Kāśikāvṛttī1:
prathamayā vibhāktyā yan nirdiśyate samāsaśāstre tadupasarjanasaṃjñaṃ bhavati. s
See More
prathamayā vibhāktyā yan nirdiśyate samāsaśāstre tadupasarjanasaṃjñaṃ bhavati. samāse iti
samāsavidhāyi śāstraṃ gṛhyate. vakṣyati dvitīyā
śritātītapatitagatātyastaprāptā'pannaiḥ 2-1-24 iti. dvidīyāsamāse dvitīyā
ityetat prathamānirdiṣṭaṃ, tṛtīyāsamāse tṛtīyā iti, caturthīsamāse caturthī iti,
pañcamīsamāse pañcamī iti, ṣaṣṭhīsamāse ṣaṣṭhī iti, saptamīsamāse saptamī iti.
kaṣṭaśritaḥ. śaṅkulākhaṇḍaḥ. yūpadāru. vṛkabhayam. rājapuruṣaḥ. akṣaśauṇḍaḥ.
upasarjanapradeśāḥ upasarjanaṃ pūrvam 2-2-30 ityevam ādayaḥ.
Kāśikāvṛttī2:
prathamānirdiṣṭaṃ samāsa upasarjanam 1.2.43 prathamayā vibhāktyā yan nirdiśyate
See More
prathamānirdiṣṭaṃ samāsa upasarjanam 1.2.43 prathamayā vibhāktyā yan nirdiśyate samāsaśāstre tadupasarjanasaṃjñaṃ bhavati. samāse iti samāsavidhāyi śāstraṃ gṛhyate. vakṣyati dvitīyā śritātītapatitagatātyastaprāptā'pannaiḥ 2.1.23 iti. dvidīyāsamāse dvitīyā ityetat prathamānirdiṣṭaṃ, tṛtīyāsamāse tṛtīyā iti, caturthīsamāse caturthī iti, pañcamīsamāse pañcamī iti, ṣaṣṭhīsamāse ṣaṣṭhī iti, saptamīsamāse saptamī iti. kaṣṭaśritaḥ. śaṅkulākhaṇḍaḥ. yūpadāru. vṛkabhayam. rājapuruṣaḥ. akṣaśauṇḍaḥ. upasarjanapradeśāḥ upasarjanaṃ pūrvam 2.2.30 ityevam ādayaḥ.
Nyāsa2:
prathamānirdiṣṭaṃ samāsa upasarjanam. , 1.2.43 "samāse" ityadhikaraṇan
See More
prathamānirdiṣṭaṃ samāsa upasarjanam. , 1.2.43 "samāse" ityadhikaraṇanirdeśo'yam. kaṣṭaśritādayaḥ samāsāḥ na kiñcit prathamānirdiṣṭaṃ śabdarūpamasti. tathā hi-- samāse kṛte tata eva samāsād vibhaktirutpadyate, na tu tatra sthācchabdāt. na ca vākyakāle samāsārthāt padād yā prathamotpannā tadāśrayaṃ prathamānirdiṣṭatvaṃ samāsāvayavasya kalpayituṃ yuktam, yataḥ "samāse" ityadhikaraṇanirdeśo'yam. tatra samāse kṛte yasmāt prathamotpadyate, tadeva samāse prathamānirdiṣṭaṃ bhavati; na tu yasmāt vākyakāle vibhaktikāle vibhaktirutpadyate. taddhi vākya eva prathamānirdiṣṭam, na tu samāse; prāgeva samāsāt tasya prathamānirdiṣṭatvāt. tataśca samāse kṛte prathamānirdiṣṭasya saṃjñino'sambhavāt saṃjñā na sambhavītyetaccodyamapākartumāha- "prathamayā vibhaktyā yannirdiśyate" iti. samāsārthaṃ yacchāstraṃ tat samāsaśāstraṃ gṛhrate. tatra prathamānirdiṣṭasyeyaṃ saṃjñā vidhīyate, na tu kaṣṭaśritādau; samāse prathamānirdiṣṭasyāvidyāmānatvāt vidyate ca samāsaśāstre prathamānirdiṣṭaṃ saṃjñīti kutaḥ saṃjñāyā aprasiddhiḥ? kathaṃ punaḥ "samāse" ityucyamāne samāsaśāstre yat prathamayā nirdiśyate tasya saṃjñitvaṃ labhyata ityata āha-- "samāse" iti. "samāsaśāstraṃ gṛhrate iti. kathaṃ punaḥ "samāse" ityucyamāne samāsaśāstraṃ grahītuṃ śakyam? tādathryāt tatra samāsaśabdasya pravṛtteḥ. bhavati hi tādathryāt tāvacchabdyam , yathā-- pradīpārthā mallikā "pradīpaḥ" iti, indrārthā sthūṇā "indraḥ" iti. kaṣṭaśritādiṣūpasarjanasaṃjñayāyāḥ kāryam-- "upasarjanaṃ pūrvam" 2.2.30 iti pūrvanipātaḥ.
tatredaṃ codyate-- rājñaḥ kumārīṃ paśya rājakumārīṃ paśyetyatra rājan()śabdaḥ "ṣaṣṭhī" 2.2.8 iti samāsaśāstre prathamānirdiṣṭaḥ; "dvitīyā śritātītapatita" 2.1.23 iti dvitīyāsamāsaśāstre kumārīśabdaśca. samasāśāstre tatrobhayorapyasyāṃ saṃjñāyāṃ satyāṃ pūrvanipātāniyama upasarjanahyasvasvatvañcetyetaddoṣadvayaṃ prāpnotīti. iha ca rājñaḥ kumāryāḥ svaṃ rājakumārīsvamiti dvayorapi ṣaṣṭha()ntayoḥ samāsaśāstre prathamānirdiṣṭatvādubhayorapyupasarjanasaṃjñāyāṃ satyāṃ tadeva doṣadvayaṃ prāpnoti? naiṣa doṣaḥ; yasmādusarjanamiti mahatyāḥ saṃjñāyāḥ karaṇasyaitadeva prayojanam-- anvarthasaṃjñā yathā vijñāyeteti. apradhanāmupasarjanam, pradhānamanupasarjamiti. apradhānañca pradhānamapekṣate; sambandhiśabdatvāt. tatra samnabdhādetavagantavyaṃ yat prati yadapradhānaṃ tat pratitadupasarjanamiti. śritādīṃścāpekṣya dvitīyāntamupasarjanaṃ bhavati, na tu dvitīyāntamātram. na ceha śritādayaḥ santi. rājñaḥ kumāryāḥ svaṃ rājakumārīsvamityātrāpyeṣa parīhāraḥ. atrāpi kumārīśabdamapekṣya rājanśabdasyāprādhānyam; na tu rājan()śabdamapekṣya kumārīśabdasya. tasmāt rājan()śabdasyopasarjanasaṃjñā, na tu kumārīśabdasya. yadi hranvarthasaṃjñeyam, pācakavṛndārikā, puruṣavyāghraḥ, ardhapippalī, pūrvakāyaḥ-- ityeteṣu pūrvapadārtha eva pradhānamiti pācikādīnāmiha prādhānyam. ato yadyapyete "vṛndārakanāgakuñjaraiḥ pūjyamānam" 2.1.61, "upamitaṃ vyāghrādibhiḥ sāmānyāprayoge" 2.1.55, "ardhaṃ napuṃsakam" 2.2.2, "pūrvāparādharottaramekadeśikanaikādhikaraṇe" 2.2.1 ityeteṣu samāsaśāstreṣu prathamānirdiṣṭāḥ, tathāpi teṣāmupasarjanasaṃjñā na prāpnoti; kutaḥ? teṣāṃ prādhānyāt. evaṃ tarhruttarasūtre'nuktasamuccayārthatvāccakārasya bhaviṣyatītyadoṣaḥ.
anyastvevaṃ manyate-- "pācakavṛndāriketyevamādiṣu pūrvokteṣu samāseṣvādyau "viśeṣaṇaṃ viśeṣyeṇa bahulam" 2.1.56, "upamānāni sāmānyavacanaiḥ" 2.1.54 ityetābhyāmeva siddhau; śeṣau tu "ṣaṣṭhī" 2.2.8 ityanenaiva. tasmāt "vṛndārakanāgakuñjaraiḥ" 2.1.61 ityādīnāṃ na tadartha ārambhaḥ; kiṃ tarhi? upasarjana saṃjñārthaḥ; tenāsatyapi pācikādīnāmapradhānatve teṣāmiyaṃ saṃjñā bhaviṣyati" iti, etaccāsamyak, tathā hi -- "pūjyamānam", "sāmānyāprayoge", "napuṃsakam", "ekādhikaraṇam"-- ityetān viśeṣān vakṣyāmītyetadartha ārambhaḥ syāt. sati caitadartha ārambhe'trāpradhānasyopasarjanasaṃjñā vidhīyamānā pradhānasya na syāt॥
Laghusiddhāntakaumudī1:
samāsaśāstre prathamānirdiṣṭamupasarjanasaṃjñaṃ syāt.. Sū #912
Laghusiddhāntakaumudī2:
prathamānirdiṣṭaṃ samāsa upasarjanam 912, 1.2.43 samāsaśāstre prathamānirdiṣṭamu
See More
prathamānirdiṣṭaṃ samāsa upasarjanam 912, 1.2.43 samāsaśāstre prathamānirdiṣṭamupasarjanasaṃjñaṃ syāt॥
Siddhāntakaumudī1:
samāsaśāstre prathamānirdiṣṭamupasarjanasaṃjñaṃ syāt ॥ Sū #653
Bālamanoramā1:
atra upasarjanakāryaṃ vakṣyannupasarjanasaṃjñāmāha-prathamānirdiṣṭam. nanu samā Sū #645
See More
atra upasarjanakāryaṃ vakṣyannupasarjanasaṃjñāmāha-prathamānirdiṣṭam. nanu samāse
pratamānirdiṣṭamupasarjanamiti vyākhyāne asaṃbhavaḥ, samāsase sati `supo dhātu' iti
prathamāyā luptatvāt. samāse cikīrṣite prathamānirdhiṣṭamiti vyākhyāne tu kṛṣṇaṃ
śritaḥ kṛṣṇaśrita ityatra vigrahe kṛṣṇaśabdasya
dvitīyānirdiṣṭatvādupasarjanatvaṃ na syāt. śritaśabdasya
prathamānirdiṣṭatvādupasarjanatvaṃ syāt. ato vyācaṣṭe-samāsaśāstrai iti. samāsa
padaṃ samāsavidhāyakaśāstraparamiti bhāvaḥ. evaṃca `dvitīyā śrite'ti samāsavidhāyakaśāstre
dvitīyāntasyaiva kṛṣṇaśabdasya dvitīyeti prathamānirdiṣṭatvādupasarjanatvam. evaṃca
`avyaya'miti samāsavidhāvapetyasya prathamānirdiṣṭatvādupasarjanatvaṃ sthitam.
Bālamanoramā2:
prathamānirdiṣṭaṃ samāsa upasarjanam 645, 1.2.43 atra upasarjanakāryaṃ vakṣyannu
See More
prathamānirdiṣṭaṃ samāsa upasarjanam 645, 1.2.43 atra upasarjanakāryaṃ vakṣyannupasarjanasaṃjñāmāha-prathamānirdiṣṭam. nanu samāse pratamānirdiṣṭamupasarjanamiti vyākhyāne asaṃbhavaḥ, samāsase sati "supo dhātu" iti prathamāyā luptatvāt. samāse cikīrṣite prathamānirdhiṣṭamiti vyākhyāne tu kṛṣṇaṃ śritaḥ kṛṣṇaśrita ityatra vigrahe kṛṣṇaśabdasya dvitīyānirdiṣṭatvādupasarjanatvaṃ na syāt. śritaśabdasya prathamānirdiṣṭatvādupasarjanatvaṃ syāt. ato vyācaṣṭe-samāsaśāstrai iti. samāsa padaṃ samāsavidhāyakaśāstraparamiti bhāvaḥ. evaṃca "dvitīyā śrite"ti samāsavidhāyakaśāstre dvitīyāntasyaiva kṛṣṇaśabdasya dvitīyeti prathamānirdiṣṭatvādupasarjanatvam. evaṃca "avyaya"miti samāsavidhāvapetyasya prathamānirdiṣṭatvādupasarjanatvaṃ sthitam.
Tattvabodhinī1:
prathamānirdiṣṭam. atra samāsapadaṃ tadvidhāyake lākṣaṇikam. anyathā `cikīrṣite Sū #572
See More
prathamānirdiṣṭam. atra samāsapadaṃ tadvidhāyake lākṣaṇikam. anyathā `cikīrṣite
samāse yatprathamānta'miti vyākhyānaprasaktyā kṛṣṇaśrita ityādau
śritādiṣvatiprasaṅga ityāśayenāha samāsaśāstra ithi. vigraha iti. anuvartamānena
samāsagrahaṇena vigrahe lakṣyata iti bhāvaḥ. natu tasyeti. `anantarasya–'iti
nyāyātpūrvasūtreṇa vihitasya pūrvanipātatvaṃ na niṣidhyate. tena kumārīśrita
ityādau na doṣaḥ.
Tattvabodhinī2:
prathamānirdiṣṭaṃ samāsa upasarjanam 572, 1.2.43 prathamānirdiṣṭam. atra samāsap
See More
prathamānirdiṣṭaṃ samāsa upasarjanam 572, 1.2.43 prathamānirdiṣṭam. atra samāsapadaṃ tadvidhāyake lākṣaṇikam. anyathā "cikīrṣite samāse yatprathamānta"miti vyākhyānaprasaktyā kṛṣṇaśrita ityādau śritādiṣvatiprasaṅga ityāśayenāha samāsaśāstra ithi. vigraha iti. anuvartamānena samāsagrahaṇena vigrahe lakṣyata iti bhāvaḥ. natu tasyeti. "anantarasya--"iti nyāyātpūrvasūtreṇa vihitasya pūrvanipātatvaṃ na niṣidhyate. tena kumārīśrita ityādau na doṣaḥ.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents