaiyākaraṇakhasūciḥ" iti. vaiyākaraṇaścāsau khasūciśceti vigrahaḥ. yaḥ pṛṣṭaḥ san vyākaraṇe khamākāśaṃ sūcayatīti nirīkṣate niṣpratibho bhavati sa evamucyate. atra hi vaiyākaraṇatvaṃ vaiyākaraṇaśabdasya pravṛttinimittaṃ tat kutsyate; tatpunaḥ vyākaraṇādhyetṛsambandhaḥ, vyākaraṇaveditṛsambandho vā.tena hi nimittena vaiyākaraṇaśabdo puruṣe vatrtate. evamanyatrāpi śabdapravṛttinimittakutsāyāṃ samāso veditavyaḥ. "yājñikakitavaḥ" iti. kitava iva kitavaḥ. yathā hi kitavaḥ kiṃ tavāstīti dhanavattāmātramapekṣamāṇo dyūte pravatrtate, na tu tasya jātyādikamapekṣate; tathā yājñiko'pi yājane pravatrtamāno yastṛṣṇayā'yājyasya dhanavatāmātramapekṣate, na tu tasya yāgārhatāṃ sa yājñikakitava ityucyate. ata āha- "ayājyayājanatṛṣṇāpara ucyate" iti. "mīmāṃsakadurdurūḍhaḥ" iti. mīmāṃsako mīmāṃsādhyayanaphalamanavāpya nāstiko jāta iti pratīyate. "vaiyākaraṇaścauraḥ" iti. nanu cauratvena gahrramāṇo vaiyākaraṇaḥ kutsito bhavatyeva. tadabhiṣāyī ca vaiyākaraṇaśabdaḥ. tatkathamidaṃ pratyudāharaṇamupapadyata ityāha-- "na hratra " ityādi. pratyāsatterhi śabdapravṛttinimittasya kutsāyāṃ sasāsena bhavitavyam. na ceha vaiyākaraṇaśabdasya pravṛttinimittaṃ kutsyate; yasmāccauro'pi samyak vyākaraṇaṃ vettyadhīte vā. tasmānnātra śabdapravṛttinimittaṃ kutsyate, kiṃ tarhi? yatra tadvaiyākaraṇatvaṃ vatrtate sa kutsyate, vaiyākaraṇatvantu tasyopalakṣaṇameva kevalam, yo'sau vaiyākaraṇaḥ sa cauraḥ, yathā-- yaḥ kampate so'()āttha iti. atra kampanama()ātthasyopalakṣaṇam. "kutsito bāhṛṇaḥ" iti. bhavatyatra kutsitaśabdaḥ kutsitābhidhāyī. na tu brāāhṛṇaśabdaḥ kutsanavacanaḥ॥ "pāpāṇakaśabdau kutsanābhidhāyinau" ityuktam. yadyevamatra pūrveṇaiva siddhaḥ samāsaḥ, kimarthamidanucyata ityāśaṅ()kyāha-- "tayoḥ" ityādi. yadi pūrveṇa syāt samāsaḥ, tataḥ kutsitaśabdasya prathamānirdiṣṭatvāt pūrvenipātaḥ syāt, pāpāpaṇakaśabdayostu paranipātaḥ. tasmāt pūrvanipātārthamidamārabhyate. kutsitagrahaṇaṃ vispaṣṭārtham. anyathā pūrvayogādeva kutsita ityanuvartiṣyata iti tanna katrtavyameva syāt॥

atra samāse sati `gorataddhitaluki' iti ṭaci avādeśe pañcagavaśabdasya dvigukāryaṃ vidhāsyan dvigusaṃjñāmāha–saṃkhyāpūrvo dviguḥ. saṅkhyā pūrvo'vayavo yasyeti bahuvrīhiḥ. `taddhitārtha' iti pūrvasūtravihitasamāso'nyapadārthaḥ, pratyāsatteḥ, tadāha–taddhitārthetyatroktastrividha iti. taddhitārthe viṣaye uttarapade ca parataḥ samāhāre ca vācye ityevaṃ triprakāro yaḥ saṅkhyāpūrvaḥ samāsa uktaḥ, sa dviguriti yāvat. tathāca pañcagavaśabdasya samāhāre vācye vihitasamāsatvāddvigusaṃjñā sthitā. taddhitārthe tu pañcasu kapāleṣu saṃskṛtaḥ puroḍāśaḥ pañcakapālaḥ. `saṃskṛtaṃ bhakṣāḥ' ityaṇ. `dvigorluganapatye' iti luk. uttarapade yathā,-pañcanāvapriyaḥ. `nāvo dvigo'riti samāsāntaṣṭac.

kutsitāni kutsanaiḥ 722, 2.1.52 kutsitāni. vartamāne ktaḥ, vyākhyānāt. tadāha--kutsyamānānīti. kutsanairiti karaṇe lyuṭ. prāgvaditi. samānādhikaraṇena samasyate sa tatpuruṣa ityarthaḥ. vaiyākaraṇakhasūciriti. vaiyākaraṇaścāsau khasūciśceti vigrahaḥ. yaḥ prakriyāṃ pṛṣṭaḥsan praśnaṃ vismārayitumākāśaṃ darśayati paśyati vā sa evamucyate. atra vaiyākaraṇaḥ prakriyāvismaraṇānnindyaḥ. khasūcanaṃ nindāhetuḥ. mīmāṃsakadurdurūṭa iti. "dula utkṣepe"curādiḥ durpūrvādauṇādikāḥ kūṭapratyayaḥ. "bahulamanyatrāpī"ti ṇerluk. ralayorabhedādraḥ. yo mīmāṃsāmadhītyā'nyathā jānāno durākṣepaṃ karoti sa evamucyate. viśeṣyasya pūrvanipātārthaṃ sūtram. viśeṣaṇasamāse tu viśeṣaṇasya pūrvanipātaḥ syāt.

saṅkhyāpūrvo dviguḥ. atrokta iti. ayaṃ bhāvaḥ–pūrvasūtraviṣaya eveyaṃ saṃjñā,`anantarasyaive'ti nyāyāt. etadarthameva hi sūtradvayaṃ kṛtam, anyathā `diksaṃkhyaṃ saṃjñāyāṃ taddhitārthottarapadasamāhāreṣvi'tyeva brāūyāt. tena `saptarṣaya'ityatra `igantakālakapāle'tyādinā pūrvapadaprakṛtisvaro na bhavati, kintu samāsāntodātta eva. tathā ca lakṣyaṃ, `sapta ṛṣayastapase ye niṣeduḥ'. `saptaṛṣīṇāṃ sukṛtāṃ yatra lokaḥ'ityādi. trividhaḥ saṃkhyāpūrva iti. taddhitārthe viṣaye, uttarapade caparataḥ, samāhāre ca vācacye saṃkhyāpūrvo yaḥ samāsaḥ sa ityarthaḥ. taddhitārthe yathā–pañcakapālaḥ. `saṃskṛtaṃ bhakṣāḥ' ityaṇo `dvigorluganapatye'iti luk. uttarapade yathā–pañcanāvapriyaḥ. `nāvo dvigoḥ'iti samāsāntaṣṭac. samāhāre–pañcapūlī. `dvigoḥ'iti ṅīp.