Kāśikāvṛttī1:
prātipadikasya iti vartate. go iti svarūpagrahaṇaṃ strī iti pratyayagrahaṇaṃ
sva
See More
prātipadikasya iti vartate. go iti svarūpagrahaṇaṃ strī iti pratyayagrahaṇaṃ
svaritatvāt. upasarjanagrahaṇaṃ tayor viśeṣaṇam. gorupasarjanasya strīpratyayāntasya
upasarjanasya iti. tābhyāṃ prātipadikasya tadantavidhiḥ. upasarjanagośabdāntasya
upasarjanastrīpratyayāntasya ca prātipadikasya hrasvo bhavati. citraguḥ. śabalaguḥ.
striyāḥ niṣkauśāmbiḥ. nirvārāṇasiḥ. atikhaṭvaḥ. atimālaḥ. upasarjanasya iti kim?
rājakumārī. svaritatvaṃ kim? atitantrīḥ. atilakṣmīḥ. atiśrīḥ. īyaso bahuvrīheḥ
pratiṣedho vaktavayaḥ. bahuśreyasī. vidyamānaśreyaseī.
Kāśikāvṛttī2:
gostriyorupasarjanasya 1.2.48 prātipadikasya iti vartate. go iti svarūpagrahaṇa
See More
gostriyorupasarjanasya 1.2.48 prātipadikasya iti vartate. go iti svarūpagrahaṇaṃ strī iti pratyayagrahaṇaṃ svaritatvāt. upasarjanagrahaṇaṃ tayor viśeṣaṇam. gorupasarjanasya strīpratyayāntasya upasarjanasya iti. tābhyāṃ prātipadikasya tadantavidhiḥ. upasarjanagośabdāntasya upasarjanastrīpratyayāntasya ca prātipadikasya hrasvo bhavati. citraguḥ. śabalaguḥ. striyāḥ niṣkauśāmbiḥ. nirvārāṇasiḥ. atikhaṭvaḥ. atimālaḥ. upasarjanasya iti kim? rājakumārī. svaritatvaṃ kim? atitantrīḥ. atilakṣmīḥ. atiśrīḥ. īyaso bahuvrīheḥ pratiṣedho vaktavayaḥ. bahuśreyasī. vidyamānaśreyaseī.
Nyāsa2:
gostriyorupasarjanasya. , 1.2.48 "strīti strīpratyayagrahaṇam" iti. at
See More
gostriyorupasarjanasya. , 1.2.48 "strīti strīpratyayagrahaṇam" iti. atra hetumāha-- "svaritatvāt" iti. strīgrahaṇasyeha svaritatvaṃ kriyata iti svaritenādhikārādavagatirbhavati. tena "striyām" 4.1.3 ityadhikṛtya ye pratyayā vihitāṣṭāvādayasteṣāṃ grahaṇaṃ bhavati; na strarthābhidhāyinaḥ śabdamātrasya, nāpi strīśabdasyaiva svarūpasya upasarjanagrahaṇaṃ dvayorviśeṣaṇamityādeḥ spaṣṭīkaraṇayāha-- "gorupasarjanasya, strīpratyayasyopasarjanasya" ityādi. tābhyāṃ prātipadikasyatyāderapi sphuṭīkaraṇāyāha--"upasarjanagośabdāntasya" ityādi. upasarjanagośabdo'nto yasyeti vigrahaḥ. evaṃ gośabdenopasarjanena strīpratyayena ca prātipadikasya tadantavidho sati goḥ kulaṃ gokulam, rājñaḥ kumāryāḥ putro rājakumārīputra ityatra gośabdya kamārīśabdasya ca hyasvatvaṃ na bhavati, anyathā ihāpi syāt. bhavati hratra gośabdasya rājakumārīśabdasya copasarjanatvamityabhiprāyaḥ.
"citraguḥ" iti. "prathamānirdiṣṭam" 1.2.43 ityādinā gośabdasayopasarjanasaṃjñā, niṣkośāmbirityādau tu "ekavibhakti cāpūrva" 1.2.44 ityādinā. "atitantrīḥ" ityādi. "tatri kuṭumbadhāraṇe" (dhā.pā.1678), "idito num" 7.1.58, "avitṛstṛtantrībhyaḥ" (da.u.1.82) itīḥ- tantrīḥ. "lakṣa darśanāṅkanayoḥ" (dhā.pā.ta1538), "lakṣermuṭ ca" (da.u.1.84) iti muṭ īpratyayaśca-- lakṣmīḥ. "śriñ sevāyām" (dhā.pā. 897), "kviba vacipracchi"(vā.288) ityādinā kvip, dīrghaḥ- śrīḥ. "atyādayaḥ krāntyādyarthe dvitīyayā" (vā.91) iti prādisamāsaḥ.
yadi strīti stryadhikāravihitāḥ pratyayā gṛhrante tataśca "pratyayagrahaṇe yasmāt sa vihitastadādestadantasya" (bho.sū.7) iti tadantagrahaṇe'tirājakumārīrityatra hyasvatvaṃ na sidhyati; na hi rājakumāraśabdāt "vayasi prathame" 4.1.20 iti ṅīppratyayo vihitaḥ,kiṃ tarhi? kumāraśabdāt, naiṣa doṣaḥ; eṣā paribhāṣā "yasmātpratyayavidhistadādi" 1.4.13 ityatra sūtre pratipāditā. tatra ca "vā''mi 1.4.5 ityataḥ "vā" grahaṇamanuvartate, sā ca vyavasthitavibhāṣā vijñāyate. tena vyavasthivibhāṣāvatīyaṃ kvacinnopatiṣṭhata eva. atha vā-- "kṛttaddhitasamāsāśca" 1.2.46 ityataścakāro'nuvartate,sa cānuktasamuccayārthaḥ, tenātirājakumārirityatrāpi hyasvatvaṃ bhaviṣyatītyadoṣaḥ.
"īyaso bahuvrīhau pratiṣedhaḥ" iti. īyasantādyo vihitaḥ strīpratyayaḥ,tadantasya bahuvrīhau pratiṣedha iti. kathaṃ punarasau labhyate? " vibhāṣā cchandasi" 1.2.36 ityato vibhāṣāgrahaṇānuvṛtteḥ. na caivaṃ satyatiprasaṅgaḥ; vyavasthitavibhāṣāvijñānāt.
"bahuśreyasī" iti. atiśayena praśasyeti "dvivacanavibhajyopapade tarabīyasunanau" 5.3.57 itīyasunpratyayaḥ. "praśasyasya" 5.3.60 iti praśasyaśabdasyeyasuni parataḥ śrādeśo bhavati, "prakṛtyaikāc" 6.4.163 iti prakṛtivadbhāvaḥ, "ādguṇaḥ" 6.1.84, "ugitaśca" 4.1.6 iti ṅīp. bahvyaḥśreyasyo yasyeti bahuśreyasīti "nadyutaśca" 5.4.153 iti kap na bhavati; "īyasaśca" 5.4.156 iti kapo niṣedhāt.
Laghusiddhāntakaumudī1:
upasarjanaṃ yo gośabdaḥ strīpratyayāntaṃ ca tadantasya prātipadikasya hrasvaḥ
s Sū #955
See More
upasarjanaṃ yo gośabdaḥ strīpratyayāntaṃ ca tadantasya prātipadikasya hrasvaḥ
syāt. atimālaḥ. (avādayaḥ kruṣṭādyarthe tṛtīyayā). avakruṣṭaḥ kokilayā -
avakokilaḥ. (paryādayo glānādyarthe caturthyā). pariglāno'dhyayanāya paryadhyayanaḥ.
(nirādayaḥ krāntādyarthe pañcamyā). niṣkrāntaḥ kauśāmbyāḥ - niṣkauśāmbiḥ..
Laghusiddhāntakaumudī2:
gostriyorupasarjanasya 955, 1.2.48 upasarjanaṃ yo gośabdaḥ strīpratyayāntaṃ ca t
See More
gostriyorupasarjanasya 955, 1.2.48 upasarjanaṃ yo gośabdaḥ strīpratyayāntaṃ ca tadantasya prātipadikasya hrasvaḥ syāt. atimālaḥ. (avādayaḥ kruṣṭādyarthe tṛtīyayā). avakruṣṭaḥ kokilayā - avakokilaḥ. (paryādayo glānādyarthe caturthyā). pariglāno'dhyayanāya paryadhyayanaḥ. (nirādayaḥ krāntādyarthe pañcamyā). niṣkrāntaḥ kauśāmbyāḥ - niṣkauśāmbiḥ॥
Bālamanoramā1:
prakṛte ca diśayormadhyaḥ madhyaṃ madhyenetyādivigrahavākyeṣu diśāśabdasya
niya Sū #648
See More
prakṛte ca diśayormadhyaḥ madhyaṃ madhyenetyādivigrahavākyeṣu diśāśabdasya
niyatavibhaktikatvātsamāsavidhau prathamānirdiṣṭatvā'bhāve'pi anenopasarjanatvaṃ bhavati.
pūrvanipātastu na bhavatīti sthitam. gostriyoḥ. `hyasvo napuṃsake
prātipadikasye'tyato `hyasva' iti `prātipadikasye'ti cānuvartate. upasarjanasyeti
gostrirviśeṣaṇam. pratyekābhiprāyamekavacanam. strīśabdena strīpratyayo
gṛhrate. pratyayagrahaṇaparibhāṣayā tadantavidhiḥ. upasarjanabhūtasya gośabdasya
strīpratyayāntasya ceti labhyate. tadubhayaṃ prātipadikasya viśeṣaṇam. tena
tadantavidhiḥ. tadāha–upasarjanamityādinā. atra ca śāstrīyamevopasarjanaṃ gṛhrate,na
tvapradhānamātraṃ, kumārīmicchan kumārīvācaranvā brāāhṛṇaḥ
kumārītyatrātiprasaṅgāt. avyayībhāvaścetyavyayatvamiti.
Bālamanoramā2:
gostriyorupasarjanasya 648, 1.2.48 prakṛte ca diśayormadhyaḥ madhyaṃ madhyenetyā
See More
gostriyorupasarjanasya 648, 1.2.48 prakṛte ca diśayormadhyaḥ madhyaṃ madhyenetyādivigrahavākyeṣu diśāśabdasya niyatavibhaktikatvātsamāsavidhau prathamānirdiṣṭatvā'bhāve'pi anenopasarjanatvaṃ bhavati. pūrvanipātastu na bhavatīti sthitam. gostriyoḥ. "hyasvo napuṃsake prātipadikasye"tyato "hyasva" iti "prātipadikasye"ti cānuvartate. upasarjanasyeti gostrirviśeṣaṇam. pratyekābhiprāyamekavacanam. strīśabdena strīpratyayo gṛhrate. pratyayagrahaṇaparibhāṣayā tadantavidhiḥ. upasarjanabhūtasya gośabdasya strīpratyayāntasya ceti labhyate. tadubhayaṃ prātipadikasya viśeṣaṇam. tena tadantavidhiḥ. tadāha--upasarjanamityādinā. atra ca śāstrīyamevopasarjanaṃ gṛhrate,na tvapradhānamātraṃ, kumārīmicchan kumārīvācaranvā brāāhṛṇaḥ kumārītyatrātiprasaṅgāt. avyayībhāvaścetyavyayatvamiti.
Tattvabodhinī1:
gostriyoḥ. upasarjanasyeti gostriyorviśeṣaṇam. ekavacanaṃ tu
pratyekābhiprāyeṇa Sū #573
See More
gostriyoḥ. upasarjanasyeti gostriyorviśeṣaṇam. ekavacanaṃ tu
pratyekābhiprāyeṇa. gostrībhyāṃ tu prātipadikaṃ viśeṣyate. viśeṣaṇena
tadantavidhirityāśayenāha–upasarjanaṃya iti. upasarjanamiha śāstriyaṃ gṛhrate, na
tvapradhānalakṣaṇam. tena kumārīvā''caranbrāāhṛṇaḥ kumārītyatra na doṣa ityuktam.
strīpratyayāntamiti. ruyadhikāroktaṭābādyantamityarthaḥ. tenātilakṣmīrityādau
nātiprasaṅgaḥ. nanvevamapi `rājakumārīputra'ityādāvatiprasaṅga iti cet. atrāhuḥ–
upasarjanasya sasaṃbandhikatayā yasya prātipadikasya hyasvo vidhīyate tadarthaṃ prati
yadyuttarapadabhūtayorgostriyorguṇībhāvastadaiva hyasvatvamiti bhāṣyādāvuktatvānna
doṣaḥ. bhāṣyadāvapi uttarapadabhūtayorityarthalābhastu `kṛttaddhite'tyataḥ
samāsapadānuvartanāditi bodhyamiti.
Tattvabodhinī2:
gostriyorupasarjanasya 573, 1.2.48 gostriyoḥ. upasarjanasyeti gostriyorviśeṣaṇam
See More
gostriyorupasarjanasya 573, 1.2.48 gostriyoḥ. upasarjanasyeti gostriyorviśeṣaṇam. ekavacanaṃ tu pratyekābhiprāyeṇa. gostrībhyāṃ tu prātipadikaṃ viśeṣyate. viśeṣaṇena tadantavidhirityāśayenāha--upasarjanaṃya iti. upasarjanamiha śāstriyaṃ gṛhrate, na tvapradhānalakṣaṇam. tena kumārīvā''caranbrāāhṛṇaḥ kumārītyatra na doṣa ityuktam. strīpratyayāntamiti. ruyadhikāroktaṭābādyantamityarthaḥ. tenātilakṣmīrityādau nātiprasaṅgaḥ. nanvevamapi "rājakumārīputra"ityādāvatiprasaṅga iti cet. atrāhuḥ--upasarjanasya sasaṃbandhikatayā yasya prātipadikasya hyasvo vidhīyate tadarthaṃ prati yadyuttarapadabhūtayorgostriyorguṇībhāvastadaiva hyasvatvamiti bhāṣyādāvuktatvānna doṣaḥ. bhāṣyadāvapi uttarapadabhūtayorityarthalābhastu "kṛttaddhite"tyataḥ samāsapadānuvartanāditi bodhyamiti.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents