pūrveṇa atiprasaktaḥ sthānivadbhāva eteṣu vidhiṣu pratiṣidhyate. padāntavidhiṃ pratyajādeśo na sthānivad bhavati. kau staḥ. yau staḥ. tāni santi. yani santi. śnasorallopaḥ kṅiti sārvadhātuke iti paranimittakaḥ, sa pūrvavidhāvāvādeśe yaṇādeśe ca kartavye sthānivat syāt, asmād vacanān na bhavati. dvirvacanavidhiḥ dvirvacanavidhiṃ prati na sthānivad bhavati. daddhyatra. maddhvatra. yaṇādeśaḥ paranimittakaḥ, tasya sthānivadbhāvātanaci ca 8-4-47 iti dhakārasya dvirvacanaṃ na syādasmād vacanād bhavati. varevidhiḥ vare yo 'jādeśaḥ sa pūrvavidhiṃ prati na sthānivad bhavati. apsu yāyāvaraḥ pravapeta piṇḍān. yāteḥ yaṅantāt yaśca yaṅaḥ 3-2-176 iti varaci kṛte ato lopaḥ 6-4-48) paranimittakaḥ, tasya sthānivattvādato lopa iṭi ca (*6,4.64 ityākāralopaḥ syād, asmād vacanān na bhavati. yalopavidhiḥ yalopavidhiṃ pratyajādeśo na sthānivad bhavati. kaṇḍūtiḥ. kaṇḍūyateḥ ktini kṛte, ato lopaḥ paranimittakaḥ, lopo vyor vali 6-1-66 iti yalope sthānivat syādasmād vacanān na bhavati. svaravidhiḥ svaravidhiṃ prati ajādeśo na sthānivad bhavati. cikīrṣakaḥ. jihīrṣakaḥ ṇvuli kṛte ato lopaḥ paranimittakaḥ, liti 6-1-193 pratyayāt pūrvam udāttam, iti svare kartavye na sthānivad bhavati iti. savarṇavidhiḥ savarṇavidhiṃ prati ajādeśo na sthānivad bhavati. śiṇḍhi. piṇḍhi. śiṣeḥ piṣeśca loṇmadhyamapuruṣaikavacane rudḥādibhyaḥ śnam 3-1-78. hitvadhitvaṣṭutvajaśtveṣu kṛteṣu, śnasorallopaḥ kṅiti sārvadhātuke paranimittakaḥ, anusvārasya yayi parasavarṇe kartavye na sthānivad bhavati. anusvāravidhiḥ anusvāravidhiṃ prati ajādeśo na sthānivad bhavati. śiṃṣanti. piṃṣanti. naśca apadāntasya jhali 8-3-24 iti anusvāre kartavye śnasorallopaḥ na sthānivad bhavati. dīrghavidhiḥ dīrghavidhiṃ prati ajādeśo na sthānivad bhavati. pratidīvnā. pratidīvne. pratidivanityetasya bhasya 6-4-129 ityadhikṛtya tṛtīyaikavacane caturthyekavacane ca allopo 'naḥ 6-4-134 ityakāralopaḥ paranimittakaḥ, tasya sthānivadbhāvād hali ca 8-2-77 iti dīrghatvaṃ na syāt, na hyayaṃ vakāro halparaḥ iti, asmād vacanād bhavati. jaśvidhiḥ jaśvidhiṃ pratyajādeśo na sthānivad bhavati. sagdhiśca me sapītiśca me. babdhāṃ te harī dhānāḥ. adeḥ ktini bahulaṃ chandasi 2-4-39 iti ghaslā'deśaḥ. ghasibhasor hali ca 6-4-100) ityupadhalopaḥ. jhalo jahli (*8,2.26 iti sakāralopaḥ. jhaṣas tathor dho 'dhaḥ 8-2-40 iti dhatvam. upadhālopasya sthānivattavāt jhalāṃ jas jhasi 8-4-53 iti ghakārasya jaśtvaṃ na syāt, asmād vacanād bhavati. samanā gdhiḥ. samānasya sabhāvaḥ. sagdhiḥ. babdhām iti bhaserloḍdvivacane śapaḥ sluḥ, dvirvacanam, abhyāsakāryam, ghasibhasor hali ca 6-4-100) iti upadhālopaḥ, jhalo jhali (*8,2.26 it sakāralopaḥ, jhaṣas tathor dho 'dhaḥ 8-2-40 iti dhatvam. upadhalopasya sthānivattvāt jhalām jaś jhaśi 8-4-53 iti jaśtvaṃ na syāt, asmād vacanād bhavati. carvidhiḥ carvidhiṃ prati ajādeśo na sthānivad bhavati. jakṣatuḥ. jakṣuḥ. akṣan pitaro 'mīmadanta pitaraḥ. liḍdvivacanabahuvacanayorader ghaslā'deśaḥ. gamahanajanakhanaghasāṃ lopaḥ kṅityanaṅi 6-4-98 iti upadhālopaḥ, dvirvacanam, abhyāsakāryam. tatra upadhālopasya sthānivattvāt khari ca 8-4-55 iti ghakārasya cartvaṃ na syād, asmād vacanād bhavati. śāsivasighasīnāṃ ca 8-3-60 iti śatvam. akṣaniti adeḥ luṅ bahuvacane ghaslā'deśaḥ, clerāgatasya mantre ghasahvara 2-4-80 iti luk. gamahanajanakhanaghasāṃ lopaḥ kṅityanaṅi 6-4-98) ityupadhālopaḥ, tasya sthānivattvāt khari ca (*8,4.55 iti cartvaṃ na syāt, asmād vacanād bhavati. svaradīrghayalopeśu lopājādeśo na sthānivad bhavati. anyatra sthānivadeva. tena bahukhaṭvakah, kiryoḥ, giryoḥ, vāyvoḥ iti sthānivattvāt svaradīrghayalopā na bhavanti.

na padāntadvirvacanavareyalopasvarasavarṇa. anusvāradīrghajaścarvidhiṣu 1.1.58 pūrveṇa atiprasaktaḥ sthānivadbhāva eteṣu vidhiṣu pratiṣidhyate. padāntavidhiṃ pratyajādeśo na sthānivad bhavati. kau staḥ. yau staḥ. tāni santi. yani santi. śnasorallopaḥ kṅiti sārvadhātuke iti paranimittakaḥ, sa pūrvavidhāvāvādeśe yaṇādeśe ca kartavye sthānivat syāt, asmād vacanān na bhavati. dvirvacanavidhiḥ dvirvacanavidhiṃ prati na sthānivad bhavati. daddhyatra. maddhvatra. yaṇādeśaḥ paranimittakaḥ, tasya sthānivadbhāvātanaci ca 8.4.46 iti dhakārasya dvirvacanaṃ na syādasmād vacanād bhavati. varevidhiḥ vare yo 'jādeśaḥ sa pūrvavidhiṃ prati na sthānivad bhavati. apsu yāyāvaraḥ pravapeta piṇḍān. yāteḥ yaṅantāt yaśca yaṅaḥ 3.2.176 iti varaci kṛte ato lopaḥ 6.4.48 paranimittakaḥ, tasya sthānivattvādato lopa iṭi ca 6.4.64 ityākāralopaḥ syād, asmād vacanān na bhavati. yalopavidhiḥ yalopavidhiṃ pratyajādeśo na sthānivad bhavati. kaṇḍūtiḥ. kaṇḍūyateḥ ktini kṛte, ato lopaḥ paranimittakaḥ, lopo vyor vali 6.1.64 iti yalope sthānivat syādasmād vacanān na bhavati. svaravidhiḥ svaravidhiṃ prati ajādeśo na sthānivad bhavati. cikīrṣakaḥ. jihīrṣakaḥ ṇvuli kṛte ato lopaḥ paranimittakaḥ, liti 6.1.187 pratyayāt pūrvam udāttam, iti svare kartavye na sthānivad bhavati iti. savarṇavidhiḥ savarṇavidhiṃ prati ajādeśo na sthānivad bhavati. śiṇḍhi. piṇḍhi. śiṣeḥ piṣeśca loṇmadhyamapuruṣaikavacane rudādibhyaḥ śnam 3.1.78. hitvadhitvaṣṭutvajaśtveṣu kṛteṣu, śnasorallopaḥ kṅiti sārvadhātuke paranimittakaḥ, anusvārasya yayi parasavarṇe kartavye na sthānivad bhavati. anusvāravidhiḥ anusvāravidhiṃ prati ajādeśo na sthānivad bhavati. śiṃṣanti. piṃṣanti. naśca apadāntasya jhali 8.3.24 iti anusvāre kartavye śnasorallopaḥ na sthānivad bhavati. dīrghavidhiḥ dīrghavidhiṃ prati ajādeśo na sthānivad bhavati. pratidīvnā. pratidīvne. pratidivanityetasya bhasya 6.4.129 ityadhikṛtya tṛtīyaikavacane caturthyekavacane ca allopo 'naḥ 6.4.134 ityakāralopaḥ paranimittakaḥ, tasya sthānivadbhāvād hali ca 8.2.77 iti dīrghatvaṃ na syāt, na hyayaṃ vakāro halparaḥ iti, asmād vacanād bhavati. jaśvidhiḥ jaśvidhiṃ pratyajādeśo na sthānivad bhavati. sagdhiśca me sapītiśca me. babdhāṃ te harī dhānāḥ. adeḥ ktini bahulaṃ chandasi 2.4.39 iti ghaslā'deśaḥ. ghasibhasor hali ca 6.4.100 ityupadhalopaḥ. jhalo jahli 8.2.26 iti sakāralopaḥ. jhaṣas tathor dho 'dhaḥ 8.2.40 iti dhatvam. upadhālopasya sthānivattavāt jhalāṃ jas jhasi 8.4.52 iti ghakārasya jaśtvaṃ na syāt, asmād vacanād bhavati. samanā gdhiḥ. samānasya sabhāvaḥ. sagdhiḥ. babdhām iti bhaserloḍdvivacane śapaḥ sluḥ, dvirvacanam, abhyāsakāryam, ghasibhasor hali ca 6.4.100 iti upadhālopaḥ, jhalo jhali 8.2.26 it sakāralopaḥ, jhaṣas tathor dho 'dhaḥ 8.2.40 iti dhatvam. upadhalopasya sthānivattvāt jhalām jaś jhaśi 8.4.52 iti jaśtvaṃ na syāt, asmād vacanād bhavati. carvidhiḥ carvidhiṃ prati ajādeśo na sthānivad bhavati. jakṣatuḥ. jakṣuḥ. akṣan pitaro 'mīmadanta pitaraḥ. liḍdvivacanabahuvacanayorader ghaslā'deśaḥ. gamahanajanakhanaghasāṃ lopaḥ kṅityanaṅi 6.4.98 iti upadhālopaḥ, dvirvacanam, abhyāsakāryam. tatra upadhālopasya sthānivattvāt khari ca 8.4.54 iti ghakārasya cartvaṃ na syād, asmād vacanād bhavati. śāsivasighasīnāṃ ca 8.3.60 iti śatvam. akṣaniti adeḥ luṅ bahuvacane ghaslā'deśaḥ, clerāgatasya mantre ghasahvara 2.4.80 iti luk. gamahanajanakhanaghasāṃ lopaḥ kṅityanaṅi 6.4.98 ityupadhālopaḥ, tasya sthānivattvāt khari ca 8.4.54 iti cartvaṃ na syāt, asmād vacanād bhavati. svaradīrghayalopeśu lopājādeśo na sthānivad bhavati. anyatra sthānivadeva. tena bahukhaṭvakah, kiryoḥ, giryoḥ, vāyvoḥ iti sthānivattvāt svaradīrghayalopā na bhavanti.

na padānatadvirvacanareyalopasvarasavarṇānusvāradīrghajaścarvidhiṣu. , 1.1.57 atrāpi vidhiśabdo bhāvasādhanaḥ karmasādhanaśca. sa ca pratyekamabhisambadhyate. tatra yathāyogaṃ kvacit bhāvasādhana āśrīyate, kvacit karmasādhanaḥ. tatra dvirvacanavidhau bhāvasādhanaḥ, tatra hi tadeva vidhātavyam, na hi tasyāvasthitasya kiñcit kāryam. anyatra tu karmasādhanaḥ. tatra hi vyavasthitasya padāntādeḥ kāryāntaravidhānāt. "kau staḥ, yau staḥ" iti. asterlaṭ, tas, adāditvācchapo luk, pūrvavidhā-vāvādeśe yaṇādeśe ca katrtavye sthānivat syāditi. kathaṃ punaḥ sthānivat syāt, yāvatā padasaṃskārāyaiva prayuktatvād vyākaraṇasya? "staḥ" ityādikaṃ padaṃ padāntaranira- pekṣameva saṃskriyate, anādiṣṭādaco yaḥ pūrvaḥ, tasya vidhiṃ prati sthānivadbhāvena bhavitavyam. na cāyaṃ prakāraḥ padānataranirapekṣe padasaṃskāre sambhavati; "staḥ" ityādike pade saṃskriyamāṇe kāvityādeḥ padāntararasyāsannidhānāt. kiṃ punaridaṃ rājaśāsanam-- padasaṃskārāyaiva śabdānuśāsanaṃ katrtavyamiti? atha śāstrakārasyaivāyamabhiprāyaḥ? iti cet, na; śāstrakāreṇa di "yuṣmadyapapade samānādhikaraṇe sthāninyapi madhyamaḥ" 1.4.104iti yuṣmadādyupapade madhyamādipuruṣavidhānād vākyasaṃskāraprayuktamapi śāstrametaditi sūcitam. atra "kau" ityādikaṃ padaṃ prāgeva vyavasthāpya "staḥ" ityādeḥ padasya saṃskāre kriyamāṇe'nādiṣṭāvacaḥ pūrvaṃ aukārādirbhavatīti sthānivadbhāvaḥ syāt. ataḥ pratiṣedha ucyate. nanu ca "dadhyatra" ityevamādau" pratiṣiddhe'pi sthānivadbhāve bahiraṅgasya yaṇādeśasyāsiddhatvādantaraṅgaṃ dvarvacanaṃ na prāpnoti. tat kimityevamāha-- "asmādvaca- nāt bhavati" iti. na ca śakyaṃ vaktum--" sthānivadbhāvapratiṣedhāt "asiddhaṃ bahiraṅgam"(vyā.pa.42) ityeṣā na pravatrtate" iti. yatrobhayamekapadāśrayam-- "paṭvyau paṭvyaḥ śucyau śucyaḥ" ityevamādau,tatra sthānivadbhāvapratiṣedhasyārthavattvān()naiṣa doṣaḥ. dvirvacanameva bahiraṅgam; bahvapekṣatvāt. tathā hraca uttarasya yora'nacīti ca tritayaṃ tadapekṣate. yaṇādeśastviko'cīti dvayameva. "vare" iti. nanu cātra samāse sati saptamyā lukā bhavitavyam. tat kathaṃ vare iti nirdeśaḥ? ata eva nipātanādalugityadoṣaḥ. anye tvīkārapraśleṣo'treti varṇayanti. evaṃ ca sambandhaṃ kurvanti--"vare yo'jādeśastasya vidhiṃ prati na sthānivat, īvidhiṃ ca prati na sthānavat" iti. tenāmalakyāḥ phalaṃ vikāra iti nityaṃ vṛddhaśarādibhyaḥ" 4.3.142 iti mayaṭ, tasya "phale luk" 4.3.161 iti luk, ataḥ "luk taddhitaluki" 1.2.49 gaurādilakṣaṇasya ṅīṣo luki kṛte tasya sthānivadbhāvāt " yasyeti ca" 6.4.148 iti lopaḥ prāpnoti. īkāre parato yo vidhistaṃ prati sthānivadbhāvapratiṣedhānna bhavati. nanu cājādeśaḥ paranimittakaḥ lopaḥ pūrvavidhau sthānivadbhavatītyu- cyate, na ca lukā paurvāparyamastītyata eva sthānivadbhāvo na bhaviṣyati? tadaprayojanamīkāra- praśleṣasya. lopenāpi tarhi paurvāparyaṃ nāstīti paṭayatītyādāvapi sthānivadbhāvo na syāt. atha tatra sthānidvārakaṃ paurvāparyaṃ sambhavati, ihāpi tathā syāt. ye tvīkāra-praśleṣaṃ necchanti, ta āyalakyāḥ phalaṃ vikāra āmalakamityetadarthaṃ neti yogavibhāgaṃ kurvanti. "yāyāvaraḥ" iti. atyarthaṃ yātīti "dhātorekācaḥ" 3.1.22 ityādinā yaṅa, dvirvacanam, abhyāsasya hyasvaḥ, "dīrgho'kitaḥ" 7.4.83 iti dīrghaḥ, tato varacca, ato lope kṛte "lopo vyorvali" 6.1.64 iti yakāralopaḥ. "ato lopaḥ paranimittakaḥ" iti.ārdhadhātuke parato vidhānāt. yadyato lopaḥ paranimittakaḥ, tataḥ "aco yat" 3.1.97 ityatra "aj()grahaṇaṃ kim, yāvatā halantāṇṇyataṃ vakṣyati" iti codyaṃ samutthāpya " ajantabhūtapūrvāvapi yathā syāt--- ditsyaṃ dhitsyam" iti yad vakṣyati tad virudhyate; na hi paranimittake'to lope'jantabhūtapūrvād yato vidhiḥ sambhavati, prākkṛdutpa- tterato lopasyābhāvāt, abhāvastu parasya nimittasyābhāvāt? pakṣe bhedādavirodhaḥ. tatra hrārdhadhātuka iti vatrtate. "ārdhadhātuke" iti viṣayaptamī caiṣā, parasaptamī ceti pakṣa-dvayam; ārdhadhātukasamānyavivakṣāyāṃ sāmānyena paurvāparyaṃ na sambhavatīti viṣayasaptamī bhavati ārdhadhātukavyaktivivakṣāyāṃ tu vyakteḥ paurvāparyaṃ sambhavatīti parasaptamī. yadā tu vyaktidvārakaṃ sāmānyasya paurvāparyaṃ vivakṣyate; tadāpi parasaptamyeva. tatrādye pakṣa ārdhadhātuke viṣayabhūte prāgeva yadutpatterato lopo bhavati, itaratra tu tasminnutpanne. tatra "aco yat" 3.1.97 ityatra yadajgrahaṇasya prayojanaṃ vakṣyati, tat pūrvaṃ pakṣamāśritya. yat punarihāto lopaḥ paranimittaka ityuktam, taditaraṃ pakṣam. tasmād viṣayabhedādavirodhaḥ. parasaptamīpakṣe tu tatrājgrahaṇaṃ vispaṣṭārthameva veditavyam. kathaṃ punajrñāyate parasaptamīpakṣo'pi tatrābhimata iti? "anudāttetaśca halādeḥ" 3.2.149 ityādigrahaṇāt. taddhyevamarthaṃ kriyate-- halantādityevaṃ mā vijñāyīti. evaṃ hi vijñāyamāne jugupsanaḥ, mīmāṃsanaḥ ityatra yuj na syāt; ajanta- tvāt. yadi ca "ārdhadhātuke" iti viṣayasaptamyevaiṣābhimatā syāt, na parasaptamītadā'‌'digrahaṇamanarthakaṃ syāt; ārdhadhātuke viṣaye'kāralope kṛte jugupsatimīmāṃsatyorapi halantatvāt. tasmādādigrahaṇād vijñāyate-- parasaptamīpakṣo'pi tatrābhīṣṭa iti. viṣayasaptamīpakṣe tu tatrādigrahaṇaṃ vispaṣṭārthameva draṣṭavyam. "kaṇḍūtiḥ" iti. "kaṇḍvādibhyo yak" 3.1.27 "striyāṃ ktin" 3.3.94. "cikīrṣakaḥ, jihīrṣakaḥ" iti. cikīrṣajihīrṣaśabdābhyāṃ ṇvul. "śiśeḥ, piṣeśca" iti. "śiṣlu viśeṣaṇe" (dhā.pā.1452)"piṣlṛ saṃcūrṇane" (dhā.pā.1453). hitvadhitva-ṣṭutvajaśtveṣviti. "sehrrapicca" 3.4.87 iti herādeśe kṛte "hujhalbhyo herdhiḥ" 6.4.101 ti dhirādeśaḥ. "ṣṭunā ṣṭuḥ" 8.4.40 iti ṣṭutvam, "jhalāṃ jaś jhaśi" 8.4.52 iti jaśtvam. nanu cātra sthānivadbhāvasya prāptireva nāsti; yo hranādiṣṭādacaḥ pūrvastasya vidhau sthānivadbhavatītyucyate, na cāmānādiṣṭādacaḥ pūrvaḥ, tat kiṃ pratiṣedhena? naiṣa doṣaḥ; sthānino nākarasyā'nādiṣṭājapekṣaṃ pūrvatvama- stīti tadādeśo'pyanusvāraḥ sthānivadbhāvādanādiṣṭādacaḥ pūrva iti labhyate. "śiṣanti" ityādi. kimarthaṃ punarudāharaṇāntaropanyāsaḥ, yāvatā śiṇḍhītyādya-ntaroktamevedaṃ yuktamudāharaṇ? evaṃ manyate-- yadi tadevodāhyiyate tadā yatra parasavarṇa- statrānusvāreṇa bhavitavyam,tatraiva hi sa vidhīyate; tataśca nāntarīyakatvāt parasavarṇa- vidhau sthānivadbhāvapratiṣedhe'nusvāravidhāvapi sthānivadbhāvapratiṣedhaḥ kṛta eva, tato'- nusvāragrahaṇaṃ pṛthaṅa na katrtavyamiti kasyacid bhrāntiḥ syāt. tasmād yatra parasavarṇo na sambhavati, tadevodāharaṇaṃ yuktamiti. "pratidivnā" iti. diveḥ "kaninyuvṛṣi" (da.u.6.51) ityādinā kanin pratyaye rūpam. "hali ca" iti. "upadhāyāñca" 8.2.78 ityetadidānīntanakulekhakaiḥ pramādāllikhitam. tathā hi "upadhāyāñca" 8.2.78ityatra vakṣyati " pratidīvna ityatra tu "hali ca" 8.2.77 iti dīrghatvam" iti. nanu ca sthānivadbhāve pratiṣiddhe'pi "na bhakurchu-rām" 8.2.79 iti dīrghatvapratiṣedhenātra bhavitavyam, tat kimityevamāha--"asmād vacanād bhavati" iti. na ca sthānivadbhāvapratiṣedhasāmathryādatra pratiṣedho na bhavatīti śakyaṃ parikalpayitum; sthānivadbhāvapratiṣedhasya pipaṭhīrityatrārthatvāt. atra hi pipaṭhiṣateḥ kvipi kṛte'to lope rutve ca, rutvaṃ punarasya pūrvatrāsiddhamiti ṣatva- syāsiddhatvāt, yadi sthānivadbhāvo na pratiṣidhyeta, tato'kāralopasya sthānivad- bhāvāt "rvorupadhāyā dīrgha ikaḥ" 8.2.76 ityadhikārād rephavakārāntasya bhasya dīrghatvaṃ pratiṣidhyate. na caitad rephavakārāntaṃ bhasaṃjñakam, api tu nākarāntamiti. "sagdhiḥ" iti. samānā gdhiriti viśeṣaṇasamāsaḥ. "samānasya cchandasyamūrdha" 6.3.83 iti sabhāvaḥ. "babdhām" iti. "bhasa bhatrsanadīptyoḥ" (dhā.pā.1100), "abhyāse carca" 8.4.53 ityabhyāsabhakārasya jaśtvaṃ bakāraḥ. "cakṣatuḥ, jakṣuḥ" iti. "liṭa()nyatarasyām" 2.4.40 iti ghaslādeśaḥ, " kuhośca"7.4.62 ityabhyāsaghakārasya cutvaṃ jhakāraḥ; tasya pūrvavajjaśtvaṃ jakāraḥ. bahuvacane ghaslādeśa iti. "luṅa sanorghaslu" 2.4.37 ityanena. "bahukhaṭvakaḥ" iti. atra sthānivadbhāvād "hyasvānte'ntyātpūrvam" 6.2.173 iti, khakārasyodāttatvaṃ na bhavati. "kapi pūrvam" 6.2.172 iti ṭvaśabdasyākārāsyaiva bhavati. "kiryoḥ, giryoḥ" iti. "rvorupadhāyā dīrgha ikaḥ" 8.2.76 "hali ca" 8.2.77 iti dīrghatvaṃ na bhavati. etacca vyutpattipakṣamāśrityoktam, "kṛgroricca" iti kirigiriśabdau vyutpādyete. avyutpattipakṣe tvasatyapi sthānivadbhāve dhātutvābhāvānna bhavatyeva dīrghatvam. tathā hravyutpattipakṣamāśritya "upadhāyāñca" 8.2.78ityatra vakṣyati--"uṇādaya'vyutpannāni prātipadikāni" (he.pa.103) iti kiryo- giryorityevamādiṣu dīrgho na bhavati" iti. "vāyvoḥ" iti. "lopo vyorvali"6.1.64 iti yalopo na bhavati.

na padāntadvirvacana. sthānivadādeśa' iti `acaḥ parasmi'nniti cānuvartate. paranimittako'jādeśo na sthānivadityanvayaḥ. padāntaśca dvirvacanaṃ ca vare ca yalopaśca svaraśca savarṇaśca anusvāraśca dīrghaśca jaśca carceti dvandvaḥ. teṣāṃ vidhayaḥ=vidhānāni. karmaṇi ṣaṣṭha\ufffdā samāsaḥ. tataśca padāntādiṣu vidheyeṣu iti labhyate. vara ityanena vare yo'jādeśaḥ sa vivakṣitaḥ. ārṣo dvandvaḥ. saptamyā alukca. vidhiśabdaḥ pratyekamanveti–padāntavidhau dvirvacanavidhāvityādi. padasyāntaḥ=caramāvayavaḥ. padāntasya vidhāne=padāntakarmake vidhāne. padasya caramāvayave kārye dvirvacanādau ca kārye iti yāvat. tadāha–padasya carametyādinā. padāntasya sthāne vidhāviti tu na vyākhyātam , tathā sati eṣo yan hasatītyasiddheḥ. tathāhi–eṣaḥ yan iti chedaḥ. iṇdhātorlaṭaḥ śatari śapi luki ikārasya iṇo yaṇiti yaṇ. atra etattadoriti sulopo na bhavati, tasya hali parato vidhānāt, iha ca tasmin kartavye ikārasthānikasya yakārasya sthānivadbhāvenā'ctvāt. naca na padānteti niṣedhaḥ śaṅkhyaḥ, yo vidhīyamānaḥ padasya caramāvayavaḥ saṃpadyate tatraiva tanniṣedhāt, iha ca vidheyasya sulopasya padānavayavatvāt. `padāntasya sthāne vidhā'viti vyākhyāne tu iha yakārasya sthānivadbhāvo na sidhyet, lopasya padāntasakārasya sthāne vidhānāt. atra haśi cetyutve tu kartavye yakāro na sthānivadbhavati, ukārasya vidhīyamānasya padacaramāvayavatvāt. evaṃ ca padāntavidhāvityasya eṣo yanityetadutvaviṣaye udāharaṇam. sulopaviṣaye tu pratyudāharaṇamiti bhāṣye spaṣṭam. bāṣyapradīpoddyote spaśṭatarametat. padāntavidhau kāni santītyādyudāharaṇamanupadameva mūle spaṣṭībhaviṣyati. dvirvacane sudh? y itayudāharaṇam. naceha dvitve kartavye yakārasya sthānivadbhāvavirahe'pi tanniṣedhe sthānivadbhāvaḥ syādeveti vācyam, anaci ceti dvitvasyā'naimittikatayātadviṣaye yakārasthānivadbhāvasyānapekṣitatvena tatra tanniṣedhasya vaiyathryāpattyā dvirvacanaśabdenātra aci neti dvitvaniṣedhasyaiva vivakṣitatvāditi bhāvaḥ. vare yathā–yāyāvaraḥ. `yaśca yaṅa' iti yādhātoryaṅantādvarac. `sanyaṅo'riti dvitvam. yāyāya vara iti sthi ato lopa iti yaṅo'kārasya lopaḥ. `lopo vyo'riti yakāralopaḥ. atra ajādyārdhadhātukamāśritya `ato lopa iṭi ca' ityākāralope kartavye allopo na sthānivat. yalope yatā–yātiḥ. yādha#ātoryaṅi dvitvaṃ. ktic. yāyāya ti iti sthite-ato lopaḥ. `lopo vyo'riti yalopaḥ. allopasya sthānivattvādāto lopaḥ. lopo vyoriti yalopaḥ. yātiriti rūpam. atra allopo yalope kartavye na sthānivat. na ca vāyvorityatrāpi lopo vyoriti yalope kartavye ukārādeśasya vakārasya sthānivattvaniṣedhaḥ syāditi vācyaṃ, svaradīrghayalopeṣu lopa evājādeśo na sthānivaditi vārtike parigaṇanāt, iha ca vakārasya loparūpatvā'bhāvāt. svaravidhau yathā–cikīrṣakaḥ. cikīrṣa iti sannantāt ṇvul. akādeśaḥ. sano'kārasya ato lopaḥ. atra īkārasya vitītyudāttatve kartavye allopo na sthānivat. yadyapi īkāro'llopasthānībhūtādakārānnāvyavahitapūrva iti sthānivadbhāvasya prāptiriha nāsti, tathāpyasmādeva jñāpakāt pūrvasūtre pūrvatvaṃ vyavahitāvyavahitasādhāraṇam. tatprayojanaṃ tu pūrvasūtra evoktam. raudhādikālloṇmadhyamapuruṣaikavacanam. sip śnam. śinaṣ si. hitvam. dhitvam. ṣṭutvam. ṣasya jaśtvaṃ ḍakāraḥ. śinaḍḍhi. śnasorallopaḥ. naścāpadāntasyetyanusvāraḥ. anusvārasya yayīti tasya parasavarṇo ṇakāraḥ. śiṇḍḍhi iti rūpam. atra parasavarṇe kartavye allopo na sthānivat. vastutastu savarṇavidhau nedamudāharaṇam. śnamakārasya lopo'tra ajādeśaḥ. tatsthānībhūtaḥ śnamakāra eva. tasmin sati nakārasyānusvāraprasaktireva nāsti. tathā cānusvārasya sthānībūtādacaḥ pūrvatvena kadāpyadṛṣṭatvāttasya parasavarṇe kartavye acaḥ parasminnityalopasya sthānivattvaṃ na prasaktamiti kiṃ tatpratiṣedhena?. yattu tatvabodhinyāma– anusvārasya sthānibhūto nakāraḥ śnamakārāt pūrvatvena dṛṣṭa iti tatsthānikānusvārasyāpi tatpūrvatvena dṛṣṭatvaṃ, sthānidvārāpi pūrvatvābhyupagamādityuktam. evaṃ sati titaumācaṣṭe titāpayatītyatra pugāgamo na syāt. `tatkaroti tadācaṣṭe' iti ṇic. iṣṭhavadbhāvādukārasya ṭeriti lopaḥ. aco ñṇitīti takārādakārasya vṛddhirākāraḥ. pugāgamaḥ. titāpītyasmāt laṭ tip śap. guṇaḥ. ayādeśa#ḥ. titāpayatīti rūpam. atra aco ñṇitīti vṛddhyā labdhasya ākārasya pugāgame kartavye ukāralopasya sthānivadbhāve sati ukāreṇa vyavadhāne ṇiparakatvā'bāvātpugāgamo na syāt. ākārasya lopasthānibhūtādukārātpūrvatvasya svato'bhāve'pi sthānidvārā sattvāditi siddhāntaratnākare dūṣitam. prauḍhamanoramāvyākhyāne tu śabdaratne pādamācaṣṭe pādayati, tataḥ kvip pāt hasatītyādau `jhayo haḥ' iti pūrvasavarṇe kartavye pūrvasmātparasya vidhiriti pañcamīsamāsaprāptasthānivadbhāvaniṣedhārthamiha sūtre savarṇagrahaṇiti prapañcitam. anusvāravidhau yathā–śiṃṣanti. śiṣdhātorlaṭi jhiḥ. jho'ntaḥ. śnasorallopaḥ. nascāpadāntasyetyanusvāraḥ. śiṃṣanti. iha tu na parasavarṇaḥ, ṣakārasya yaytvābhāvāt. atra anusvāre kartavye allopo na sthānivat. atra dīrghavidhau yathā-pratidīvnā. hali ceti dakārādikārasya dīrghe kartavye allopo na sthānivat. ja\ufffdiādhau yathā– `sagdhiśca me'. ada bhakṣaṇe ktin. bahulaṃ chandasīti ghaslādeśaḥ. `ghasibhasorhali ca' ityupadhālopaḥ. `jhalo jhalī'ti salopaḥ. jhaṣastathoriti takārasya dhatvam. `jhalāñjaś jhaśi' iti jaśtvena ghakārasya gakāraḥ. samānā gdhiḥ=adanaṃ-sagdhiḥ. samānasya chandasīti saṃbhāvaḥ. atra jaśtve kartavye upadhālopo na sthānivat. carvidhau yathā–jakṣatuḥ. ghaserliṭi atus. dvitvam. `halādiśśeṣaḥ' `abhyāse carce'ti jaśtvam. `kuhoścuḥ' iti jakāraḥ. `gamahane'tyupadhālopaḥ. `khari ca' iti cartvaṃ kakāraḥ. `śāsivasī'ti ṣaḥ. atra cartve kārye upadhālopo na sthānivat. bhāṣye tu `pūrvatrāsiddhe na śthāniva'dityavaṣṭabhya dvirvacanasavarṇānusāradīrghajaścaraḥ pratyākhyātāḥ. kiñca `dīrghā dācāryāṇā'mityuttaram–`anusvārasya yayi parasavarṇaḥ' `vā padāntasya' `khari ca' `vāvasāne' `aṇo'pragṛhrasyānunāsikaḥ' iti pañcasūtrīpāṭha iti `halo yamāṃ yami' iti sūtrasthabāṣyasaṃmataḥ sūtrakramaḥ. `evaṃ ca `śiṇḍḍhī'tyatra na parasavarṇaprasaktiḥ. parasavarṇe kartavye ṣakārasthānikasya jaśtvasyāsiddhatvena yayparakatvā'bhāvāditi sarvathāpi savarṇavidhau śiṇḍḍhīti nodāhasaraṇamityāstāṃ tāvat. \r\niti sthānīti. anena sūtreṇa sudh? y ityatra dvitvaniṣedhe kartavye yakārasya sthānivattvaniṣedha ityarthaḥ. evaṃ cācparakatvābhāvena anaci ceti niṣedhābhāvāddhakārasya dvitvaṃ nirbādhamiti bhāvaḥ. tathāca sudh dh yiti sthitam.

na padāntadvirvacanavareyalopasvarasavarṇā'nusvāradīrghajaścarvidhiṣu 53, 1.1.57 na padāntadvirvacana. sthānivadādeśa" iti "acaḥ parasmi"nniti cānuvartate. paranimittako'jādeśo na sthānivadityanvayaḥ. padāntaśca dvirvacanaṃ ca vare ca yalopaśca svaraśca savarṇaśca anusvāraśca dīrghaśca jaśca carceti dvandvaḥ. teṣāṃ vidhayaḥ=vidhānāni. karmaṇi ṣaṣṭha()ā samāsaḥ. tataśca padāntādiṣu vidheyeṣu iti labhyate. vara ityanena vare yo'jādeśaḥ sa vivakṣitaḥ. ārṣo dvandvaḥ. saptamyā alukca. vidhiśabdaḥ pratyekamanveti--padāntavidhau dvirvacanavidhāvityādi. padasyāntaḥ=caramāvayavaḥ. padāntasya vidhāne=padāntakarmake vidhāne. padasya caramāvayave kārye dvirvacanādau ca kārye iti yāvat. tadāha--padasya carametyādinā. padāntasya sthāne vidhāviti tu na vyākhyātam , tathā sati eṣo yan hasatītyasiddheḥ. tathāhi--eṣaḥ yan iti chedaḥ. iṇdhātorlaṭaḥ śatari śapi luki ikārasya iṇo yaṇiti yaṇ. atra etattadoriti sulopo na bhavati, tasya hali parato vidhānāt, iha ca tasmin kartavye ikārasthānikasya yakārasya sthānivadbhāvenā'ctvāt. naca na padānteti niṣedhaḥ śaṅkhyaḥ, yo vidhīyamānaḥ padasya caramāvayavaḥ saṃpadyate tatraiva tanniṣedhāt, iha ca vidheyasya sulopasya padānavayavatvāt. "padāntasya sthāne vidhā"viti vyākhyāne tu iha yakārasya sthānivadbhāvo na sidhyet, lopasya padāntasakārasya sthāne vidhānāt. atra haśi cetyutve tu kartavye yakāro na sthānivadbhavati, ukārasya vidhīyamānasya padacaramāvayavatvāt. evaṃ ca padāntavidhāvityasya eṣo yanityetadutvaviṣaye udāharaṇam. sulopaviṣaye tu pratyudāharaṇamiti bhāṣye spaṣṭam. bāṣyapradīpoddyote spaśṭatarametat. padāntavidhau kāni santītyādyudāharaṇamanupadameva mūle spaṣṭībhaviṣyati. dvirvacane sudh? y itayudāharaṇam. naceha dvitve kartavye yakārasya sthānivadbhāvavirahe'pi tanniṣedhe sthānivadbhāvaḥ syādeveti vācyam, anaci ceti dvitvasyā'naimittikatayātadviṣaye yakārasthānivadbhāvasyānapekṣitatvena tatra tanniṣedhasya vaiyathryāpattyā dvirvacanaśabdenātra aci neti dvitvaniṣedhasyaiva vivakṣitatvāditi bhāvaḥ. vare yathā--yāyāvaraḥ. "yaśca yaṅa" iti yādhātoryaṅantādvarac. "sanyaṅo"riti dvitvam. yāyāya vara iti sthi ato lopa iti yaṅo'kārasya lopaḥ. "lopo vyo"riti yakāralopaḥ. atra ajādyārdhadhātukamāśritya "ato lopa iṭi ca" ityākāralope kartavye allopo na sthānivat. yalope yatā--yātiḥ. yādha#ātoryaṅi dvitvaṃ. ktic. yāyāya ti iti sthite-ato lopaḥ. "lopo vyo"riti yalopaḥ. allopasya sthānivattvādāto lopaḥ. lopo vyoriti yalopaḥ. yātiriti rūpam. atra allopo yalope kartavye na sthānivat. na ca vāyvorityatrāpi lopo vyoriti yalope kartavye ukārādeśasya vakārasya sthānivattvaniṣedhaḥ syāditi vācyaṃ, svaradīrghayalopeṣu lopa evājādeśo na sthānivaditi vārtike parigaṇanāt, iha ca vakārasya loparūpatvā'bhāvāt. svaravidhau yathā--cikīrṣakaḥ. cikīrṣa iti sannantāt ṇvul. akādeśaḥ. sano'kārasya ato lopaḥ. atra īkārasya vitītyudāttatve kartavye allopo na sthānivat. yadyapi īkāro'llopasthānībhūtādakārānnāvyavahitapūrva iti sthānivadbhāvasya prāptiriha nāsti, tathāpyasmādeva jñāpakāt pūrvasūtre pūrvatvaṃ vyavahitāvyavahitasādhāraṇam. tatprayojanaṃ tu pūrvasūtra evoktam.savarṇavidho yathā--śiṇḍḍhi. śiṣ iti dhāto raudhādikālloṇmadhyamapuruṣaikavacanam. sip śnam. śinaṣ si. hitvam. dhitvam. ṣṭutvam. ṣasya jaśtvaṃ ḍakāraḥ. śinaḍḍhi. śnasorallopaḥ. naścāpadāntasyetyanusvāraḥ. anusvārasya yayīti tasya parasavarṇo ṇakāraḥ. śiṇḍḍhi iti rūpam. atra parasavarṇe kartavye allopo na sthānivat. vastutastu savarṇavidhau nedamudāharaṇam. śnamakārasya lopo'tra ajādeśaḥ. tatsthānībhūtaḥ śnamakāra eva. tasmin sati nakārasyānusvāraprasaktireva nāsti. tathā cānusvārasya sthānībūtādacaḥ pūrvatvena kadāpyadṛṣṭatvāttasya parasavarṇe kartavye acaḥ parasminnityalopasya sthānivattvaṃ na prasaktamiti kiṃ tatpratiṣedhena(). yattu tatvabodhinyāma--anusvārasya sthānibhūto nakāraḥ śnamakārāt pūrvatvena dṛṣṭa iti tatsthānikānusvārasyāpi tatpūrvatvena dṛṣṭatvaṃ, sthānidvārāpi pūrvatvābhyupagamādityuktam. evaṃ sati titaumācaṣṭe titāpayatītyatra pugāgamo na syāt. "tatkaroti tadācaṣṭe" iti ṇic. iṣṭhavadbhāvādukārasya ṭeriti lopaḥ. aco ñṇitīti takārādakārasya vṛddhirākāraḥ. pugāgamaḥ. titāpītyasmāt laṭ tip śap. guṇaḥ. ayādeśa#ḥ. titāpayatīti rūpam. atra aco ñṇitīti vṛddhyā labdhasya ākārasya pugāgame kartavye ukāralopasya sthānivadbhāve sati ukāreṇa vyavadhāne ṇiparakatvā'bāvātpugāgamo na syāt. ākārasya lopasthānibhūtādukārātpūrvatvasya svato'bhāve'pi sthānidvārā sattvāditi siddhāntaratnākare dūṣitam. prauḍhamanoramāvyākhyāne tu śabdaratne pādamācaṣṭe pādayati, tataḥ kvip pāt hasatītyādau "jhayo haḥ" iti pūrvasavarṇe kartavye pūrvasmātparasya vidhiriti pañcamīsamāsaprāptasthānivadbhāvaniṣedhārthamiha sūtre savarṇagrahaṇiti prapañcitam. anusvāravidhau yathā--śiṃṣanti. śiṣdhātorlaṭi jhiḥ. jho'ntaḥ. śnasorallopaḥ. nascāpadāntasyetyanusvāraḥ. śiṃṣanti. iha tu na parasavarṇaḥ, ṣakārasya yaytvābhāvāt. atra anusvāre kartavye allopo na sthānivat. atra dīrghavidhau yathā-pratidīvnā. hali ceti dakārādikārasya dīrghe kartavye allopo na sthānivat. ja()iādhau yathā--"sagdhiśca me". ada bhakṣaṇe ktin. bahulaṃ chandasīti ghaslādeśaḥ. "ghasibhasorhali ca" ityupadhālopaḥ. "jhalo jhalī"ti salopaḥ. jhaṣastathoriti takārasya dhatvam. "jhalāñjaś jhaśi" iti jaśtvena ghakārasya gakāraḥ. samānā gdhiḥ=adanaṃ-sagdhiḥ. samānasya chandasīti saṃbhāvaḥ. atra jaśtve kartavye upadhālopo na sthānivat. carvidhau yathā--jakṣatuḥ. ghaserliṭi atus. dvitvam. "halādiśśeṣaḥ" "abhyāse carce"ti jaśtvam. "kuhoścuḥ" iti jakāraḥ. "gamahane"tyupadhālopaḥ. "khari ca" iti cartvaṃ kakāraḥ. "śāsivasī"ti ṣaḥ. atra cartve kārye upadhālopo na sthānivat. bhāṣye tu "pūrvatrāsiddhe na śthāniva"dityavaṣṭabhya dvirvacanasavarṇānusāradīrghajaścaraḥ pratyākhyātāḥ. kiñca "dīrghā dācāryāṇā"mityuttaram--"anusvārasya yayi parasavarṇaḥ" "vā padāntasya" "khari ca" "vāvasāne" "aṇo'pragṛhrasyānunāsikaḥ" iti pañcasūtrīpāṭha iti "halo yamāṃ yami" iti sūtrasthabāṣyasaṃmataḥ sūtrakramaḥ. "evaṃ ca "śiṇḍḍhī"tyatra na parasavarṇaprasaktiḥ. parasavarṇe kartavye ṣakārasthānikasya jaśtvasyāsiddhatvena yayparakatvā'bhāvāditi sarvathāpi savarṇavidhau śiṇḍḍhīti nodāhasaraṇamityāstāṃ tāvat. iti sthānīti. anena sūtreṇa sudh? y ityatra dvitvaniṣedhe kartavye yakārasya sthānivattvaniṣedha ityarthaḥ. evaṃ cācparakatvābhāvena anaci ceti niṣedhābhāvāddhakārasya dvitvaṃ nirbādhamiti bhāvaḥ. tathāca sudh dh yiti sthitam.

na padānta. padāntādīnāṃ carantānāṃ dvandvaḥ, tato `vidhi' śabdena karmaṣaṣṭha\ufffdntasya samāsaḥ. vidhiśabdaśca bhāvasādhano-vidhānaṃ vidhiriti. sa ca dvandvānte śrūyamāṇatvāṃtpratyekaṃ saṃbadhyate. padasya caramāvayava iti. vṛkṣaṃ vetīti vṛkṣavīḥ, vṛkṣaṃ vātīti vṛkṣavāḥ. tamācaṣṭe vṛkṣavayati. tato vic. vṛkṣav. iha `lopo vyorvalī'ti valopo na, ṭilopasya ṇilopasya vā sthānivattvāt. na ca `subantāṇṇi'jiti haradattādimate antarvartisupā padatvāt `na padānte'ti niṣedhaḥ śaṅkyaḥ, vidheyasya lopasya padānavayavatvāt. `padāntasya sthāne vidhau ne'ti vyākhyāne tu `na padānte'ti sthānivattvaniṣedhādvalopaḥ syādevetyādi manoramāyāṃ sthitam. dvirvacanādau ceti. yalopādaya ādiśabdārthaḥ. `vare' iti tu vare yo'jādeśaḥ sa na sthānivaditi vyākhyeyam. sahavivakṣābhāve'pi nipātanāddvandvaḥ saptamyalukva.\r\nathodāharaṇāni-padānte-kāni santi, kau staḥ. iha yaṇāvādeśayoḥ kartavyayoḥ śnasorallopo na sthānivat. na cekāraukārayoḥ sthānibhūtādacaḥ pūrvatvavirahādevā'llopo na sthānivaditi vācyam, `vākyādapoddhṛtya padāni saṃskillopo na sthānivaditi udāhāryam. atra hi vopasthānyakārātpūrvatvena dṛṣṭatvādokārasya. dvirvacane-suddhayupāsyaḥ. `nājānantarye' iti niṣedhādbahiraṅgaparibhāṣā'tra na pravartate, sthānivadbhāvaniṣedhasāmathryācca. evaṃ kvacidanyatrāpyūhram. vare-yāyāvaraḥ. yāteryaṅantādyaśca yaṅa iti varac. `ato lopaḥ'. sa ca `āto lopa iṭi ce'tyālope kartavye na sthānivat. yalope-yātiḥ. yāteryaṅantāt ktic. ato lopaḥ. yalopaḥ. allopasya sthānivattvādāto lopaḥ. yalopaḥ. na ca punarālopaḥ śaṅkayaḥ. ciṇo luṅ?nyāyena ālopasyāsiddhatvātsthānivadbhāvācca. nanu yadi yalopavidhiṃ prati sthānivattvaniṣedhastarhi kathaṃ-vāyvoriti ?. ucyate-`asiddhaṃ bahiraṅga'miti yaṇo'siddhatvānna yalopaḥ. na ca `nājānantarye' iti niṣedhaḥ, antaraṅgakārye aca ānantaryaṃ yatra tatraiva tadabhyupagamāt. kiṃ cātra `svaradirghayalopeṣu lopājādeśa eva na sthāniva'diti vārtikamasti. tenā'nyaḥ stānivadeva bhavatīti na doṣaḥ. svare-cikīrṣakaḥ. īkārasya `litī'tyudāttatve kartavye sano'to lopo na sthānivat. na ca `litī'tyārambhasāmathrya, `kāraka' ityādau sāvakāśatvāt. savarṇānusvārayoḥ-śiṇḍḍhi. śnasorallopo na sthānivat. yadyapyanusvāro na sthānibhūtādacaḥ pūrva iti tasya parasavarṇe kartavye'llopasya sthānivattvaprasaṅga eva nāsti, tathāpi sthānivadvārānusvāro'pi dṛṣṭa ityastyeva tatprasaṅga ityāhuḥ. nanu savarṇagrahaṇamātreṇānusvāro'pyākṣeptuṃ śakyata iti kimanena pṛthaganusvāragrahaṇena ?. satyam. pṛthaggrahaṇābhāve yatra parasavarṇastatraiveti saṃbhāvyeta. tathā ca yatra na parasavarṇaprasaṅgaḥ `śiṣantī'tyādau tatra sthānivadbhāvaṃ niṣeddhumanusvāragrahaṇam. evaṃ yatra vare ajādeśasya prasaṅgo nāsti yātirityādau tatra yalope sthānivadbhāvaṃ niṣeddhuṃ varegrahaṇātpṛthagyalopagrahaṇaṃ kṛtamiti jñeyam. dīrghe-pratidīvnā, pratidīvne. `hali ce'ti dīrghe kartavye'llopo na sthānivat. yaṇādeśastu sthānivadbhavatyeva. `lopājādeśa eva na sthāniva'dityuktatvāt. tena `hali ca' `upadhāyāṃ ce'ti dīrghāpravṛttyā kiryoḥ giryoḥ vivyaturityādi siddham. jaśi-sagdhiśca me. adanaṃ gdhiḥ. tatra adeḥ ktini `bahulaṃ chandasi' iti ghaslādeśaḥ, `ghasibhasorhali ce'tyupadhālopaḥ. `jhalo jhali' iti salopaḥ. `jhaṣastathoḥ' iti dhatvam. dhasya `jhalāṃ jaśjhaśī'ti jaśtve kartavye upadhālopo na sthānivat. `samānasya chandasyamūrdhaprabhṛtyudarkeṣu' iti saḥ. samānā gdhiḥ-sagdhiḥ. na cātra salope dhatve ca kartavye pūrvasmādapīti sthānivadbhāvātsagdhiriti rūpaṃ na syāditi śaṅkyam; pañcamīsamāsapakṣasyā'nityatvāt. tatra `niṣṭhāyāṃ seṭī'ti liṅgāt. tathāhi-tatra `seṭī'ti padaṃ na tāvadaniḍvāyavṛttyartham, ṇijantāttadasaṃbhavāt. nanu `saṃjñāpitaḥ paśu'rityatra `yasya vibhāṣe'ti iṇniṣedhe saṃbhavatyevāniṭ?tvaṃ, `sanīvante'ti vikalpiteṭtvāditi cenna; `yasya vibhāṣe' tyatra `ekācaḥ' ityanuvṛtteḥ. anyathā `daridriti ' iti iṇna syāt , tatra `tanipatidaridrātibhyaḥ' iti vārtikena sano vikalpiteṭtvāt. tasmātkālāvadhāraṇārtaṃ seṅgrahaṇam. iṭi kṛte ṇilopo na tu tataḥ prāgiti. anyathā `kārita'mityādau ṇilope kṛte `ekāca upadeśe'iti iṇniṣedhaḥ syāditi. yadi tu pūrvasmādvidhau stānivattvaṃ tarhi ṇicā vyavadhānānniṣedhastarhi `paṭayatī'tyatrāntarvartinīṃ vibhaktimāśritya padatvājjaśtvaṃ syāt. maivam. `iṣṭhava'dityatiṣṭayā bhasaṃjñayā padasaṃjñāyā bādhājjaśtāva'pravṛtteḥ. cari-jakṣatuḥ, jakṣuḥ. ghaserliṭi atus us ca. `gamahaneṭa'tyupadhālopaḥ. `khari ce'ti carttvaṃ prati na sthānivat. bhāṣye tu `pūrvatrāsiddhe na sthāniva'dityavaṣṭabhya dvirvacanasavarṇānusvāradīrghaścaraḥ. pratyākhyātāḥ. tadrītyā tu salope dhatve ca kartavye sthānivadbhāvaśaṅkaiva nāstīti bodhyam.

na padāntadvirvacanavareyalopasvarasavarṇā'nusvāradīrghajaścarvidhiṣu 46, 1.1.57 na padānta. padāntādīnāṃ carantānāṃ dvandvaḥ, tato "vidhi" śabdena karmaṣaṣṭha()ntasya samāsaḥ. vidhiśabdaśca bhāvasādhano-vidhānaṃ vidhiriti. sa ca dvandvānte śrūyamāṇatvāṃtpratyekaṃ saṃbadhyate. padasya caramāvayava iti. vṛkṣaṃ vetīti vṛkṣavīḥ, vṛkṣaṃ vātīti vṛkṣavāḥ. tamācaṣṭe vṛkṣavayati. tato vic. vṛkṣav. iha "lopo vyorvalī"ti valopo na, ṭilopasya ṇilopasya vā sthānivattvāt. na ca "subantāṇṇi"jiti haradattādimate antarvartisupā padatvāt "na padānte"ti niṣedhaḥ śaṅkyaḥ, vidheyasya lopasya padānavayavatvāt. "padāntasya sthāne vidhau ne"ti vyākhyāne tu "na padānte"ti sthānivattvaniṣedhādvalopaḥ syādevetyādi manoramāyāṃ sthitam. dvirvacanādau ceti. yalopādaya ādiśabdārthaḥ. "vare" iti tu vare yo'jādeśaḥ sa na sthānivaditi vyākhyeyam. sahavivakṣābhāve'pi nipātanāddvandvaḥ saptamyalukva.athodāharaṇāni-padānte-kāni santi, kau staḥ. iha yaṇāvādeśayoḥ kartavyayoḥ śnasorallopo na sthānivat. na cekāraukārayoḥ sthānibhūtādacaḥ pūrvatvavirahādevā'llopo na sthānivaditi vācyam, "vākyādapoddhṛtya padāni saṃskillopo na sthānivaditi udāhāryam. atra hi vopasthānyakārātpūrvatvena dṛṣṭatvādokārasya. dvirvacane-suddhayupāsyaḥ. "nājānantarye" iti niṣedhādbahiraṅgaparibhāṣā'tra na pravartate, sthānivadbhāvaniṣedhasāmathryācca. evaṃ kvacidanyatrāpyūhram. vare-yāyāvaraḥ. yāteryaṅantādyaśca yaṅa iti varac. "ato lopaḥ". sa ca "āto lopa iṭi ce"tyālope kartavye na sthānivat. yalope-yātiḥ. yāteryaṅantāt ktic. ato lopaḥ. yalopaḥ. allopasya sthānivattvādāto lopaḥ. yalopaḥ. na ca punarālopaḥ śaṅkayaḥ. ciṇo luṅ()nyāyena ālopasyāsiddhatvātsthānivadbhāvācca. nanu yadi yalopavidhiṃ prati sthānivattvaniṣedhastarhi kathaṃ-vāyvoriti?. ucyate-"asiddhaṃ bahiraṅga"miti yaṇo'siddhatvānna yalopaḥ. na ca "nājānantarye" iti niṣedhaḥ, antaraṅgakārye aca ānantaryaṃ yatra tatraiva tadabhyupagamāt. kiṃ cātra "svaradirghayalopeṣu lopājādeśa eva na sthāniva"diti vārtikamasti. tenā'nyaḥ stānivadeva bhavatīti na doṣaḥ. svare-cikīrṣakaḥ. īkārasya "litī"tyudāttatve kartavye sano'to lopo na sthānivat. na ca "litī"tyārambhasāmathrya, "kāraka" ityādau sāvakāśatvāt. savarṇānusvārayoḥ-śiṇḍḍhi. śnasorallopo na sthānivat. yadyapyanusvāro na sthānibhūtādacaḥ pūrva iti tasya parasavarṇe kartavye'llopasya sthānivattvaprasaṅga eva nāsti, tathāpi sthānivadvārānusvāro'pi dṛṣṭa ityastyeva tatprasaṅga ityāhuḥ. nanu savarṇagrahaṇamātreṇānusvāro'pyākṣeptuṃ śakyata iti kimanena pṛthaganusvāragrahaṇena?. satyam. pṛthaggrahaṇābhāve yatra parasavarṇastatraiveti saṃbhāvyeta. tathā ca yatra na parasavarṇaprasaṅgaḥ "śiṣantī"tyādau tatra sthānivadbhāvaṃ niṣeddhumanusvāragrahaṇam. evaṃ yatra vare ajādeśasya prasaṅgo nāsti yātirityādau tatra yalope sthānivadbhāvaṃ niṣeddhuṃ varegrahaṇātpṛthagyalopagrahaṇaṃ kṛtamiti jñeyam. dīrghe-pratidīvnā, pratidīvne. "hali ce"ti dīrghe kartavye'llopo na sthānivat. yaṇādeśastu sthānivadbhavatyeva. "lopājādeśa eva na sthāniva"dityuktatvāt. tena "hali ca" "upadhāyāṃ ce"ti dīrghāpravṛttyā kiryoḥ giryoḥ vivyaturityādi siddham. jaśi-sagdhiśca me. adanaṃ gdhiḥ. tatra adeḥ ktini "bahulaṃ chandasi" iti ghaslādeśaḥ, "ghasibhasorhali ce"tyupadhālopaḥ. "jhalo jhali" iti salopaḥ. "jhaṣastathoḥ" iti dhatvam. dhasya "jhalāṃ jaśjhaśī"ti jaśtve kartavye upadhālopo na sthānivat. "samānasya chandasyamūrdhaprabhṛtyudarkeṣu" iti saḥ. samānā gdhiḥ-sagdhiḥ. na cātra salope dhatve ca kartavye pūrvasmādapīti sthānivadbhāvātsagdhiriti rūpaṃ na syāditi śaṅkyam; pañcamīsamāsapakṣasyā'nityatvāt. tatra "niṣṭhāyāṃ seṭī"ti liṅgāt. tathāhi-tatra "seṭī"ti padaṃ na tāvadaniḍvāyavṛttyartham, ṇijantāttadasaṃbhavāt. nanu "saṃjñāpitaḥ paśu"rityatra "yasya vibhāṣe"ti iṇniṣedhe saṃbhavatyevāniṭ()tvaṃ, "sanīvante"ti vikalpiteṭtvāditi cenna; "yasya vibhāṣe" tyatra "ekācaḥ" ityanuvṛtteḥ. anyathā "daridriti " iti iṇna syāt , tatra "tanipatidaridrātibhyaḥ" iti vārtikena sano vikalpiteṭtvāt. tasmātkālāvadhāraṇārtaṃ seṅgrahaṇam. iṭi kṛte ṇilopo na tu tataḥ prāgiti. anyathā "kārita"mityādau ṇilope kṛte "ekāca upadeśe"iti iṇniṣedhaḥ syāditi. yadi tu pūrvasmādvidhau stānivattvaṃ tarhi ṇicā vyavadhānānniṣedhastarhi "paṭayatī"tyatrāntarvartinīṃ vibhaktimāśritya padatvājjaśtvaṃ syāt. maivam. "iṣṭhava"dityatiṣṭayā bhasaṃjñayā padasaṃjñāyā bādhājjaśtāva'pravṛtteḥ. cari-jakṣatuḥ, jakṣuḥ. ghaserliṭi atus us ca. "gamahaneṭa"tyupadhālopaḥ. "khari ce"ti carttvaṃ prati na sthānivat. bhāṣye tu "pūrvatrāsiddhe na sthāniva"dityavaṣṭabhya dvirvacanasavarṇānusvāradīrghaścaraḥ. pratyākhyātāḥ. tadrītyā tu salope dhatve ca kartavye sthānivadbhāvaśaṅkaiva nāstīti bodhyam.