Kāśikāvṛttī1:
tasminiti saptamyarthanirdeśe pūrvasyaiva kāryaṃ bhavati, nauttarasya. iko yaṇac
See More
tasminiti saptamyarthanirdeśe pūrvasyaiva kāryaṃ bhavati, nauttarasya. iko yaṇaci
6-1-77dadhyudakam. madhvidam. pacatyodanam. nirdiṣṭagrahaṇam ānantaryārtham.
agnicidatra iti vyavahitasya mā bhūt.
Kāśikāvṛttī2:
tasminniti nirdiṣṭe pūrvasya 1.1.66 tasminiti saptamyarthanirdeśe pūrvasyaiva k
See More
tasminniti nirdiṣṭe pūrvasya 1.1.66 tasminiti saptamyarthanirdeśe pūrvasyaiva kāryaṃ bhavati, nauttarasya. iko yaṇaci 6.1.74dadhyudakam. madhvidam. pacatyodanam. nirdiṣṭagrahaṇam ānantaryārtham. agnicidatra iti vyavahitasya mā bhūt.
Nyāsa2:
tasminnita nirdiṣṭe pūrvasya. , 1.1.65 kimarthamidam? "iko yaṇaci" 6.1
See More
tasminnita nirdiṣṭe pūrvasya. , 1.1.65 kimarthamidam? "iko yaṇaci" 6.1.74 ityevamādāvacītyevamāderādhārādheyabhāvaḥ
pratyāsattinibandhanaḥ, yathā -- gaṅgāyāṃ ghoṣaḥ prativasatīti. atra gaṅgāyāḥ sā ca pratyāsattiryathā pūrvamapekṣya bhavati, tathā paramapi. tatadaśca dadhyudakādiṣu na jñāyate-- kiṃ pūrvasyekaḥ pratyāsattibhājo yaṇādeśaḥ, uta parasyeti. tatra sandehesati niyamārtheyaṃ paribhāṣā''rabhyate. yadyevaṃ sandehaviṣaya iyamārabhyata iti yatra sandehastatropatiṣṭhate,
tataśca dadhyudakamiti siddhaṃ syāt; idaṃ tu na sidhyati-- dadhyatreti. nanu ca vinaiva pari-
bhāṣaitat siddham, na hratra sandeho'sti. idaṃ tarhi na sidhyati-- samidatreti, agnicidatreti. yadi hi yatra sandeho nāsti, tatraiṣā paribhāṣā na syādihānupasthānāt,
vyavadhāne'pi yaṇādeśaḥ syādeva. tasmādasandehaviṣaye'pyeṣā paribhāṣā yathā bhavati sa yatnaḥkatrtavyaḥ. eṣa kriyate-- iha (tasminniti) "saptamīnirdiṣṭe pūrvasya" 1.1.65
tāvat sūtraṃ katrtavyam; iyataivābhilaṣitārthasiddheḥ. tatrāpyayamarthaḥ-- svarūpagrahaṇaśaṅkāṃ nirākartumitikaraṇo na katrtavyo bhavati. na hi kvacicchāstraṃ saptamīnirdiṣṭaḥ śabdaḥ śrūyate, yena svarūpagrahaṇamāśaṅkyeta. so'yamalpena sūtreṇa siddhe yanmahat
sūtraṃ karoti tanmahāviṣayeyaṃ paribhāṣeti. sūcanārtham. evaṃ ca mahāviṣayeyaṃ bhavati yadi
sarvatra-- sandehaviṣaye, anyatra ca pravatrtate.
syādetat-- "saptamīnirdiṣṭa" ityucyamāne saptamyā yadyapyadhikaraṇaṃ nirdi-śyate, tathāpi tasyādheyapradhānatvāt "iko yaṇaci" 6.1.74 ityatrāci yolvyavasthita-stasmin yaṇādeśo vijñāyate, tataścehaiva syāt dadhi bhuṅkta iti, iha tu na syāt-- dadhyatreti; yathānyāse tveṣa doṣo nāsti, tasmāt mahat sūtraṃ praṇītam" iti, naitadasti; yadayaṃ "dādhāghvadāp" 1.2.20 iti nirdeśaṃ karoti, tajjñāpayati-- adhikaraṇa
eva yaṇādeśādikāryaṃ bhavati, na tvādheya iti. api ca-yathānyāse'pyadhikaraṇasyādeyapradhānatvādādheya eva yaṇādeśādikāryaṃ tena sarvatraiṣā paribhāṣopatiṣṭhata iti sarvamiṣṭaṃ siddhaṃ bhavati.
iha "svaṃ rūpaṃ śabdasyāśabdasaṃjñā"1.1.67 iti svarūpasyaiva grahaṇena
bhavitavyam. tataśca yatraiva tasminnityetat padamuccāryate tatraiveyaṃ paribhāṣā syāt "tasminnaṇi ca yaṣmākāsmākau" 4.3.2 iti. asti hratra tasyāḥ paribhāṣāyāḥ
paranivṛttiḥ prayojanam-- yauṣmākīṇaṃ yuṣmabhyaṃ dehi, āsmākīnamasmabhyaṃ dehīti.
yuṣmabhyaṃ dehi yauṣmākīṇam, asmabhyaṃ dehrāsmākīnamiti. "iko yaṇaci" 6.1.74
ityevamādau tveṣā nopatiṣṭhate,ityata āha-- "tasmin" iti.
"saptamyarthanirdeśe" iti. evaṃ manyate-- itikaraṇo hratra kṛtaḥ, sa ca svarūpa-
padārthakatvaṃ nirasyārthapadārthakatvaṃ tasminnityasya sampādayati, tenārthasyaiva grahaṇaṃ bhavati. sa tvartho'vaśyaṃ yena kenacicachabdena nirdeṣṭavya iti nānārthakatvāt sāmānyavācinā tasminnityanena padena nirdiṣṭa iti.
nanu ca śabdasyārthena paurvāparyaṃ na sambhavatītyarthenāsambhavāt tadvācinā
śabdena vijñāsyata ityadoṣaḥ. atredaṃ codyate-- arthasya grahaṇaṃ yathā syāt svarūpasya ca grahaṇaṃ mā bhūdityevamarthamitikaraṇaḥ kriyate, tacca svarūpagrahaṇam "tasminnaṇi ca
yuṣmākāsmākau"
4.3.2 iti sūtreṇa sambhāvyate; yadi ca svarūpagrahaṇaṃ syāt, tatraiva pūrvagrahaṇaṃ kuryāt, na ca kṛtam; tasamādavagamyate-- antareṇāpītikaraṇamarthasyaiva grahaṇaṃ bhaviṣyati, na svarūpasyeti nārthastena?. stayametat; ye tu mandavuddhya eva pratipattumasamarthāstān prati sukhāvabadhanārthamitikaraṇaḥ ka-taḥ. nirdiṣṭagrahaṇamidarthasya viśeṣaṇam. iha ca
śāstre "iko yaṇaci" 6.1.74 ityādiṣu vākyeṣu yatra saptamyartho'sti tatrāsau
nirdiṣṭa eva sarvatra. tadapārthakaṃ nirdiṣṭagrahaṇaviśeṣaṇaṃ vyabhicārābhāvādityata āha--
"nirdiṣṭagrahaṇam" ityādi. ānantaryamavyavadhānamartho yasya tat tathoktam. kathaṃ punasta-dānantaryārthaṃ bhavati? tatastatpratīteḥ. tathā hi diśirayamuccāraṇakriyaḥ, niḥśabdo'-
pyayamiha nairantaryaṃ dyotayati. tatra nirantaraṃ diṣṭaḥ= nirdiṣṭa iti prādisamāse
kṛte sphuṭamenānantaramuccāritamiti pratīyate.
kimarthaṃ punarānantaryamāśritamityata āha-- agnicidatretyādi. pūrvaśabdo'-yaṃ vyavahite'pi vatrtate. tatra yadyānantarya nāśrīyate tato vyavahite'pi syādityabhiprāyaḥ. nanu ca "aci" ityaupaśleṣikamadhikaraṇaṃ vijñāyate, na ca vyavahitamupaśliṣṭaṃ
bhavati, tat kimānantaryārthena nirdiṣṭagrahaṇena? asadetat; asati hi nirdiṣṭ()grahaṇāupaśleṣikamadhikaraṇameva na śakyaṃ vijñātum. yasmāt pūrvaśabdo vyavahite'pi
vatrtamānaḥ parasyaiva nivṛtiṃ()ta karoti, na vyavahitapūrvasyāpi. nirdiṣṭagrahaṇe tu sati, saptamyā aupaśleṣikādhikaraṇābhidhāyinyāḥ pratyāsattirupādīyate. sā ca pūrvagrahaṇena na nivarttyate, paranivṛttireva kriyata ityeṣo'rtho labhyate. tena vyavahitasya kāryaṃna bhavati. uttarārthaṃ ca nirdiṣṭagrahaṇaṃ katrtavyameva॥
Laghusiddhāntakaumudī1:
saptamīnirdeśena vidhīyamānaṃ kāryaṃ varṇāntareṇāvyavahatisya pūrvasya bodhyam. Sū #16
Laghusiddhāntakaumudī2:
tasminniti nirdiṣṭe pūrvasya 16, 1.1.65 saptamīnirdeśena vidhīyamānaṃ kāryaṃ var
See More
tasminniti nirdiṣṭe pūrvasya 16, 1.1.65 saptamīnirdeśena vidhīyamānaṃ kāryaṃ varṇāntareṇāvyavahatisya pūrvasya bodhyam॥
Bālamanoramā1:
tasminniti nirdiṣṭe. `iko yaṇacī'tyatra aci iko yaṇ syādityavagatam.
tatrā Sū #42
See More
tasminniti nirdiṣṭe. `iko yaṇacī'tyatra aci iko yaṇ syādityavagatam.
tatrā'co varṇāntarādhikaraṇatvaṃ na saṃbhavatīti satisaptamyāśrayaṇīyā,-aci sati iko yaṇ
syāditi. tatra vyavahite'vyavahite ca iko yaṇ prāptaḥ. tataśca `samidha'mityatra
dhakāralyalahite'kāre satyari makārādikārasya yaṇ syāt. tathā aci sati pūrvasya parasya
vā iko yaṇ prāptaḥ. tataśca dadhyudakamityatra ikāre aci sati ukārasya parasyāpi iko
yaṇ syāt. tatrā'vyavahita eva aci bhavati na vyavahite, pūrvasyaiva bhavati na
parasyetyetadarthamidamārabhyate. tasminniti na tacchabdaḥ svarūpaparaḥ. tathā sati
`tasminnaṇi ca yuṣmākāsmākau' ityādāveva pravarteta, na tviko yaṇacītyādau. kintu
iko yaṇacītyādisūtragatasyā'cītyādisaptamyantapadasya `tasminni'tyanukaraṇam.
`itī'tyanantaraṃ `gamye'rthe' iti śeṣaḥ. niriti nairantarye. diśiruccāraṇe. evaṃ ca
iko yaṇaci rāyo halītyādisūtreṣu ici hali ityevaṃ saptamyantapadagamye'rte'kārādau
dadhyatra sudhyupāsya ityādiprayogadaśāyāṃ nirdiṣṭe'vyavahitoccārite sati
pūrvasya kāryaṃ bhavati, na tu vyavahitoccārite nāpi parasyeti phalito'rthaḥ. vyavadhāna#ṃ
ca varṇāntarakṛtameva niṣidhyate, natu kālakṛtam. `iko yaṇacī'tyādau kālakṛtavyavadhānasya
saṃhitādhikārādeva nirāsalābhāt, tatra kālakṛtavyavadhānasyāpyanenaiva sūtreṇa nirāse
saṃhitādhikārasya vaiyathryāpātāt. evaṃ ca ye saṃhitādhikārabahirbhūtāḥ `ānaṅṛto
dvandve' `devatādvandve ca' ityādaya uttarapade parata ānaṅādividhayaste sarve
aganāviṣṇū ityagnāviṣṇū ityādyavagrahe kālavyavadhāne'pi bhavanti.
etatsarvamabhipretya paryavasannārthamāha–saptamīnirdeśenetyādinā.–iti
sūtrākṣarānuyāyī panthāḥ. `atiśayane tama'bityatra tu neyaṃ paribhāṣā pravartate,
sartamyantātiśāyanapadārthasya
śabdarūpatvābhāvenā'vyavahitoccāritatvarūpanirdhiṣṭatvā'saṃbhavāt. nacaivamapi
`kartṛkarmaṇoḥ kṛtī'tyatrāpi asyāḥ paribhāṣāyāḥ pravṛttaukartṛṣaṣṭhī karmaṇiṣaṣṭhī
ca kṛṣṇasya kṛtiḥ jagataḥ kartā kṛṣṇa ityatraiva syānnatu `kṛtiḥ kṛṣṇasya' `kartā
jagata' ityatra iti vācyaṃ, lakṣyānurodhena kvacidevaṃjātīyakeṣvasyāḥ paribhāṣāyā
apravṛttiriti `śnānnalopa' iti sūtre bhāṣye prapañcitatvāt. vastutastu
bhāṣyānusāreṇā'tra sūtre nirdiṣṭagrahaṇaṃ saṃhitādhikārasūtraṃ ca viphalameveti iko
yaṇacītyatra vakṣyate.
Bālamanoramā2:
tasminniti nirdiṣṭe pūrvasya 42, 1.1.65 tasminniti nirdiṣṭe. "iko yaṇacī&qu
See More
tasminniti nirdiṣṭe pūrvasya 42, 1.1.65 tasminniti nirdiṣṭe. "iko yaṇacī"tyatra aci iko yaṇ syādityavagatam. tatrā'co varṇāntarādhikaraṇatvaṃ na saṃbhavatīti satisaptamyāśrayaṇīyā,-aci sati iko yaṇ syāditi. tatra vyavahite'vyavahite ca iko yaṇ prāptaḥ. tataśca "samidha"mityatra dhakāralyalahite'kāre satyari makārādikārasya yaṇ syāt. tathā aci sati pūrvasya parasya vā iko yaṇ prāptaḥ. tataśca dadhyudakamityatra ikāre aci sati ukārasya parasyāpi iko yaṇ syāt. tatrā'vyavahita eva aci bhavati na vyavahite, pūrvasyaiva bhavati na parasyetyetadarthamidamārabhyate. tasminniti na tacchabdaḥ svarūpaparaḥ. tathā sati "tasminnaṇi ca yuṣmākāsmākau" ityādāveva pravarteta, na tviko yaṇacītyādau. kintu iko yaṇacītyādisūtragatasyā'cītyādisaptamyantapadasya "tasminni"tyanukaraṇam. "itī"tyanantaraṃ "gamye'rthe" iti śeṣaḥ. niriti nairantarye. diśiruccāraṇe. evaṃ ca iko yaṇaci rāyo halītyādisūtreṣu ici hali ityevaṃ saptamyantapadagamye'rte'kārādau dadhyatra sudhyupāsya ityādiprayogadaśāyāṃ nirdiṣṭe'vyavahitoccārite sati pūrvasya kāryaṃ bhavati, na tu vyavahitoccārite nāpi parasyeti phalito'rthaḥ. vyavadhāna#ṃ ca varṇāntarakṛtameva niṣidhyate, natu kālakṛtam. "iko yaṇacī"tyādau kālakṛtavyavadhānasya saṃhitādhikārādeva nirāsalābhāt, tatra kālakṛtavyavadhānasyāpyanenaiva sūtreṇa nirāse saṃhitādhikārasya vaiyathryāpātāt. evaṃ ca ye saṃhitādhikārabahirbhūtāḥ "ānaṅṛto dvandve" "devatādvandve ca" ityādaya uttarapade parata ānaṅādividhayaste sarve aganāviṣṇū ityagnāviṣṇū ityādyavagrahe kālavyavadhāne'pi bhavanti. etatsarvamabhipretya paryavasannārthamāha--saptamīnirdeśenetyādinā.--iti sūtrākṣarānuyāyī panthāḥ. "atiśayane tama"bityatra tu neyaṃ paribhāṣā pravartate, sartamyantātiśāyanapadārthasya śabdarūpatvābhāvenā'vyavahitoccāritatvarūpanirdhiṣṭatvā'saṃbhavāt. nacaivamapi "kartṛkarmaṇoḥ kṛtī"tyatrāpi asyāḥ paribhāṣāyāḥ pravṛttaukartṛṣaṣṭhī karmaṇiṣaṣṭhī ca kṛṣṇasya kṛtiḥ jagataḥ kartā kṛṣṇa ityatraiva syānnatu "kṛtiḥ kṛṣṇasya" "kartā jagata" ityatra iti vācyaṃ, lakṣyānurodhena kvacidevaṃjātīyakeṣvasyāḥ paribhāṣāyā apravṛttiriti "śnānnalopa" iti sūtre bhāṣye prapañcitatvāt. vastutastu bhāṣyānusāreṇā'tra sūtre nirdiṣṭagrahaṇaṃ saṃhitādhikārasūtraṃ ca viphalameveti iko yaṇacītyatra vakṣyate.
Tattvabodhinī1:
tasminniti. saptamyantānukaraṇamidam. `niḥśabdo nairantaryaparaḥ.
diśiruccāraṇa Sū #36
See More
tasminniti. saptamyantānukaraṇamidam. `niḥśabdo nairantaryaparaḥ.
diśiruccāraṇakriyaḥ. `aci ya'ṇityukte vyavahite'vyavahite ca sati prāptamavyavahite
eveti, pūrvasya parasya ca prāptaṃ pūrvasyaiveti ta niyamyate. avyavahitasyeti tu
phalitārthakathanam. pūrvasyaiveti kiṃ ?, dadhyudakam. atrokārasya mā bhūt.
avyavahitasyaiveti kim ?, agnicidatra somasudatra. vyavadhānaṃ cātra varṇakṛtameva
niṣidhyate, natu kālakṛtam. saṃhitādhikārājjñāpakāt. anyathā
nirdiṣṭagrahaṇādevā'saṃhitāyāṃ yaṇādyaprasaṅgā\ufffdtka tena saṃhitādhikāreṇa ?. ato
vyācaṣṭe-varṇāntareṇeti. evaṃ ca saṃhitādhikārabahirbhūtavidhayaḥ kālavyavāyepi saṃbhavanti.
tenāgnāviṣṇū ityādāvavagrahe'pi `anāṅṛto dvandve' `devatādvandve
ce'tyādinā uttarapade parato vihitā ānaṅādayo bhavantīti dik.
Tattvabodhinī2:
tasminniti nirdiṣṭe pūrvasya 36, 1.1.65 tasminniti. saptamyantānukaraṇamidam. &q
See More
tasminniti nirdiṣṭe pūrvasya 36, 1.1.65 tasminniti. saptamyantānukaraṇamidam. "niḥśabdo nairantaryaparaḥ. diśiruccāraṇakriyaḥ. "aci ya"ṇityukte vyavahite'vyavahite ca sati prāptamavyavahite eveti, pūrvasya parasya ca prāptaṃ pūrvasyaiveti ta niyamyate. avyavahitasyeti tu phalitārthakathanam. pūrvasyaiveti kiṃ?, dadhyudakam. atrokārasya mā bhūt. avyavahitasyaiveti kim?, agnicidatra somasudatra. vyavadhānaṃ cātra varṇakṛtameva niṣidhyate, natu kālakṛtam. saṃhitādhikārājjñāpakāt. anyathā nirdiṣṭagrahaṇādevā'saṃhitāyāṃ yaṇādyaprasaṅgā()tka tena saṃhitādhikāreṇa?. ato vyācaṣṭe-varṇāntareṇeti. evaṃ ca saṃhitādhikārabahirbhūtavidhayaḥ kālavyavāyepi saṃbhavanti. tenāgnāviṣṇū ityādāvavagrahe'pi "anāṅṛto dvandve" "devatādvandve ce"tyādinā uttarapade parato vihitā ānaṅādayo bhavantīti dik.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents