Kāśikāvṛttī1: 
bhū ityevam ādayaḥ śabdāḥ kriyāvacanā dhātusaṃjñā bhavanti. bhū bhavati. edha ed 
See More
bhū ityevam ādayaḥ śabdāḥ kriyāvacanā dhātusaṃjñā bhavanti. bhū bhavati. edha edhate. spardha
spardhate. dhātuśabdaḥ pūrvācāryasaṃjñā. te ca kriyāvacanānāṃ saṃjñāṃ kṛtavantaḥ.
tadiha api pūrvācaryasaṃjñāśrayaṇāt kriyāvācinām eva bhūvādīnāṃ dhātusaṃjñā
vidhīyate. bhūvādīnāṃ vakāro 'yaṃ maṅgalārthaḥ prayujyate. bhūvo vārthaṃ vadanti iti
bhvarthā vā vādayaḥ smaṛtāḥ. dhātupradeśāḥ dhātoḥ 3-1-91 ityevam ādayaḥ.
Kāśikāvṛttī2: bhūvādayo dhātavaḥ 1.3.1 bhū ityevam ādayaḥ śabdāḥ kriyāvacanā dhātusaṃjñā bhav See More
bhūvādayo dhātavaḥ 1.3.1 bhū ityevam ādayaḥ śabdāḥ kriyāvacanā dhātusaṃjñā bhavanti. bhū bhavati. edha edhate. spardha spardhate. dhātuśabdaḥ pūrvācāryasaṃjñā. te ca kriyāvacanānāṃ saṃjñāṃ kṛtavantaḥ. tadiha api pūrvācaryasaṃjñāśrayaṇāt kriyāvācinām eva bhūvādīnāṃ dhātusaṃjñā vidhīyate. bhūvādīnāṃ vakāro 'yaṃ maṅgalārthaḥ prayujyate. bhūvo vārthaṃ vadanti iti bhvarthā vā vādayaḥ smaṛtāḥ. dhātupradeśāḥ dhātoḥ 3.1.91 ityevam ādayaḥ.
Nyāsa2: bhūvādayo dhātavaḥ. , 1.3.1 bhūrādiryeṣāṃ te bhūvādayaḥ. bhūvādayo daśagaṇīparip See More
bhūvādayo dhātavaḥ. , 1.3.1 bhūrādiryeṣāṃ te bhūvādayaḥ. bhūvādayo daśagaṇīparipaṭhitā gṛhrante. "bhavati" ityādi. atra dhātusaṃjñāyāṃ satyām "dhātoḥ" 3.1.91 ityanuvatrtamāne "vatrtamāne laṭ" 3.2.123 iti laṭ()pratyayaḥ. "bhū ityevamādayaḥ śabdā dhātusaṃjñakā bhavanti" ityanena gaṇapāṭhenaiveyaṃ dhātusaṃjñā vidhīyata iti darśayati. tena aṇapayati, kaḍḍpayati ityevamādīnāṃ dhātusaṃjñā na bhavatītyuktaṃ bhavati. yadyavam, yā-vā- diva-ityevamādīnāṃ sarvanāma--vikalpa-svargābhidhāyināṃ dhātusamānaśabdānāmakriyāvacanānāmapi dhātusaṃjñā prāpnotīti kasyacidbhrāntiḥ syāt, atastannirākarttumāha-- "dhātuśabdaḥ" ityādi. laghvarthaṃ hi saṃjñākaraṇamicchantyācāryā ityekākṣarāyāṃ saṃjñāyāṃ katrtavyāyāṃ mahatyāḥ pūrvācāryasaṃjñāyā yadāśrayaṇaṃ tasyaitatprayojanam--yathāvidhānāṃ te dhātusaṃjñāṃ kṛtavantaḥ, tathāvidhānamevaiṣā saṃjñā yathā syāditi. te ca kriyāvacanānāmeva dhātusaṃjñāṃ vihitavantaḥ. tadihāpi pūrvācāryasaṃjñāśrayaṇāt kriyāvacanānāmeva dhātusaṃjñā vidhīyate. tena yā-vā-diva ityevamādīnāṃ dhātusamānaśabdānāmakriyāvacanānānna bhavatīti bhāvaḥ.
nanu ca bhūrādiryeṣāmiti bahuvrīhau kṛte, ādiśabde parato yadi saṃhitayā nirdeśaḥ, tadā "iko yaṇaci" 6.1.74 iti yaṇādeśe kṛte "bhvādayaḥ" iti bhavitavyam, athāsaṃhitayā nirdeśastadā bhū ādaya iti, tatkuto'yaṃ vakāro yasmin sati bhūvādaya iti nirdeśo bhavatītyata āha-- "bhavādīnām" ityādi. bhūvādīnāṃ saṃjñināṃ nirdeśe'yaṃ vakāro maṅgalārthaḥ prayujyate. maṅgalamarthaḥ prayojanaṃ yasya sa tathoktaḥ. sa maṅgalaśabdo dharmaparyāyaḥ, dharmārtha iti yāvat. yathā vede "triyambakaṃ yajāmahe" ityatra yakārasya dṛṣṭaprayojanaṃ nāstrītyadṛṣṭārtho dharmārtha eva pāṭhastasya, tathehāpi vakāsya. atha vā-- apūrvasya vastuno lābho loke maṅgalaṃ sammatam, yathā prātardadhyādīnām; tathehāpi vakārasyāpūrvasyalābho maṅgalaṃ praśastam. praśastārtho maṅgalaśabdaḥ. tathā coktam- "maṅgalādīni maṅgalamadhyāni maṅgalāntāni ca śāstrāṇi prathante vīrapuruṣāṇi bhavantyāyuṣmatpuruṣāṇi ca" (ma.bhā. 1.1.1) iti. iha cādau vṛddhiśabdo maṅgalam, madhye cāyaṃ vakāraḥ, ante ca "svaridatoyam" 8.4.66 ityudayaśabdaḥ.
"bhuvo vārtham" ityādi. atha vā-- bhūvādaya ityatra nirdeśe nāyamādiśabdsa
prayogaḥ, nāpi maṅgalārthasya vakārasya kiṃ tarhi? vādiśabdasyauṇādikasya. vadantīti vādayaḥ,vācakā ityarthaḥ. vaderthātoḥ "vasivapiyajirājivrajisadihanivāśivādivāribhya iñ" (da.u. 1.53) iti kartarīñ()pratyayaḥ. yadyapi vādīti sūtraṇyantasyopadānām, tathāpi bahulavacanādaṇyantādapi bhavati."bhvarthāḥ" iti. teṣāṃ vadīnāmidaṃ viśeṣaṇam,bhavanaṃ bhūḥ, sampadāditvād()bhāve kvip. bhavaterarthaḥ kriyāsāmānyam. bhūrartho yeṣāṃ te bhvarthāḥ.kasmāt punaste bhvarthāḥ? "bhuvo vārthaṃ vadanti" iti. itikaraṇo hetau-- yasmādbhṛvo dhātorartha vadantyabhidadhati tasmāt te bhvarthāḥ. evaṃ vidhā vādayo vācakāḥ śabdā bhūvādayo dhātusaṃjñā bhavantītyuktaṃ itīha sūtre saṃjñinaḥ smṛtāḥ =abhimatāḥ, abhipretā ityarthaḥ. tadevaṃ kriyāvacanāḥ śabdā bhūvādayo dhātuṃsajñā bhavantītyuktaṃ bhavati.tena yāva-vā- diva prabhṛtīnāṃ dhātusamānaśabdānāṃ kriyāvacanānāṃ dhātusaṃjñā na bhavati. gaṇapāṭhasāmathryāt pāṭho'pyaṅgīkriyate. tenāṇapayatītyevamādīnāṃ kriyāvacanānāmapi dhātusaṃjñā na bhavatakītyuktaṃbhavati. asmin vyākhyāne bhūvādaya iti ṣaṣṭhīsamāso veditavyaḥ-- bhuvovādayo bhūvādaya iti.
atha vā-- ādiśabdasyaivātra "vā gatigandhanayoḥ"(dhā.pā.1050)ityasmāt parasya prayogaḥ. vā ādiḥ yeṣāṃ te vādayaḥ. ādiśabdaḥ prakāravācī, vāprakārā ityarthaḥ. prakārastu sādṛśyam, tatpunaḥ kriyātmakatayā, yadāha-- "bhvarthāḥ" iti. bhvarthatā tu bhuvo'rtha vadatīti hetoḥ. evaṃ vidhā vāprakārakāḥ śabdā iha sūtre saṃjñinaḥ smṛtā.tadanena prakāreṇa kriyāvacanānāmeva bhūvādīnāṃ dhātusaṃjñā bhavatītyuktam. tena dhātusamānaśabdānāṃ yā-vā-diva-prabhutīnāṃ dhātusaṃjñā na bhavati. na hi te kriyāvacanāḥ; niṣpannavastvabhidhāyitvāt. sādhyamānasvarūpā hi kriyā niravayavā kvacit pūrvāparībhūtāvayavā'niṣpannavastusvabhāvā. gaṇapāṭhastu pūrvavadevāṅgīkriyate. tenāṇapayatītyevamādīnāṃ śabdānāṃ dhātusaṃjñā na bhavatīti. asminnapi vyākhyānaṃ "bhūvādayaḥ" iti ṣaṣṭhīsamāso'yam. ṣaṣṭhī ca vācyavācakasamnabdhalakṣaṇā veditavyā॥
Laghusiddhāntakaumudī1: kriyāvācino bhvādayo dhātusaṃjñāḥ syuḥ.. Sū #36
Laghusiddhāntakaumudī2: bhūvādayo dhātavaḥ 36, 1.3.1 kriyāvācino bhvādayo dhātusaṃjñāḥ syuḥ॥
Siddhāntakaumudī1: kriyāvācino bhvādayo dhātusaṃjñāḥ syu ॥ Sū #18
Bālamanoramā1:
prabhṛtivacanaḥ, dvitīyastu prakāravacanaḥ. bhūvau ādī yeṣāṃ te bhūvādayaḥ. bh Sū #20 See More
prabhṛtivacanaḥ, dvitīyastu prakāravacanaḥ. bhūvau ādī yeṣāṃ te bhūvādayaḥ. bhūprabhṛtayo
vāsadṛśāśca ye, te dhātusaṃjñakā ityarthaḥ. vādhātusādṛśyaṃ ca kriyāvācakatvena. tadāha-
-kriyāvācina #ityādinā. kriyāvācinaḥ kim ?. dhātupāṭhe yā ityasya pāṭhāt yāḥ
paśyantītyatra ṭābantayacchabdasya dhātutvaṃ mā bhūt. dhātutve hi `āto dhātoḥ'
ityāllopaḥ syāt. vastutastu lakṣaṇapratipadoktaparibhāṣayā ṭābantayacchabdasyā'tra na
grahaṇaprasaktiḥ. `kriyāvācina' iti tu vāśabdasya vikalpārthasya nipātasya
dhātutvanivṛttyartham, dhātupāṭhe vā ityasya pāṭhāt. `vāṃ gatigandhanayoḥ' `yā
prāpaṇe' ityarthanirdeśasyādhunikatvāt. `kriyāvācina' ityuktau tu na doṣaḥ.
vārthasya vikalpasya, `vā bhaviṣyati' iti `vā abhava'dityevaṃ
bhūtabhaviṣyatkālasaṃbandhā'bhāvena kriyātvā'bhāvāditi śabdenduśekhare sthitam. bhyādayaḥ
kim ?. varjanakriyāvācino hirugityasya dhātutvaṃ mā
bhūt.
Bālamanoramā2: bhūvādayo dhātavaḥ 20, 1.3.1 bhūvādayo dhātavaḥ. bhūśca vāśca bhūvau. ādiśca ādī See More
bhūvādayo dhātavaḥ 20, 1.3.1 bhūvādayo dhātavaḥ. bhūśca vāśca bhūvau. ādiśca ādī. prathama ādiśabdaḥ prabhṛtivacanaḥ, dvitīyastu prakāravacanaḥ. bhūvau ādī yeṣāṃ te bhūvādayaḥ. bhūprabhṛtayo vāsadṛśāśca ye, te dhātusaṃjñakā ityarthaḥ. vādhātusādṛśyaṃ ca kriyāvācakatvena. tadāha--kriyāvācina #ityādinā. kriyāvācinaḥ kim?. dhātupāṭhe yā ityasya pāṭhāt yāḥ paśyantītyatra ṭābantayacchabdasya dhātutvaṃ mā bhūt. dhātutve hi "āto dhātoḥ" ityāllopaḥ syāt. vastutastu lakṣaṇapratipadoktaparibhāṣayā ṭābantayacchabdasyā'tra na grahaṇaprasaktiḥ. "kriyāvācina" iti tu vāśabdasya vikalpārthasya nipātasya dhātutvanivṛttyartham, dhātupāṭhe vā ityasya pāṭhāt. "vāṃ gatigandhanayoḥ" "yā prāpaṇe" ityarthanirdeśasyādhunikatvāt. "kriyāvācina" ityuktau tu na doṣaḥ. vārthasya vikalpasya, "vā bhaviṣyati" iti "vā abhava"dityevaṃ bhūtabhaviṣyatkālasaṃbandhā'bhāvena kriyātvā'bhāvāditi śabdenduśekhare sthitam. bhyādayaḥ kim?. varjanakriyāvācino hirugityasya dhātutvaṃ mā bhūt.
Tattvabodhinī1: bhūvādaya iti. bhūśca vāśca bhūvāviti dvandvaḥ ,
ādiśabdayovryavasthāprakāravāc Sū #19 See More
bhūvādaya iti. bhūśca vāśca bhūvāviti dvandvaḥ ,
ādiśabdayovryavasthāprakāravācinorekaśeṣaḥ. ādiśca ādiśca ādī, bhūvau ādī yeṣāmiti
vigrahaḥ. bhūprabhṛtayo vāsadṛśāḥ. sādṛśyaṃ ca kriyāvācitvenetyabhipretyāha-
kriyāvācina iti. kriyāvācina iti kim ?,`yāḥ paśyasī'tyādau dhātutvaṃ mā bhūt.
sati hi tasmin `ato dhāto'rityākāralopaḥ syāditi sthitaṃ manoramāyām. bhvādayaḥ kim
?' `hiruk' `pṛthag' ityādyavyayānāṃ `śiśye' iti bhāvārthatiṅantasya ca mā bhūt.
stanbhvādīnāmuditkaraṇena sautrāṇāṃ dhātutvaṃ jñāpyate. culumpādīnāṃ
`bahulametannidarśana'miti gaṇasūtreṇa saṅgrahaḥ.
Tattvabodhinī2: bhūvādayo dhātavaḥ 19, 1.3.1 bhūvādaya iti. bhūśca vāśca bhūvāviti dvandvaḥ , ād See More
bhūvādayo dhātavaḥ 19, 1.3.1 bhūvādaya iti. bhūśca vāśca bhūvāviti dvandvaḥ , ādiśabdayovryavasthāprakāravācinorekaśeṣaḥ. ādiśca ādiśca ādī, bhūvau ādī yeṣāmiti vigrahaḥ. bhūprabhṛtayo vāsadṛśāḥ. sādṛśyaṃ ca kriyāvācitvenetyabhipretyāha-kriyāvācina iti. kriyāvācina iti kim?,"yāḥ paśyasī"tyādau dhātutvaṃ mā bhūt. sati hi tasmin "ato dhāto"rityākāralopaḥ syāditi sthitaṃ manoramāyām. bhvādayaḥ kim?" "hiruk" "pṛthag" ityādyavyayānāṃ "śiśye" iti bhāvārthatiṅantasya ca mā bhūt. stanbhvādīnāmuditkaraṇena sautrāṇāṃ dhātutvaṃ jñāpyate. culumpādīnāṃ "bahulametannidarśana"miti gaṇasūtreṇa saṅgrahaḥ.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents
 1.3.1.jpg)
