Kāśikāvṛttī1:
dīrghasya nadīsaṃjñā vihitā, hrasvasya na prāpnoti, iyaṅuvaṅsthānayośca
pratiṣid
See More
dīrghasya nadīsaṃjñā vihitā, hrasvasya na prāpnoti, iyaṅuvaṅsthānayośca
pratiṣiddhā. tasmān ṅiti vā vidhīyate. ṅiti parato hrasvaśca yvoḥ sambandhī yaḥ
stryākhyaḥ, stryākhyau iyaṅuvaṅsthānau ca yū vā nadī saṃjñau bhavataḥ. kṛtyai,
kṛtaye. dhenvai, dhenave. śriyai, śriye. bhruvai, bhruve. astrī ityeva, striyai.
stryākhyau ityeva, agnaye. vāyave. bhānave..
Kāśikāvṛttī2:
ṅiti hrasvaś ca 1.4.6 dīrghasya nadīsaṃjñā vihitā, hrasvasya na prāpnoti, iyaṅu
See More
ṅiti hrasvaś ca 1.4.6 dīrghasya nadīsaṃjñā vihitā, hrasvasya na prāpnoti, iyaṅuvaṅsthānayośca pratiṣiddhā. tasmān ṅiti va vidhīyate. ṅiti parato hrasvaśca yvoḥ sambandhī yaḥ stryākhyaḥ, stryākhyau iyaṅuvaṅsthānau ca yū vā nadī saṃjñau bhavataḥ. kṛtyai, kṛtaye. dhenvai, dhenave. śriyai, śriye. bhruvai, bhruve. astrī ityeva, striyai. stryākhyau ityeva, agnaye. vāyve. bhanave.
Nyāsa2:
ṅiti hyasvaśca. , 1.4.6 yadyatra hyasvaviśeṣaṇārtha "yū" iti nānuvatrt
See More
ṅiti hyasvaśca. , 1.4.6 yadyatra hyasvaviśeṣaṇārtha "yū" iti nānuvatrtate iti nānuvatrtate, tadehāpi syāt-- mātre duhitra iti; tasmāt tadihānuvatrtate. anuvatrtamānamapi yadi prathamāntamanuvartate, tadā prathamāntayohryasvatvaṃ prati viśeṣaṇaviśeṣyabhāvo nopapadyate. tasmāt tadihārthāt ṣaṣṭha()ntamupajāyata ityata āha-- "hyasvaśca yvoḥ sambandhī" iti. kaḥ punastayoḥ sambandhī hyasvaḥ? yastayohryasvaḥ savarṇaḥ; tena sāmathryādikārokārayogrrahaṇam, na hi tābhyāmanyo hyasva īdutoḥ savarṇaḥ sambhavati. "kṛtyai, kṛtaye" iti. yadā nadīsaṃjñā tadā pūrvavadāṭ, anyathā tu "śeṣo dhyasakhi" 1.4.7 iti dhisaṃjñakatvāt "gherṅiti"7.3.111 guṇaḥ. atrāpi yatra vibhaktisambandhinaḥ śabdarūpasyāvayavaḥ stryākhyastatra pūrvoktayā rītyā nadīsaṃjñā na prāpnoti-- atikṛtaye brāāhṛṇāya, atiśriyeti॥
Laghusiddhāntakaumudī1:
iyaṅuvaṅsthānau strīśabdabhinnau nityastrīliṅgāvīdūtau, hrasvau ca ivarṇovarṇau Sū #223
See More
iyaṅuvaṅsthānau strīśabdabhinnau nityastrīliṅgāvīdūtau, hrasvau ca ivarṇovarṇau, striyāṃ vā nadīsaṃjñau sto ṅiti. matyai, mataye. matyāḥ 2. mateḥ 2॥
Laghusiddhāntakaumudī2:
ṅiti hrasvaśca 223, 1.4.6 iyaṅuvaṅsthānau strīśabdabhinnau nityastrīliṅgāvīdūtau
See More
ṅiti hrasvaśca 223, 1.4.6 iyaṅuvaṅsthānau strīśabdabhinnau nityastrīliṅgāvīdūtau, hrasvau cevarṇovarṇau, striyāṃ vā nadīsaṃjñau sto ṅiti. matyai, mataye. matyāḥ 2. mateḥ 2॥
Bālamanoramā1:
idantatvādyūstryākhyāviti nadītve'prāpte ṅitsu tadvikalpaṃ
darśayitumāha–ṅiti h Sū #294
See More
idantatvādyūstryākhyāviti nadītve'prāpte ṅitsu tadvikalpaṃ
darśayitumāha–ṅiti hyasvaśca. atra cakārādvākyadvayaṃ, tathā hi `yūstryākhyau
nadī'tyanuvartate. īśca ūśca yū. `dīrghājjasi ce'ti
pūrvasavarṇadīrghaniṣedhā'bhāvaśchāndasaḥ. striyamevācakṣāte stryākhyau.
nityastrīliṅgāviti yāvat. `neyaṅvaṅsthānāvastrī'ti sūtraṃ nañvarjamanuvartate.
iyaṅuvaṅoḥ sthānaṃ sthitiryayostāviti vigrahaḥ. iyaṅuvaṅprāptiyogyāvityarthaḥ.
`vāmī'tyato `ve'tyanuvartate. tataśca `iyaṅuvaṅsthānau strīśabdabhinnau
nityastrīliṅgāvīdūtau nadīsaṃjñau vā sto ṅiti pare' iti vākyamekaṃ saṃpadyate.
punarapi `yū' ityanuvartate. iśca uśca yū. `hyasva' iti tatra pratyekamanveti.
stryākhyāviti cānuvartate. tasya ca strīliṅgāvityetāvadeva vivakṣitaṃ, natu
nityastrīliṅgavīdūtau nadīsaṃjñau vā sto ṅiti pare' iti vākyamekaṃ saṃpadyate.
punarapi `yū' ityanuvartate. iśca uśca yū. `hyasva' iti tatra pratyekamanveti.
stryākhyāviti cānuvartate. tasya ca strīliṅgāvityetāvadeva vivakṣitaṃ, natu
nityastrīliṅgāviti , vyākhyānāt. `vāmī'tyato veti cānuvartate. tataśca
`strīliṅgauhyasvau cevarṇovarṇau nadīsaṃjñau vā sto ṅiti pare' iti vākyamekaṃ
saṃpadyate.tadāha–iyaṅuvaṅsthānāviti. dvitīyavākye'pi strīliṅge nityatvaviśeṣaṇe
tu iṣvaśanyaraṇiprabhṛtīnāmubhayaliṅgānāṃ, paṭumṛduprabhṛtīnā triliṅgānāṃ ca ṅiti
nadītvavikalpo na syāditi bodhyam. tatra hyasvayokaprāpte dīrghayostu
`neyaṅuvaṅsthānā'viti niṣedhādaprāpte nadītve vibhāṣeyam. nadītvapakṣe āha–
āṇnadyā iti. mati-e iti sthite āṭi vṛddhau yaṇi ca siddhaṃ rūpamāha–matyai iti. mataye
iti. nadītvā'bhāvapakṣe `śeṣo ghyasakhī'ti ghitvāddherṅitīti guṇe'yādeśe
hariśabdavadrūpam. nadītvapakṣe ṅasiṅasoraṭi vṛddhirākāraḥ, yaṇ. matyāḥ. nadītvā'bhāve-
mateḥ. āmi nadītvābhāve'pi hasvāntatvānnuṭi dīrghaḥ. matīnām. ṅau viśeṣamāha–
nadītvapakṣe iti. nadītvapakṣe ghitvā'bhāvāt `acca gheḥ' ityatvasaṃniyogaśiṣṭamautvaṃ
na bhavati. kiṃtu ṅerāmiti prāptaṃ, tadbādhitvā auditi kevalamautve paratvātprāpte
satītyarthaḥ.
Bālamanoramā2:
ṅiti hyasvaśca 294, 1.4.6 idantatvādyūstryākhyāviti nadītve'prāpte ṅitsu tadvika
See More
ṅiti hyasvaśca 294, 1.4.6 idantatvādyūstryākhyāviti nadītve'prāpte ṅitsu tadvikalpaṃ darśayitumāha--ṅiti hyasvaśca. atra cakārādvākyadvayaṃ, tathā hi "yūstryākhyau nadī"tyanuvartate. īśca ūśca yū. "dīrghājjasi ce"ti pūrvasavarṇadīrghaniṣedhā'bhāvaśchāndasaḥ. striyamevācakṣāte stryākhyau. nityastrīliṅgāviti yāvat. "neyaṅvaṅsthānāvastrī"ti sūtraṃ nañvarjamanuvartate. iyaṅuvaṅoḥ sthānaṃ sthitiryayostāviti vigrahaḥ. iyaṅuvaṅprāptiyogyāvityarthaḥ. "vāmī"tyato "ve"tyanuvartate. tataśca "iyaṅuvaṅsthānau strīśabdabhinnau nityastrīliṅgāvīdūtau nadīsaṃjñau vā sto ṅiti pare" iti vākyamekaṃ saṃpadyate. punarapi "yū" ityanuvartate. iśca uśca yū. "hyasva" iti tatra pratyekamanveti. stryākhyāviti cānuvartate. tasya ca strīliṅgāvityetāvadeva vivakṣitaṃ, natu nityastrīliṅgavīdūtau nadīsaṃjñau vā sto ṅiti pare" iti vākyamekaṃ saṃpadyate. punarapi "yū" ityanuvartate. iśca uśca yū. "hyasva" iti tatra pratyekamanveti. stryākhyāviti cānuvartate. tasya ca strīliṅgāvityetāvadeva vivakṣitaṃ, natu nityastrīliṅgāviti , vyākhyānāt. "vāmī"tyato veti cānuvartate. tataśca "strīliṅgauhyasvau cevarṇovarṇau nadīsaṃjñau vā sto ṅiti pare" iti vākyamekaṃ saṃpadyate.tadāha--iyaṅuvaṅsthānāviti. dvitīyavākye'pi strīliṅge nityatvaviśeṣaṇe tu iṣvaśanyaraṇiprabhṛtīnāmubhayaliṅgānāṃ, paṭumṛduprabhṛtīnā triliṅgānāṃ ca ṅiti nadītvavikalpo na syāditi bodhyam. tatra hyasvayokaprāpte dīrghayostu "neyaṅuvaṅsthānā"viti niṣedhādaprāpte nadītve vibhāṣeyam. nadītvapakṣe āha--āṇnadyā iti. mati-e iti sthite āṭi vṛddhau yaṇi ca siddhaṃ rūpamāha--matyai iti. mataye iti. nadītvā'bhāvapakṣe "śeṣo ghyasakhī"ti ghitvāddherṅitīti guṇe'yādeśe hariśabdavadrūpam. nadītvapakṣe ṅasiṅasoraṭi vṛddhirākāraḥ, yaṇ. matyāḥ. nadītvā'bhāve-mateḥ. āmi nadītvābhāve'pi hasvāntatvānnuṭi dīrghaḥ. matīnām. ṅau viśeṣamāha--nadītvapakṣe iti. nadītvapakṣe ghitvā'bhāvāt "acca gheḥ" ityatvasaṃniyogaśiṣṭamautvaṃ na bhavati. kiṃtu ṅerāmiti prāptaṃ, tadbādhitvā auditi kevalamautve paratvātprāpte satītyarthaḥ.
Tattvabodhinī1:
ṅiti hyasvaśca. `vāmī'ti sūtrādvetyanuvartate. aprāptavibheṣeyaṃ.
hyasvayo Sū #256
See More
ṅiti hyasvaśca. `vāmī'ti sūtrādvetyanuvartate. aprāptavibheṣeyaṃ.
hyasvayoraprāptāvitarayostu `neyaṅuvāṅsthānā'viti niṣedhaprāptāvārambhāt.
ihe`iyaṅuvaṅsthānau'`strīśabdabhinnau'`nityastrīliṅgā'viti trīṇi
īdutorviśeṣaṇāni, hyasvayostu `striyā'mityeva viśeṣaṇaṃ, nattu
nityastrītvaparyantam, anyathā iṣvaśaniprabha-tīnāmubhayaliṅgānāṃ paṭumṛduprabhṛtīnāṃ
sarvaliṅgānāṃ ca strītve'pi nadītvaṃ na syāt. kaiyaṭamate hi teṣāṃ
nityastrītvā'bhāvāt, hyasvāṃśe nityagrahamavyāvarttyā'lābhācca.
ataevā''khyāgrahaṇaṃ vihāya strīśabdamātraṃ niṣkṛṣya saṃbadhyate, tadetadāha—-hyasvau
ca iuvarṇo striyāmiti.
Tattvabodhinī2:
ṅiti hyasvaśca 256, 1.4.6 ṅiti hyasvaśca. "vāmī"ti sūtrādvetyanuvartat
See More
ṅiti hyasvaśca 256, 1.4.6 ṅiti hyasvaśca. "vāmī"ti sūtrādvetyanuvartate. aprāptavibheṣeyaṃ. hyasvayoraprāptāvitarayostu "neyaṅuvāṅsthānā"viti niṣedhaprāptāvārambhāt. ihe"iyaṅuvaṅsthānau""strīśabdabhinnau""nityastrīliṅgā"viti trīṇi īdutorviśeṣaṇāni, hyasvayostu "striyā"mityeva viśeṣaṇaṃ, nattu nityastrītvaparyantam, anyathā iṣvaśaniprabha-tīnāmubhayaliṅgānāṃ paṭumṛduprabhṛtīnāṃ sarvaliṅgānāṃ ca strītve'pi nadītvaṃ na syāt. kaiyaṭamate hi teṣāṃ nityastrītvā'bhāvāt, hyasvāṃśe nityagrahamavyāvarttyā'lābhācca. ataevā''khyāgrahaṇaṃ vihāya strīśabdamātraṃ niṣkṛṣya saṃbadhyate, tadetadāha----hyasvau ca iuvarṇo striyāmiti.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents