mf(ā-)n. (fr. ardha-dhātu-),"applicable to the shorter form of the verbal base", a technical N. given to the terminations of the perfect tense and bened. and to any Pratyaya (q.v) except the personal terminations of the conjugational tenses in P. and A1., and except the pratyaya-s which have the anubandha-ś-
a technical term for all the tenses and moods of a finite verb or for the terminations of those tenses and moods (also applied to some forms with kṛt-affixes construed like a finite verb ; see , and when accompanied by certain indicatory letters denoting each tense separatelySeelaṭ-; laṅ-; liṅ-; loṭ-; liṭ-; luṭ-; ḷṭ-; luṅ-; ḷṅ-; leṭ-)
(in gram.) , a technical term for the kṛt- affixes āna-, or amāna- (used in forming present participles ātmane-pada- when the radical syllable is accentuated, or for āna-substituted for hi-,the affix of the 2. sg.imperative)
(in gram.) a technical term used for the vikaraṇa- a (inserted between the root and terminations of the conjugational tenses in verbs of the Ist class;Seevi-karaṇa-,p.954) .
(in gram.) Name of the vikaraṇa- [q.v.] of the 3rd class of roots in which there is elision of the conjugational affix a- (ślu-is one of the 3 technical terms [containing lu-]for grammatical elisionSee 2. luk-)
(in gram.) a pratyāhāra- used as a technical expression for the first five inflections (id estNominal verbsg.dual numberpluralaccusativesingulardual number for masc. and fem. nouns; seesarva-nāma-sthāna-).
an affix (technically termed vati-;See) added to words to imply likeness or resemblance, and generally translatable by "as","like" (exempli gratia, 'for example'brāhmaṇa-vat-,like a Brahman; pitṛ-vat-equalspiteva-, pitaram iva-, pitur iva-and pitarīva-).
cl.6 P. () viś/ati- (rarely, in later language mostly mc. also A1.viśate-; perfect tenseviv/eśa-, viviśe- etc.[ viveśitha-, viveśuḥ-; viviśyās-; parasmE-pada-viśiv/as-; viviśivas-or viviśvas- ; aviveśīs- ]; Aorist/aviśran-, /avikṣmahi-, veśīt-; avikṣat- etc.; avikṣata-grammar; precedingviśyāt-; futureveṣṭā-; vekṣyati-, te- etc.; infinitive moodveṣṭum- etc.; veṣṭavai-; viśam-; ind.p.-viśya- etc.) , to enter, enter in or settle down on, go into (accusativelocative case,or antar-with genitive case), pervade etc. etc. (with punar-or bhūyas-,to re-enter, return, come back) ; to be absorbed into (accusative) ; (in astronomy) to come into conjunction with (accusative) ; (with agnim-, jvalanam-etc.) to enter the fire id est ascend the funeral pyre etc. ; (with apas-) to sink or be immersed in the water ; to enter (a house etc.) ; to appear (on the stage) ; to go home or to rest ; to sit down upon (accusative or locative case) ; to resort or betake one's self to (agratas-, agre-,or accusative) ; to flow into (and, join with,; applied to rivers and armies) ; to flow or redound to, fall to the share of (accusative) etc. ; to occur to (as a thought, with accusative) ; to befall, come to (as death, with accusative) ; to belong to, exist for (locative case) ; to fall or get into any state or condition (accusative) ; to enter upon, undertake, begin ; to mind (any business), attend to (dative case) : Causalveś/ayati-, te- (Aoristavīviśat-; Passive voiceveśyate-), to cause to enter into (accusative) ; to cause to sit down on (locative case) : Desiderativevivikṣati-, to wish to enter (accusative) ; (with agnim-or vahnim-) to wish to enter the fire id est to ascend the funeral pyre : Intensiveveviśyate-, veveṣṭi-, grammar ([ confer, compareGreek ; Latin vicus; Lithuanian ve0sze8ti; Slavonic or Slavonian vi8si8; Gothic weihs; Anglo-Saxon wi7c; Germ,wi7ch,Weich-bild.])
m. a tiger (not in ,but in , often mentioned with the lion; according to to , śārdūlī- is the mythical mother of tigers;but in vahni-purāṇa- they are said to be the offspring of kaśyapa-'s wife daṃṣṭrā-; seecitra-vy-) etc.
mfn. comprehended or included under (a general notion), having invariably inherent properties, invariably pervaded or attended or accompanied by (in logic; exempli gratia, 'for example'dhūmo vahninnā vyāptaḥ-,"smoke is invariably attended by fire"),
n. a sacrificial prayer or formula (technical term for particularmantra-s muttered in a peculiar manner at a sacrifice;they were properly in prose and distinguished from the ṛc-and sāman-q.v) etc.
अधिकरणम् [कृ-ल्युदट्] 1 Placing at the head of, appointing &c. -2 Relation, reference, connection; रामाधिकरणाः कथाः Rām. referring to. -3 (In gram.) Agreement, concord, government or grammatical relation (as of subject and predicate &c.); तत्पुरुषः समानाधिकरणः कर्मधारयः P.1.2.42 having the members (of the compound) in the same relation or apposition; समानाधिकरणो or व्यधिकरणो बहुर्व्रीहिः; पीताम्बरः, चक्रपाणिः &c. -4 A receptacle or subject, technically substratum ज्ञानाधिकरणम् आत्मा T. S. the soul is the substratum of knowledge. -5 Location, place, the sense of the locative case; आधारोधिकरणम् P.1.4.45; कर्तृकर्म- व्यवहितामसाक्षाद्धारयत् क्रियाम् । उपकुर्वत् क्रियासिद्धौ शास्त्रेधिकरणं स्मृतम् ॥ Hari; as गेहे स्थाल्यामन्नं पचति. -6 A topic, subject; section, article or paragraph; a complete argument treating of one subject; A chapter in Kauṭilīya Arthaśāstra. e. g. प्रथमाधिकरणम् the Sūtras of Vyāsa and Jaimini are divided into Adhyāyas, the Adhyāyas into Pādas and the Pādas into Adhikara-ṇas or sections. (According to the Mīmāṁsakas a complete Adhikaraṇa consists of five members : विषय the subject or matter to be explained, विशय or संशय the doubt or question arising upon that matter, पूर्वपक्ष the first side or prima facie argument concerning it, उत्तर or उत्तरपक्ष or सिद्धान्त the answer or demonstrated conclusion, and संगति pertinency or relevancy, or (according to others निर्णय the final conclusion); विषयो विशयश्चैव पूर्वपक्षस्तथोत्तरम् । निर्णयश्चैति सिद्धान्तः शास्त्रे$धिकरणं स्मृतम् ॥ The Vedāntins put संगति in th 3 rd place, and सिद्धान्त last; तत्र एकैकमधिकरणं पञ्चावयवम्, विषयः संदेहः संगतिः पूर्वपक्षः सिद्धान्तश्च. Generally speaking, the five members may be विषय, संशय, पूर्वपक्ष, उत्तरपक्ष and सिद्धान्त or राद्धान्त). -7 Court of justice, court, tribunal; स्वान्दोषान् कथयन्ति नाधिकरणे Mk.9.3; ˚रणे च साधनम् Dk.4. -8 Stuff, material; विप्रतिषिद्धं चानधिकरणवाचि P.II.4.13 (अद्रव्यवाचि); अधिकरणै ˚एतावत्त्वे च P.II.4.15 fixed number of things, as दश तन्तोष्ठः Sk. -9 A claim, Bhāg, 5.1.16. -1 Supremacy. -11 A government department; सर्वाधिकरणरक्षणम् Kau. A.4. -12 A gathering place प्रत्यक्षाश्च परोक्षाश्च सर्वाधिकरणेष्वथ । वृत्तेर्भरतशार्दूल नित्यं चैवान्ववेक्षणम् ॥ Mb.12.59.68. -13 A department; अश्वागारान् गजागारान् बलाधिकरणानि च Mb.12. 69.54. -णी One who superintends. -Comp. -भोजकः a court-dignitary, a judge, भीतभीता अधिकरणभोजकाः Mk.9. -मण्डपः court or hall of justice. अधिकरणमण्डपस्य मार्गमादेशय Mk.9. -लेखकः a. official recorder or scribe, who drew up sale-deeds and other documents after getting the land measured in his presence; RT.VI.38. -विचालः [अधिकरणस्य विचालः अन्यथाकरणम्] changing the quantity of any thing, increasing or decreasing it so many times; ˚विचाले च P.V.3.43; द्रव्यस्य संख्यान्तरापादने संख्याया धा स्यात्; एकं राशिं पञ्चधा कुरु Sk. -सिद्धान्तः a conclusion which involves others.
अध्वर्युः [अध्वरमधीते Nir.; अध्वर-क्यच्-युच् ततो$न्त्याकार- लोपः Tv.] 1 Any officiating priest, technically distinguished from होतृ, उद्रातृ and ब्रह्मन्. His duty was "to measure the ground, build the altar, prepare sacrificial vessels, to fetch wood and water, to light the fire, to bring the animal and immolate it," and while doing this to repeat the Yajurveda; होता प्रथमं शंसति तमध्वर्युः प्रोत्साहयति Sk. See अच्छावाक also. -2 The Yajurveda itself. -pl. Adherents of that Veda. -Comp. -काण्डम् N. of a book of mantras or prayers intended for Adhvaryu priest. -कृतुः Sacrificial act performed by the Adhvaryu (Pāṇini II.4.4.) -वेदः Yajurveda.
अनुशयः [शी-अच्] 1 Repentance, remorse; regret, sorrow; नन्वनुशयस्थानमेतत् Māl.8; कुतस्ते$नुशयः M.3 why should you be sorry; बाष्पं प्रमृज्य विगतानुशयो भवेयम् Ś.7.25; इतो गतस्यानुशयो मा भूदिति V.4; ततः सपत्नापनयस्मरणानुशयस्फुरा Śi.2.14. -2 Intense enmity or anger; शिशुपालो$नुशयं परं गतः Śi.16.2; यस्मिन्नमुक्तानुशया सदैव जागर्ति भुजङ्गी Māl. 6.1. -3 Hatred. -4 Close connection, as with a consequence; close attachment (to any object). अयं त्वन्यो गुणः श्रेष्ठश्च्युतानां स्वर्गतो मुने । शुभानुशययोगेन मनुष्येषूपजायते ॥ Mh.3.261.33. -5 (In Vedānta Phil.) The result or consequence of bad deeds which very closely clings to them and makes the soul enter other bodies after enjoying temporary freedom from recurring births; (स्वर्गार्थकर्मणो भुक्तफलस्य अवशेषः कश्चिदनुशयो नाम भाण्डानुसारि- स्नेहवत्, यथा हि स्नेहभाण्ड विरिच्यमानं सर्वात्मना न विरिच्यते भाण्डा- नुसार्येव कश्चित् स्नेहशेषो$वतिष्ठते तथानुशयो$पि Tv.). -6 Regret in the case of purchases, technically called rescission; क्रीत्वा विक्रीय वा किञ्चिद्यस्येहानुशयो भवेत् Ms. 8.222; see क्रीतानुशय. cf. ......अनुशयो द्वेषे पश्चात्तापानुबन्धयोः and...... अनुशयो दीर्घद्वेषानुतापयोः Nm. -यी A disease of the feet, a sort of boil or abscess on the upper part.
अन्तर a. [अन्तं राति ददाति, रा-क] 1 Being in the inside, interior, inward, internal (opp. बाह्य); योन्तरो यमयति Śat. Br.; ˚र आत्मा Tait. Up.; कश्चनान्तरो धर्मः S. D. अन्तरापणवीथ्यश्च नानापण्योपशोभिताः अनुगच्छन्तु Rām.7.64.3. -2 Near, proximate (आसन्न); कृष्वा युजश्चिदन्तरम् Rv.1. 1.9. -3 Related, intimate, dear, closely connected (आत्मीय) (opp. पर); तदेतत्प्रेयः पुत्रात् ...... प्रेयो$न्यस्मात्सर्व- स्मादन्तरतरं यदयमात्मा Śat. Br.; अयमत्यन्तरो मम Bharata. -4 Similar (also अन्तरतम) (of sounds and words); स्थाने$न्तरतमः P.I.1.5; हकारस्य घकारोन्तरतमः Śabdak.; सर्वस्य पदस्य स्थाने शब्दतो$र्थतश्चान्तरतमे द्वे शब्दस्वरूपे भवतः P. VIII.1.1. Com. -5 (a) Different from, other than (with abl.); यो$प्सु तिष्ठन्नद्भ्यो$न्तरः Bṛi. Ār. Up.; आत्मा स्वभावो$न्तरो$न्यो यस्य स आत्मान्तरः अन्यस्वभावः व्यवसायिनो$न्तरम् P.VI.2.166 Sk. ततो$न्तराणि सत्त्वानि स्वादते स महाबलः Rām.7. 62.5. (b) The other; उदधेरन्तरं पारम् Rām. -6 Exterior, outer, situated outside, or to be worn outside (अन्तरं बहिर्योगोपसंव्यानयोः P.I.1.36) (In this sense it is declined optionally like सर्व in nom. pl. and abl. and loc. sing.) अन्तरे-रा वा गृहाः बाह्या इत्यर्थः (चण्डालादिगृहाः); अन्तरे-रा वा शाटकाः परिधानीया इत्यर्थः Sk.; so अन्तरायां पुरि, अन्तरायै नगर्यै, नमो$न्तरस्मै अमेधसाम् Vop. -रम् 1 (a) The interior, inside; ततान्तरं सान्तरवारिशीकरैः Ki.4.29,5.5; जालान्तरगते भानौ Ms.8.132; विमानान्तरलम्बिनीनाम् R.13.33; Mk.8.5, Ku. 7.62; अपि वनान्तरं श्रयति V.4.24; लीयन्ते मुकुलान्तरेषु Ratn. 1.26, Ki.3.58; अन्तरात् from inside, from out of; प्राकारपरिखान्तरान्निर्ययुः Rām.; अन्तरे in, into; वन˚, कानन˚, प्रविश्यान्तरे &c. (b) Hence, the interior of any thing, contents; purport, tenor; अत्रान्तरं ब्रह्मविदो विदित्वा Śvet. Up. (c) A hole, an opening; तस्य बाणान्तरेभ्यस्तु बहु सुस्राव शोणितम्. -2 Soul, heart; mind; सततमसुतरं वर्णयन्त्यन्तरम् Ki.5.18 the inmost or secret nature (lit. middle space or region); लब्धप्रतिष्ठान्तरैः भृत्यैः Mu.3.13 having entered the heart; सदृशं पुरुषान्तरविदो महेन्द्रस्य V.3. -3 The Supreme Soul. -4 Interval, intermediate time or space, distance; रम्यान्तरः Ś.4.11; किंचिदन्तरमगमम् Dk.6; अल्प- कुचान्तरा V.4.49; क्रोशान्तरेण पथि स्थिताः H.4 at the distance of; बृहद् भुजान्तरम् R.3.54; अन्तरे oft. translated by between, betwixt; गीतान्तरेषु Ku.3.38 in the intervals of singing; मरणजीवितयोरन्तरे वर्ते betwixt life and death; अस्त्रयोगान्तरेषु Rām.; तन्मुहूर्तकं बाष्पसलिलान्तरेषु प्रेक्षे तावदार्यपुत्रम् U.3 in the intervals of weeping; बाष्पविश्रामो$प्यन्तरे कर्तव्य एव U.4 at intervals; स्मर्तव्योस्मि कथान्तरेषु भवता Mk.7.7 in the course of conversation; कालान्तरावर्तिशुभाशुभानि H.1 v. l. See कालान्तरम्; सरस्वतीदृषद्वत्योर्यदन्तरम् Ms.2.17,22; द्यावापृथिव्यो- रिदमन्तरं हि व्याप्तं त्वयैकेन Bg.11.2; न मृणालसूत्रं रचितं स्तनान्तरे Ś.6.18 between the breasts; Bg.5.27; अस्य खलु ते बाणपथवर्तिनः कृष्णसारस्यान्तरे तपस्विन उपस्थिताः Ś.1; तदन्तरे सा विरराज धेनुः R.2.2;12.29. (b) Intervention (व्यवधान) oft. in the sense of 'through'; मेघान्तरालक्ष्यमि- वेन्दुबिम्बम् R.13.38 through the clouds; वस्त्रं अन्तरं व्यवधायकं यस्य स वस्त्रान्तरः P.VI.2.166 Sk.; महानद्यन्तरं यत्र तद्देशान्त- रमुच्यते; जालान्तरप्रेषितदृष्टिः R.7.9 peeping through a window; विटपान्तरेण अवलोकयामि Ś.1; क्षणमपि विलम्बमन्तरीकर्तु- मक्षमा K.36 to allow to come between or intervene; कियच्चिरं वा मैघान्तरेण पूर्णिमाचन्द्रस्य दर्शनम् U.3. -5 Room, place, space in general; मृणालसूत्रान्तरमप्यलभ्यम् Ku.1.4; न ह्यविद्धं तयोर्गात्रे बभूवाङ्गुलमन्तरम् Rām.; मूषिकैः कृते$न्तरे Y.1. 147; गुणाः कृतान्तराः K.4 finding or making room for themselves; न यस्य कस्यचिदन्तरं दातव्यम् K.266; देहि दर्शना- न्तरम् 84. room; पौरुषं श्रय शोकस्य नान्तरं दातुमर्हसि Rām. do not give way to sorrow; तस्यान्तरं मार्गते Mk.7.2 waits till it finds room; अन्तरं अन्तरम् Mk.2 make way, make way. -6 Access, entrance, admission, footing; लेभेन्तरं चेतसि नोपदेशः R.6.66 found no admission into (was not impressed on) the mind; 17.75; लब्धान्तरा सावरणे$पि गेहे 16.7. -7 Period (of time), term; मासान्तरे देयम् Ak.; सप्तैते मनवः । स्वे स्वेन्तरे सर्वमिदमुत्पाद्यापुश्चराचरम् Ms.1.63, see मन्वन्तरम्; इति तौ विरहान्तरक्षमौ R.8.56 the term or period of separation; क्षणान्तरे -रात् within the period of a moment. -8 Opportunity, occasion, time; देवी चित्रलेखामव- लोकयन्ती तिष्ठति । तस्मिन्नन्तरे भर्तोपस्थितः M.1. अत्रान्तरे प्रणम्याग्रे समुपविष्टः; Pt.1 on that occasion, at that time; अस्मिन्नन्तरे Dk.164; केन पुनरुपायेन मरणनिर्वाणस्यान्तरं संभावयिष्ये Māl.6; कृतकृत्यता लब्धान्तरा भेत्स्यति Mu.2.22 getting an opportunity; 9; यावत्त्वामिन्द्रगुरवे निवेदयितुं अन्तरान्वेषी भवामि Ś.7. find a fit or opportune time; शक्तेनापि सता जनेन विदुषा कालान्तरप्रेक्षिणा वस्तव्यम् Pt.3.12; waiting for a suitable opportunity or time; सारणस्यान्तरं दृष्ट्वा शुको रावणमब्रवीत् Rām. -9 Difference (between two things), (with gen. or in comp.) शरीरस्य गुणानां च दूरमत्यन्तमन्तरम् H.1.46; उभयोः पश्यतान्तरम् H.1.64, नारीपुरुषतोयानामन्तरं महदन्तरम् 2.39; तव मम च समुद्रपल्वलयोरिवान्तरम् M.1; Bg.13.34; यदन्तरं सर्षपशैलराजयोर्यदन्तरं वायसवैनतेययोः Rām.; द्रुमसानुमतां किमन्तरम् R.8.9;18.15; rarely with instr.; त्वया समुद्रेण च महदन्तरम् H.2; स्वामिनि गुणान्तरज्ञे Pt.1.11; difference; सैव विशिनष्टि पुनः प्रधानपुरषान्तरं सूक्ष्मम् Sāṅ. K. -1 (Math.) Difference, remainder also subtraction, cf. योगोन्तरेणोनयुतो$र्धितस्तौ राशी स्मृतौ संक्रमणाख्यमेतत् ॥ Līlā. -11 (a) Different, another, other, changed, altered (manner, kind, way &c.); (Note:- that in this sense अन्तर always forms the latter part of a compound and its gender remains unaffected i. e. neuter, whatever be the gender of the noun forming the first part; कन्यान्तरम् (अन्या कन्या), राजान्तरम् (अन्यो राजा), गृहान्तरम् (अन्यद् गृहम्); in most cases it may be rendered by the English word 'another'.); इदमवस्थान्तरमारोपिता Ś.3 changed condition; K.154; Mu.5; शुभाशुभफलं सद्यो नृपाद्देवाद्भवान्तरे Pt.1.121; जननान्तरसौहृदानि &Sacute.5.2 friendships of another (former) existence; नैवं वारान्तरं विधास्यते H.3 I shall not do so again; आमोदान् हरिदन्तराणि नेतुम् Bv.1.15, so दिगन्तराणि; पक्षान्तरे in the other case; देश˚, राज˚, क्रिया˚ &c. (b) Various, different, manifold (used in pl.); लोको नियम्यत इवात्मदशान्तरेषु Ś.4.2; मन्निमित्तान्यवस्थान्तराण्यवर्णयत्
Dk.118 various or different states; 16; sometimes used pleonastically with अन्यत् &c.; अन्यत्स्थानान्तरं गत्वा Pt.1. -12 Distance (in space); व्यामो बाह्वोः सकरयोस्ततयोस्ति- र्यगन्तरम् Ak.; प्रयातस्य कथंचिद् दूरमन्तरम् Ks.5.8. -13 Absence; तासामन्तरमासाद्य राक्षरीनां वराङ्गना Rām.; तस्यान्तरं च विदित्वा ibid. -14 Intermediate member, remove, step, gradation (of a generation &c.); एकान्तरम् Ms.1.13; द्वयेकान्तरासु जातानाम् 7; एकान्तरमामन्त्रितम् P.VIII.1.55; तत्स्रष्टुरेकान्तरम् Ś.7.27 separated by one remove, See एकान्तर also. -15 Peculiarity, peculiar or characteristic possession or property; a (peculiar) sort, variety, or kind; व्रीह्यन्तरेप्यणुः Trik.; मीनो राश्यन्तरे, वेणुर्नृपान्तरे ibid.; प्रासङ्गो युगान्तरम् cf. also प्रधानपुरुषान्तरं सूक्ष्मम् Sāṅ. K.37. &c. -16 Weakness, weak or vulnerable point; a failing, defect, or defective point; प्रहरेदन्तरे रिपुम्, Śabdak. सुजयः खलु तादृगन्तरे Ki.2.52; असहद्भिर्माममिमित्रैर्नित्यमन्तरदर्शिभिः Rām; परस्यान्तरदर्शिना ibid.; कीटकेनेवान्तरं मार्गयमाणेन प्राप्तं मया महदन्तरम् Mk.9; अथास्य द्वादशे वर्षे ददर्श कलिरन्तरम् Nala.7.2.; हनूमतो वेत्ति न राक्षसो$न्तरं न मारुतिस्तस्य च राक्षसो$न्तरम् Rām. -17 Surety, guarantee, security; तेन तव विरूपकरणे सुकृतमन्तरे धृतम् Pt.4 he has pledged his honour that he will not harm you; आत्मान- मन्तरे$र्पितवान् K.247; अन्तरे च तयोर्यः स्यात् Y.2.239; भुवः संज्ञान्तरयोः P.III.2.179; धनिकाधमर्णयोरन्तरे यस्तिष्ठति विश्वासार्थं स प्रतिभूः Sk. -18 Regard, reference, account; न चैतदिष्टं माता मे यदवोचन्मदन्तरम् Rām. with reference to me; त्वदन्तरेण ऋणमेतत्. -19 Excellence, as in गुणान्तरं व्रजति शिल्पमाधातुः M.1.6 (this meaning may be deduced from 11). -2 A garment (परिधान). -21 Purpose, object, (तादर्थ्य) तौ वृषाविव नर्दन्तौ बलिनौ वासितान्तरे Mb.1.12.41; (Malli. on R.16.82). -22 Concealment, hiding; पर्व- तान्तरितो रविः (this sense properly belongs to अन्तर्-इ q. v.). -23 Representative, substitution. क्षात्रमाचरतो मार्गमपि बन्धोस्त्वदन्तरे Mb.12.1.3. -24 Destitution, being without (विना) which belongs to अन्तरेण. (अन्तरमवकाशाव- धिपरिधानान्तर्धिभेदतादर्थ्ये । छिद्रात्मीर्यावेनाबहिरवसरमध्येन्तरात्मनि च Ak.) [cf. L. alter] -25 Space (अवकाश); प्रेक्षतामृषि- सङ्घानां बभूव न तदान्तरम् Rām.7.14.19. -26 Separation (वियोग); भार्यापत्योरन्तरम् Mb.5.35.43. -27 A move or skilful play in wrestling; अन्योन्यस्थान्तरप्रेप्सू प्रचक्राते$न्तरं प्रति Mb.9.57.11. -28 A moulding of the pedestal and the base; षडंशं चान्तरे कर्णे उत्तरांशं तदूर्ध्वके । Māna.13.121; cf. स्थानात्मीयान्यतादर्थ्यरन्ध्रान्तर्धिषु चान्तरम् । परिधाने$वधौ मध्ये$- न्तरात्मनि नपुंसके । Nm. -Comp. -अपत्या a pregnant woman. -चक्रम् a technical term in augury Bṛi. S. chap.86. -ज्ञ a. knowing the interior, prudent, wise, foreseeing; नान्तरज्ञाः श्रियो जातु प्रियैरासां न भूयते Ki.11.24 not knowing the difference. -तत् a. spreading havoc. -द a. cutting the interior or heart. -दिशा, अन्तरा दिक् intermediate region or quarter of the compass. -दृश् a. realizing the Supreme Soul (परमात्मानुसंधायिन्). -पु(पू)रुषः the internal man, soul (the deity that resides in man and witnesses all his deeds); तांस्तु देवाः प्रपश्यन्ति स्वस्यैवान्तरपूरुषः; Ms.8.85. -पूजा = अन्तर-पूजा. -प्रभवः [अन्तराभ्यां भिन्नवर्णमातापितृभ्यां प्रभवति] one of a mixed origin or caste. (अम्बष्ठ, क्षत्तृ, करण, इ.); अन्तरप्रभवाणां च धर्मान्नो वक्तुमर्हसि Ms.1.2. -प्रश्नः an inner question, one contained in and arising out of what has been previously mentioned. -शायिन् -स्थ, -स्थायिन् -स्थित a. 1 inward, internal, inherent; ˚स्थैर्गुणैः शुभ्रैर्लक्ष्यते नैव केन चित् Pt. 1.221. -2 interposed, intervening, separate. -3 seated in the heart, an epithet of जीव.
अन्तर्भावना 1 Inclusion. -2 Inward meditation or anxiety. -3 A technichl term in arithmetic, rectification of numbers by the differences of the products.
अन्त्य a. [अन्ते भवति वसति &c., अन्ताय हितः; अन्त-यत्] 1 Last, final (as a letter, word &c.); last (in time, order or place) P.I.1.47; as ह of letters, Revatī of asterisms, Mīna of the zodiacal signs. &c.; अन्त्ये वयसि in old age R.9.79; अन्त्यं ऋणम् R.1.71 last debt; ˚मण़्डनम् 8.71 last funeral decoration, Ku.4.22. -2 Immediately following (in comp.); अष्टम˚ ninth. -3 perishable, transitory; देहाद्यपार्थमसदन्यमभिज्ञमात्रं (विन्देत) Bhāg.12.8.44. -4 Lowest (in rank, degree or position), undermost, worst, inferior, base, vile, wretched; ˚अवस्थां गतः Pt.4.11 reduced to the worst plight; अन्त्यासु दशासु Pt.1.336 at perilous (critical) times; belonging to the lowest caste; चण्डाल ˚स्त्रियःMs.11.175; ˚स्त्रीनिषेविणः 12.59; अन्त्यादपि वरं रत्नं स्त्रीरत्नं दुष्कुलादपि;
शूद्राश्च सन्तः शूद्राणामन्त्यानामन्त्ययोनयः (साक्ष्यं कुर्युः) 8.68, 3.9; 4.79; Y.1.148, 2.294. -न्त्यः 1 A man of the lowest caste; see above. -2 N. of a plant (मुस्ता Mar. नागर- मोथा) (f. also) (the roots of which are prescribed for colic). -3 The last syllable of a word. -4 The last lunar month i. e. Fālguna. -5 A Mlechcha, foreigner, barbarian. अन्त्येषु स विनिक्षिप्य पुत्रान् यदुपुरोगमान् Mb.1.86.12. -6 (In Vaiśeṣika Phil.) A name for the category विशेष; अन्त्यो नित्यद्रव्यवृत्तिर्विशेषः परिकीर्तितः Bhāṣā P. -न्त्या 1 A technical name for त्रिज्या in astronomy. -2 A woman of the lowest tribe. -न्त्यम् 1 A measure of number; 1 billions (1,,,,.) -2 The 12th sign of the zodiac. -3 The last member or term of a progression (series), the last figure; स्थाप्योन्तवर्गो द्विगुणान्त्यनिघ्नः Līlā. -Comp. -अनुप्रासः see under अनुप्रास. -अवसायिन् m., f. (˚यी, ˚यिनी) a man or woman of the lowest caste, begotten by a chāṇḍāla on a Niṣādī woman; निषादस्त्री तु चाण्डालात्पुत्रमन्त्यावसा- यितम् । स्मशानगोचरं सूते बाह्यानामपि गर्हितम् ॥ Ms.1.39; the following 7 are regarded as belonging to this class; चाण्डालः श्वपचः क्षत्ता सूतो वैदेहकस्तथा । मागधायोगवौ चैव सप्तैते$- न्त्यावसायिनः ॥ सो$हमन्त्यावसायानां हराम्येनां प्रतिगृहात् Mb.12.141.41. see अन्तेवसायिन्. -आश्रमिन् m. one who belongs to the last or mendicant order. -आहुतिः -इष्टिः f. -कर्मन्, -क्रिया last or funeral oblations, sacrifices or rites; ˚कर्म Ms.11.197,5.168; अन्त्याहुतिं हावयितुं सविप्राः Bk. -ऋणम् the last of the three debts which every one has to pay, i. e. begetting children; see अनृण. -गमनम् intercourse by a woman of the higher caste with a man of the lowest caste. -ज. a 1 latest born, younger -2 belonging to the lowest caste; ˚जैर्नृभिः Ms.4.61; ˚स्त्री 8.385. (-जः) 1 a śūdra (अन्त्यः सन् जायते, वर्णमध्ये शेषभवत्वात्). -2 one of the 7 inferior tribes; chāṇḍāla &c.; रजकश्चर्मकारश्च नटो वरुड एव च । कैवर्तमेदभिल्लाश्च सप्तैते चान्त्यजाः स्मृता ॥ Yama; also Ms.8.279; Y.1.273. (-जा) a woman of the lowest caste; Ms.11.59.171; Y.3.231. -जन्मन्, -जाति, -जातीय a. 1 one belonging to the lowest caste; प्रतिग्रहस्तु क्रियते शूद्रादप्यन्त्यजन्मनः Ms.1.11. -2 a Śūdra; ˚तिता Ms.12.9. -3 a chāṇḍāla. -धनम् the last term of a progression or series. -पदम्, -मूलम् the last or greatest root (in a square). -भम् 1 the last lunar mansion रेवती. -2 the last sign of zodiac; मीन Pisces.. -युगम् the last or Kali age. -योनि. a. of the lowest origin; अन्त्याना- मन्त्ययोनयः (साक्ष्यम्) Ms.8.68. (-निः) the lowest source or origin. -लोपः dropping of the last letter or syllable of a word. -वर्णः, -वर्णा a man or woman of the lowest caste, a śūdra male or female. -विपुला N. of a metre.
अन्वर्थ a. [अनुगतः अर्थम्] Having the meaning clear or intelligible, having a meaning easily deducible from the etymology of the word; hence, true to the sense, significant; तथैव सो$भूदन्वर्थो राजा प्रकृतिरञ्जनात् R.4.12; अन्वर्था तैर्वसुन्धरा Ki.11.64; अन्वर्थसंज्ञैव परं त्रिमार्गगा Śi.12.23; अन्वर्थ एवायमधुना प्रलापो वर्तते U.3.; अन्वर्थतो$पि ननु राक्षस राक्षसो$सि Mu.5.7 in the true sense of the word, properly so called. -Comp. -ग्रहणम् literal acceptation of the meaning of a word (opp. to रूढ or conventional). -संज्ञा 1 an appropriate name, a technical term which directly conveys its own meaning; e. g. भविष्यन्ती a name for 'future' is an अन्वर्थसंज्ञा compared with लृट्. -2 a proper name the meaning of which is obvious.
उत्सेध a. High, tall. -धः 1 A height, elevation; (fig. also); पयोधरोत्सेधविशीर्णसंहति (वल्कलम्) Ku.5.8,24. cf. also Kau. A.1.3; Śukra.4.495; high or projecting breasts; सोत्सेधैः स्कन्धदेशैः Mu.4.7. raised high up. -2 Thickness, fatness. -3 Intumescence, swelling. -4 The body. -5 Sublimity, greatness; prosperity; मामकस्यास्य सैन्यस्य हतोत्सेधस्य सञ्जय । अवशेषं न पश्यामि Mb. 8.9.93. -धम् 1 Killing, slaughter. -2 The height from the basement to the top; उत्सेधं जन्मादिस्तूपिकान्तम् । Mānasāra 35.26. The different technical names of the heights of the idols are शान्तिक, पौष्टिक, जयद, सार्वकामिक, धनद and अद्भुत. Their lengths are respectively 1th, l, 1 rd of their breadths.
उपसंख्यानम् 1 Addition. -2 Supplementary addition, further or additional enumeration (a term technically applied to the Vārtikas. of Kātyāyana which are intended to supply omissions in Pāṇini's Sūtras and generally to supplement them); e. g. जुगुप्साविरामप्रमादार्था- नामुपसंख्यानम्; cf. इष्टि. -3 (In gram.) A substitute in form or sense.
लृ ind. 1 The earth. -2 A mountain. -3 The mother of the gods. -4 The female nature. -5 A mystical letter. (N. B. - No Sanskrit word begins with लृ or लॄ, except some of the technical names of Pāṇini for tenses and moods; e. g. लृङ् and लृट्). cf. also लृर्म्लेच्छो$
कन्यका 1 A girl; संबद्धवैखानसकन्यकानि R.14.28;11.53. -2 An unmarried girl, virgin, maiden; गृहे गृहे पुरुषाः कुलकन्यकाः समुद्वहन्ति Māl.7; Y.1.15. -3 A technical name for a girl ten years old; (अष्टवर्षा भवेद्गौरी नववर्षा च रोहिणी । दशमे कन्यका प्रोक्ता अत ऊर्ध्वं रजस्वला Śabdak.) -4 (In Rhet.) One of the several kinds of heroines; an unmarried girl serving as a chief character in a poetical composition; see under अन्यस्त्री. -5 The sign Virgo. -6 N. of Durgā; Bhāg.1.2.12. -Comp. -च्छलः seduction; पैशाचः कन्यकाच्छलात् Y.1.61. -जनः
a maiden; विशुद्धमुग्धः कुलकन्यकाजनः Māl.7.1. -जातः the son of an unmarried girl; कानीनः कन्यकाजातः Y.2.129 (= कानीन); for instance व्यास, कर्ण &c.
कर्मन् -m. Viśvakarmā; शक्रस्य नु सभा दिव्या भास्वरा कर्मनिर्मिता Mb.2.7.1. -n. [कृ-मनिन् Uṇ.4.144] 1 Action, work, deed. -2 Execution, performance; प्रीतो$स्मि सो$हं यद् भुक्तं वनं तैः कृतकर्मभिः Rām.5.63.3. -3 Business, office, duty; संप्रति विषवैद्यानां कर्म M.4. -4 A religious rite (it may be either नित्य, नैमित्तिक or काम्य). -5 A specific action, moral duty. -6 (a) Performance of religious rites as opposed to speculative religion or knowledge of Brahman (opp. ज्ञान); अपरो दहृने स्वकर्मणां ववृते R.8.2. (b) Labour, work. -7 Product, result. -8 A natural or active property (as support of the earth). -9 Fate, the certain consequence of acts done in a former life; कर्मायत्तं फलं पुंसां बुद्धिः कर्मानुसारिणी Bh.2.89,94. -1 (In gram.) The object of of an action; कर्तुरीप्सिततमं कर्म P.I.4.49. -11 (In Vaiś. Phil.) Motion considered as one of the seven categories of things; (thus defined:-- एकद्रव्यमगुणं संयोगविभागेष्वनपेक्षकारणं कर्म Vaiś. Sūtra. (It is five-fold:-- उत्क्षेपणं ततो$वक्षेपणमाकुञ्चनं तथा । प्रसारणं च गमनं कर्माण्येतानि पञ्च च ॥ Bhāṣā P.6.) -12 Organ of sense. प्रजापतिर्ह कर्माणि ससृजे Bṛi. Up.1.5.21. -13 Organ of action; कर्माणि कर्मभिः कुर्वन् Bhāg.11.3.6. -14 (In Astr.) The tenth lunar mansion. -15 Practice, training; सर्वेषां कर्मणा वीर्यं जवस्तेजश्च वर्धते Kau. A.2.2. -Comp. -अक्षम a. incapable of doing anything. -अङ्गम् part of any act; part of a sacrificial rite (as प्रयाज of the Darśa sacrifice). -अधिकारः the right of performing religious rites. -अनुरूप a. 1 according to action or any particular office. -2 according to actions done in a previous existence. -अनुष्ठानम् practising one's duties. -अनुसारः consequence of, or conformity to, acts. -अन्तः 1 the end of any business or task. -2 a work, business, execution of business. -3 a barn, a store of grain &c. Ms.7.62 (कर्मान्तः इक्षुधान्यादिसंग्रहस्थानम् Kull.) -4 cultivated ground. -5 a worker; कच्चिन्न सर्वे कर्मान्ताः Rām.2.1.52. -अन्तरम् 1 difference or contrariety of action. -2 penance, expiation. -3 suspension of a religious action. -4 another work or action; कर्मान्तर- नियुक्तासु निर्ममन्थ स्वयं दधि Bhāg.1.9.1. -अन्तिक a. final. (-कः) a servant, workman, Rām.1.13.7. -अपनुत्तिः f. removing, sending away of कर्म; जन्मकर्माप- नुत्तये Bhāg.12.2.17. -अर्ह a. fit or suitable to an act or the rite. (-र्हः) a man. -आख्या f. Name received from the act performed; तस्मात् छिन्नगमनो$श्वो$पि छाग इति कर्माख्या भविष्यति । ŚB. on MS.6.8.37. -आजीवः one who maintains himself by some profession (as that of an artisan &c.) -आत्मन् a. endowed with the principles of action, active; कर्मात्मनां च देवानां सो$सृजत्प्राणिनां प्रभुः Ms.1.22. (-m.) the soul. -आयतनम् see कर्मेन्द्रियम्; शव्दः स्पर्शो रसो गन्धो रूपं चेत्यर्थजातयः । गत्युक्त्युत्सर्गशिल्पानि कर्मायतनसिद्धयः Bhāg.11.22.16. -आशयः receptacle or accumulation of (good and evil) acts; निर्हृत्य कर्माशयमाशु याति परां गतिम् Bhāg.1.46.32. -इन्द्रियम् an organ of action, as distinguished from ज्ञानेन्द्रिय; (they are :- वाक्पाणिपादपायूपस्थानि; Ms.2.99; see under इन्द्रिय also) कर्मेन्द्रियाणि संयम्य Bg.3.6,7. -उदारम् any valiant or noble act, magnanimity, prowess. -उद्युक्त a. busy, engaged, active, zealous. -करः 1 a hired labourer (a servant who is not a slave); आ तस्य गोः प्रतिदानात् कर्मकारी आगबीनः कर्मकरः Mbh. on P.V.2.14. कर्मकराः स्थपत्यादयः Pt.1; Śi.14.16. -2 Yama. -कर्तृ m. (in gram.) an agent who is at the same time the object of the action; e. g. पच्यते ओदनः, it is thus defined:- क्रियमाणं तु यत्कर्म स्वयमेव प्रसिध्यति । सुकरैः स्वैर्गुणैः कर्तुः कर्मकर्तेति तद्विदुः ॥ न चान्तरेण कर्मकर्तारं सकर्मका अकर्मका भवन्ति Mbh. on P.I.3.27 -काण्डः,
-ण्डम् that department of the Veda which relates to ceremonial acts and sacrificial rites and the merit arising from a due performance thereof. -कारः 1 one who does any business, a mechanic, artisan (technically a worker not hired). -2 any labourer in general (whether hired or not). -3 a black-smith; हरिणाक्षि कटाक्षेण आत्मानमवलोकय । न हि खङ्गो विजानाति कर्मकारं स्वकारणम् ॥ Udb. -4 a bull. -कारिन् m. a labourer, artisan, workman. -कार्मुकः, -कम् a strong bow. -कीलकः a washerman. -कृत्यम् activity, the state of active exertion; यः प्रथमः कर्मकृत्याय जज्ञे Av.4.24.6. -क्षम a. able to perform any work or duty; आत्मकर्मक्षमं देहं क्षात्रो धर्म इवाश्रितः R.1.13. -क्षेत्रम् the land of religious acts, i. e. भरतवर्ष; Bhāg.5.17.11. cf. कर्मभूमि. -गतिः f. the course of fate; अथ कर्मगतिं चित्रां दृष्ट्वा$स्य हसितं मया Ks.59.159. -गृहीत a. caught in the very act (as a thief.). -ग्रन्थिः f. a term in Jaina metaphysics connoting 'weakness in the form of वासनाs produced by अज्ञान'. -घातः leaving off or suspending work. -च(चा)ण्डालः 1 'base in deed', a man of very low acts or deeds; Vasiṣṭha mentions these kinds :-- असूयकः पिशुनश्च कृतघ्नो दीर्घरोषकः । चत्वारः कर्मचाण्डाला जन्मतश्चापि पञ्चमः ॥ -2 one who commits an atrocious deed; अपूर्वकर्मचण्डालमयि मुग्धे विमुच्च माम् U.1.46. -3 N. of Rāhu. -चेष्टा active exertion, action. कर्मचेष्टास्वहः Ms.1.66. -चोदना 1 The motive impelling one to ritual acts. ज्ञानं ज्ञेयं परिज्ञाता त्रिविधा कर्मचोदना Bg.18.18. -2 any positive rule enjoining a religious act. -च्छेदः The loss caused by absence on duty; Kau. A.2.7. -जः a. resulting from an act; सिद्धिर्भवति कर्मजा Bg.4.12. कर्मजा गतयो नॄणामुत्तमाधममध्यमाः Ms.12.3. (-जः) 1 the holy fig-tree. -2 the Kali age. -3 the banian tree. -4 the effect arising from human acts :-- संयोग, विभाग &c. -5 heaven. -6 hell. -ज्ञ a. one acquainted with religious rites. -त्यागः renunciation of worldly duties or ceremonial acts. -दुष्ट a. corrupt in action, wicked, immoral, disrespectable. -देवः a god through religious action; ये शतं गन्धर्वलोक आनन्दाः स एकः कर्मदेवानामानन्दः Bṛi. Up.4.3.33. -दोषः 1 sin, vice; अवेक्षेत गतीर्नॄणां कर्मदोष- समुद्भवाः Ms.6.61,95. -2 an error, defect, or blunder (in doing an act); कर्मदोषैर्न लिप्यते Ms.1,14. -3 evil consequence of human acts. -4 discreditable conduct. -धारयः N. of a compound, a subdivision of Tatpuruṣa, (in which the members of the compound are in apposition) तत्पुरुषः समानाधिकरणः कर्मधारयः P.I. 2.42. तत्पुरुष कर्म धारय येनाहं स्यां बहुव्रीहिः Udb. -ध्वंसः 1 loss of fruit arising from religious acts. -2 disappointment. -नामन् (in gram.) a participal noun. -नामधेयम् N. of an act or sacrifice. These names are not arbitrary or technical such as गुण and वृद्धि but are always significant; सर्वेष्वेव कर्मनामधेयेषु अर्थसमन्वयेनानुवाद- भूतो नामशद्बो वर्तते, न लौकिकार्थतिरस्कारेण परिभाषामात्रेण वृद्धिगुणवत् ŚB. on MS.1.6.41. -नाशा N. of a river between Kaśi and Bihar. -निश्चयः a decision of action; न लेमे कर्मनिश्चयम् Bm.1.648. -निषद्या a manufactory; Kau. A.2.4. -निष्ठ a. devoted to the performance of religious acts; अग्निर्वीरं श्रुत्यं कर्मनिष्ठाम् Rv.1.8.1; Ms.3.134. -न्यासः renunciation of the result of religious acts. -पथः 1 the direction or source of an action. -2 the path of religious rites (opp. ज्ञानमार्ग). -पाकः ripening of actions, reward of actions done in a former life; Pt.1.372. -प्रवचनीयः a term for certain prepositions, particles, or adverbs when they are not connected with verbs and govern a noun in some case; literally-the term means, 'Concerned with the setting forth of an action'. According to Indian grammarians it means 'that which spoke of an action (क्रियां प्रोक्तवन्तः)' e. g. आ in आ मुक्तेः संसारः is a कर्मप्रवचनीय; so अनु in जपमनु प्रावर्षत् &c; कर्म प्रोक्तवन्तः कर्मप्रवचनीया इति Mbh. on P.I.4.83. cf. उपसर्ग, गति and निपात also. -फलम् 1 fruit or reward of actions done in a former life; (pain, pleasure); न मे कर्मफले स्पृहा Bg.4.14;5.12;6.1; ˚फलत्याग Bg.12.11,18.2; ˚फलत्यागिन् Bg.18.11; ˚फलप्रेप्सुः Bg.18.27; ˚फलसंयोग Bg.5.14; ˚फलहेतु Bg.2.47. एवं संचिन्त्य मनसा प्रेत्य कर्मफलोदयम् Ms.11.231. -2 the fruit of Averrhoa Carambola (Mar. कर्मर); also कर्मरङ्ग. -बन्धः, -बन्धनम् confinement to repeated birth, as the consequence of religious acts, good or bad (by which the soul is attached to worldly pleasures &c.); बुद्ध्या युक्तो यथा पार्थ कर्मबन्धं प्रहास्यति Bg.2.39. -भूः, -भूमिः f. 1 the land of religious rites, i. e. भरतवर्ष, this world (a place for man's probation); प्राप्येमां कर्मभूमिम् Bh.2.1; K.174,319. -2 ploughed ground. -मासः the Calendar month of thirty days. -मीमांसा the Mīmāṁsā of ceremonial acts; see मीमांसा. -मूलम् a kind of sacred grass called कुश. -युगम् the fourth (the present) age of the world, i. e. the Kaliyuga. -योगः 1 performance of actions, worldly and religious rites; कर्मयोगेन योगिनाम् Bg.3.3;3.7;5.2;13.24. -2 active exertion, industry; Ms.1.115. -वचनम् (with Buddhists) the ritual. -वज्रः an epithet of a Śūdra. -वशः fate considered as the inevitable result of actions done in a former life. -वाटी a lunar day (तिथि). -विपाक = कर्मपाक. -शाला a work-shop. -शील, -शूर a. assiduous, active, laborious; cf. कर्म- शीलस्तु कर्मठे । Nm. -शौचम् humility. -श्रुतिः f. The word expressive of the act; कर्मश्रुतेः परार्थत्वात् MS.11. 2.6. (read या अत्र कर्मश्रुतिः दर्शपूर्णमासाभ्यामिति सा परार्था तृतीया-योगात् &c. शबर). -सङ्गः attachment to worldly duties and their results. तन्निबध्नाति ... कर्मसङ्गेन Bg.14.7. -सचिवः a minister. -संन्यासिकः, -संन्यासिन् m. 1 a religious person who has withdrawn from every kind of worldly act. -2 an ascetic who performs religious deeds without looking to their reward. -साक्षिन् m. 1 an eyewitness; वह्निर्विवाहं प्रति कर्मसाक्षी Ku.7.83. -2 one who witnesses the good or bad actions of man; आदित्य भो लोककृताकृतज्ञ लोकस्य सत्यानृप- कर्मसाक्षिन् Rām.3.63.16. (There are nine divinities
which are said to witness and watch over all human actions; सूर्यः सोमो यमः कालो महाभूतानि पञ्च च । एते शुभाशुभ- स्येह कर्मणो नव साक्षिणः ॥) -सिद्धिः f. accomplishment of any business or desired object; success. स्वकर्मसिद्धिं पुनरा- शशंसे Ku. -स्थानम् a public office, a place of business.
गुरु a. (-रु, -र्वी f.) [ग कु उच्च Uṇ.1.24.] (compar. गरीयस्; superl. गरिष्ठ) 1 Heavy, weighty (opp. लघु); (fig. also); तेन धूर्जगतो गुर्वी सचिवेषु निचिक्षिपे R.1.34;3.35; 12.12; विमुच्य वासांसि गुरूणि साम्प्रतम् Ṛs.1.7. -2 Great, large, long, extended. -3 Long (in duration or length). आरम्भगुर्वी Bh.2.6; गुरुषु दिवसेष्वेषु गच्छत्सु Me.85. -4 Important, momentous, great; विभवगुरुभिः कृत्यैः Ś.4. 19; स्वार्थात्सतां गुरुतरा प्रणयिक्रियैव V.4.31; Ku.3.13; Bh.3.7; R.14.35. -5 Arduous, difficult (to bear); कान्ताविरहगुरुणा शापेन Me.1. -6 Great, excessive, violent, intense; गुरुः प्रहर्षः प्रबभूव नात्मनि R.3.17; गुर्वपि विरहदुःखम् Ś.4.16; Bg.6.22. -7 Venerable, respectable. -8 Heavy, hard of digestion (as food). -9 Best, excellent. -1 Dear, beloved. -11 Haughty, proud (as a speech). -12 (In prosody) Long, as a syllable, either in itself, or being short, followed by a conjunct consonant &c.; e. g. ई in ईड् or त in तस्कर (It is usually represented by ग in works on prosody; मात्तौ गौ चेच्छालिनी वेदलोकैः &c.). -13 Irresistible, unassailable; जागर्ति दंशाय...गुरुर्भुजङ्गी Māl.6.1. -14 Mighty; powerful. -15 Valuable, highly prized; पूर्वं पूर्वं गुरु ज्ञेयम् Y.2.3. -16 Grievous; Me.85. -रुः 1 (a) A father; न केवलं तद्गुरुरेकपार्थिवः क्षितावभूदेकधनुर्धरो$पि सः R.3.31,48;4.1; 8.29. (b) Forefather, ancestor; त्वां मैत्रावरुणो$भिनन्दतु गुरुर्यस्ते गुरूणामपि U.5.27. (c) Father-in-law; त्वं हि मे गुरुः (तद्धर्मतः स्नुषा ते$हम्) Rām.7.26.28-29. -2 Any venerable or respectable person, an elderly personage or relative, the elders (pl.) शुश्रूषस्व गुरून् Ś.4.18; Bg. 2.5; Bv.2.7,18,19,49; आज्ञा गुरूणां ह्यविचारणीया R. 14.46. -3 A teacher, preceptor; गुरुशिष्यौ. -4 Particularly, a religious teacher, spiritual preceptor. तौ गुरुर्गुरुपत्नी च प्रीत्या प्रतिननन्दतुः R.1.57; (technically a Guru is one who performs the purificatory ceremonies over a boy and instructs him in the Vedas; स गुरुर्यः क्रियाः कृत्वा वेदमस्मै प्रयच्छति Y.1.34). -5 A lord, head, superintendent, ruler; सर्वे गुरुहिते स्थिताः Rām.4.4.6; कर्णाश्रमाणां गुरवे स वर्णी R.5.19 the head of the castes or orders; गुरुर्नृपाणां गुरवे निवेद्य 2.68. -6 N. of Bṛihaspati, the preceptor of the gods; गुरुं नेत्रसहस्रेण चोदयामास वासवः Ku.2.29; Pt.1.23. -7 The planet Jupiter; गुरुकाव्यानुगां बिभ्रच्चान्द्रीमभिनभः श्रियम् Śi.2.2. -8 The propounder of a new doctrine. -9 The lunar asterism called पुष्य. -1 N. of Droṇa, teacher of the Kauravas and Pāṇḍavas. -11 N. of Prabhākara, the leader of a school of the Mīmāṁsakas (called after him Prābhākara). -12 The supreme spirit. -Comp. -अक्षरम् a long syllable. -अङ्गना 1 the wife of a Guru. -2 A woman entitled to great respect. -अर्थ a. important; सतीं व्यादाय शृण्वन्तो लघ्वीं गुर्वर्थगह्वराम् Bhāg.3. 16.14. (-र्थः) a preceptor's fee for instructing a pupil; गुर्वर्थमाहर्तुमहं यतिष्ये R.5.17. -उत्तम a. highly revered. (-मः) the Supreme soul. -उपदेशः 1 Consultation of the experts; एषु स्थानेषु गुरूपदेशात् सम्यङ् नाडीं परीक्ष्य शिरामोचनं कुर्यात् Śālihotra of Bhoja, 82. -2 advice by the elders or by the preceptor. -कण्ठः a peacock. -कारः worship, adoration. -कार्यम् 1 a serious or weighty affair. -2 the office of a spiritual teacher. -कुलम् the residence of a Guru (गुरुगृह), academy; वसन् गुरुकुले नित्यं नित्यम- ध्ययने रतः Mb.9.4.3; आवृत्तानां गुरुकुलाद्विप्राणां पूजको भवेत्
Ms.7.82. -कृत a. 1 worshipped. -2 made much of; अहो निन्द्यं रूपं कविजनविशेषैर्गुरु कृतम् Bh.3.2. -क्रमः instruction handed down through a series of teachers, traditional instruction. -गृहम् signs (राशिs) Sagittarius (धनु) and Pisces (मीन). -घ्नः white mustard. -चर्या attendance upon a preceptor; Māl.9.51. -जनः any venerable person, an elderly relative, the elders collectively; नापेक्षितो गुरुजनः K.158; Bv.2.7. -तल्पः 1 the bed (wife) of a teacher. -2 violation or violator of a teacher's bed; Mb.12.56.32. -तल्पगः, -तल्पिन् m. 1 one who violates his teacher's bed (wife), (ranked in Hindu law as a sinner of the worst kind, committer of an अतिपातक; cf. Ms.11.13); Mb.3.43.6. -2 one who defiles his step-mother. -दक्षिणा fee given to a spiritual preceptor; उपात्तविद्यो गुरुदक्षिणार्थी R.5.1. -दानम् a Guru's gift. -दैवतम् the constellation पुष्य. -पत्रा the tamarind tree. -त्रम् tin. -पाक a. difficult of digestion. -पूजा 1 the ceremonies in propitiation of Bṛihaspati when a work is to be performed or undertaken. -2 the worship of one's spiritual preceptor. -प्रसादः the product of a Guru's blessing, i. e. learning. -भम् 1 the constellation पुष्य. -2 a bow. -3 the sign Pisces of the zodiac. -भावः importance, weight. -मर्दलः a kind of drum or tabor. -रत्नम् 1 topaz; (Mar. पुष्पराग, गोमेद). -2 a gem brought from the Himālaya and the Indus. -लाघवम् relative importance or value; विरोधिषु महीपाल निश्चित्य गुरु- लाघवम् Mb.3.131.12; Ś.5. -वर्चोघ्नः the lime, citron. -वर्तिन्, -वासिन् m. a student (ब्रह्मचारिन्) who resides at his preceptor's house. -वर्ति, -ता f. respectful behaviour towards Guru (elder or venerable person); निवेद्य गुरवे राज्यं भजिष्ये गुरुवर्तिताम् Rām.2.115.19. -वारः, -वासरः Thursday. -वृत्तिः f. the conduct of a pupil towards his preceptor; Rām.2.9.2. -व्यथ a. greatly distressed, heavy with grief; वचोभिराशाजननैर्भवानिव गुरुव्यथम् V. 3.9. -शिखरिन् m. an epithet of the Himālaya. -श्रुतिः a mantra (especially गायत्री); जपमानो गुरुश्रुतिम् Mb.13. 136.6. -स्वम् (= ष्वम्) the preceptor's wealth or property; गवां क्षीरं गुरुष्वं ते... Bm.1.35.
जुहोतिः A technical name for those sacrificial ceremonies to which the verb जुहोति is applied as distinguished from those to which यजति is applied; क्षरन्ति सर्वा वैदिक्यो जुहोतियजतिक्रियाः Ms.2.84. (See Medhātithi and other commentators; सर्वज्ञनारायण shortly renders जुहोति by उपविष्टहोम and यजति by तिष्ठद्धोम. See Āśvalāyana 1. 2.5 also); cf. also जुहोतिरासेचनाधिकः स्यात् MS.4.2.28. यजतिरेवासेचनाधिको जुहोतिः । ŚB. on MS.4.2.28.
निष्ठ a. [नि-स्था-क षत्वटुत्वे] (Usually at the end of comp.) 1 Being in or on, situated on; तन्निष्ठे फेने. -2 Depending or resting on, referring or relating to; तमोनिष्ठाः Ms.12.95. -3 Devoted or attached to, practising, intent on; सत्यनिष्ठ. -4 Skilled in. -5 Believing in; धर्मनिष्ठ. -6 Conducive to, effecting; हेमाम्भोज स्रजस्ते विशद सुमहते प्लोषपोषाय निष्ठाः B. R.5.51. -ष्ठा 1 Position, condition, state; तेषां निष्ठा तु का कृष्ण Bg.17.1; तेषामशान्तकामानां का निष्ठा$विजितात्मनाम् Bhāg.11.5.1. -2 Basis, foundation. -3 Fixity, fixedness, steadiness; मनो निष्ठाशून्यं भ्रमति च किमप्यालिखति च Māl.1.31; -4 Devotion or application, close attachment. -5 Belief, firm adherence, faith; शास्त्रेषु निष्ठा Māl.3.11; लोके$स्मिन् द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मया$नघ Bg.3.3. -6 Excellence, skill, proficiency, perfection. -7 Conclusion, end, termination; (शृणु) चरितं पार्थिवेन्द्रस्य यथा निष्ठां गतश्च सः Mb.1.49.6; अत्यारूढि- र्भवति महतामप्यपभ्रंशनिष्ठा Ś.4.3. (v. l.). -8 The catastrophe or end of a drama. -9 Accomplishment, completion (समाप्ति); पाणिग्रहणिका मन्त्रा नियतं दारलक्षणम् । तेषां निष्ठा तु विज्ञेया विद्वद्भिः सप्तमे पदे ॥ Ms.8.227. -1 The culminating point; इयं च निष्ठा नियतं प्रजानाम् Bu. Ch.3.61. -11 Death, destruction, disappearance from the world at the fixed time. -12 Fixed or certain knowledge, certainty. -13 Begging. -14 Suffering, trouble, distress, anxiety. -15 (In gram.) A technical term for the past participial terminations क्त, क्तवतु (i. e. त and तवत.) -16 N. of Viṣṇu.
परिभाषा 1 Speech, discourse; ग्राम्यवैदग्ध्यया परिभाषया Bhāg.5.2.17. -2 Censure, reproof, blame, abuse. -3 An explanation. -4 Terminology, technical phraseology, technical terms (used in a work); इति परिभाषाप्रकरणम् Sk.; इको गुणवृद्धीत्यादिका परिभाषा Mbh; cf. also अधिकारशब्देन पारार्थ्यात् परिभाषाप्युच्यते । कश्चित् परिभाषारूप इति Kaiyaṭa. -5 (Hence) Any general rule, precept or definition which is applicable throughout (अनियमनिवारको न्याय- विशेषः); परितः प्रमिताक्षरापि सर्वं विषयं प्राप्तवती गता प्रतिष्ठाम् । न खलु प्रतिहन्यते कदाचित् परिभाषेव गरीयसी यदाज्ञा Śi.16.8. -6 A list of abbreviations or signs used in any work. -7 (In gram.) An explanatory Sūtra mixed up with the other Sūtras of Pāṇini, which teaches the method of applying them. -8 (In medicine) Prognosis.
पर्युदासः 1 An exception, a prohibitive rule or precept; प्राधान्यं हि विधेर्यत्र प्रतिषेधे$प्रधानता । पर्युदासः स विज्ञेयो यत्रोत्तरपदेन नञ् ॥ -2 A negation purporting to state some matter of the exclusion of something that is actually mentioned. Technically नञ् (the negative particle) has the sense of पर्युदास when it is connected with any word that is not a verb. But it conveys प्रतिषेध when it is connected with a verb. Thus अब्राह्मणम् आनय means ब्राह्मणं वर्जयित्वा यं कमपि आनय; while कलञ्जं न भक्षयेत् conveys prohibition of कलञ्जभक्षण. For a discussion on पर्युदास read MS.1.8.1-4 and ŚB. thereon.
पस्पशः 1 N. of the first Āhnika of the first chapter of Patañjali's Mahābhāṣya; शब्दविद्येव नो भाति राजनीति- रपस्पशा Śi.2.112 (where अपस्पश also means 'without spies'). -2 (Fig.) An introductory chapter in general (उपोद्घात). -शाः N. of the introduction of the Mahābhāṣya.
पह्न pahna (ह्ल hla) वाः vāḥ पह्लिकाः pahlikāḥ
पह्न (ह्ल) वाः पह्लिकाः m. (pl.) N. of a people; (the Persians ?); Ms.1.44.
भुवनम् [भवत्यत्र, भू-आधारादौ-क्थुन्] 1 A world, the number of worlds is either three, as in त्रिभुवन or fourteen; इह हि भुवनान्यन्ये धीराश्चतुर्दश भुञ्जते Bh.3.23 (see लोक also); cf. also अतलं सुतलं चैव वितलं च गभस्तिमत् । महातलं रसातलं पातालं सप्तमं स्मृतम् ॥ रुक्मभौमं शिलाभौमं पातालं नीलमृत्तिकम् । रक्तपीतश्वेतकृष्णभौमानि च भवन्त्यपि । पातालानां च सप्तानां लोकानां च यदन्तरम् । सुशिरं तानि कथ्यन्ते भुवनानि चतुर्दश ॥ Vahni. P.; भुवनालोकनप्रीतिः Ku.2.45; भुवनविदितम् Me.6. -2 The earth. -3 Heaven. -4 A being, living creature. -5 Man, mankind. -6 Water; पाणिरेष भुवनं वितरेति छद्मवाग्भिरव वामन विश्वम् N.21.64. -7 The number 'fourteen'. -8 Abode, residence (Ved.). -9 Becoming prosperous. -Comp. -अद्भुत a. astonishing the world. -ईशः a lord of the earth, king. -ईश्वरः 1 a king. -2 N. of Śiva. -ईश्वरी N. of various goddesses. ˚पूजायन्त्रम् N. of a mystical diagram. -ओकस् m. a god. -कोशः the receptacle of beings. -तलम् the surface of the earth. -त्रयम् the three worlds (the earth, atmosphere, and heaven; or heaven, earth, and lower regions). -पावनी an epithet of the Ganges. -भावनः the creator of the world. -भर्तृ m. the supporter of the earth. -शासिन् m. a king, ruler. -हितम् the welfare of the world.
यजतिः 1 A technical name for those sacrificial ceremonies to which the verb यजति is applied; (see जुहोति for further information). -2 The act of offering something with reference to some deity; द्रव्यदवताक्रियार्थस्य यजतिशब्देन प्रत्यायनं क्रियते । ŚB. on MS.4.2.27. -Comp. -देशः, -स्थानम् a place south of the sacrificial altar.
लः 1 An epithet of Indra. -2 A short syllable (in prosody). -3 A technical term used by Pāṇini for the ten tenses and moods (there being ten lakāras). -4 (In astr.) The number '5'; Gīrvāṇa.
लाक्षणिक a. (-की f.) [लक्षणया बोधयति ठक्] 1 One who is acquainted with marks or signs. -2 Characteristic, indicatory. -3 Having a secondary sense, used in a secondary sense (as a word, as distinguished from वाच्य and व्यञ्जक q. q. v. v.); स्याद्वाचको लाक्षणिकः शब्दो$त्र व्यञ्जक- स्त्रिधा K. P.2. -4 Expressing indirectly or figuratively. -5 Secondary, inferior; साक्षात् सुधांशुर्मुखमेव भैम्या दिवः स्फुटं लाक्षणिकः शशाङ्कः N.1.115. -6 Technical. -कः A technical term.
लिङ् A technical term used by Pāṇini to denote the Potential and Benedictive moods or their terminations (the two moods being distinguished as विधिलिङ् and आशीर्लिङ्).
वृथा ind. [वृ-थाल् किच्च] 1 To no purpose, in vain, uselessly, unprofitably; often with the force of an adjective; व्यर्थं यत्र कपीन्द्रसख्यमपि मे वीर्यं हरीणां वृथा U.3. 45; दिवं यदि प्रार्थयसे वृथा श्रमः Ku.5.45. -2 Unnecessarily. -3 Foolishly, idly, wantonly. -4 Wrongly; improperly. (At the beginning of comp. वृथा may be translated by 'vain, useless, improper, false, idle' &c.). -Comp. -अट्या strolling about idly, walking for pleasure; Ms.7.47. -अन्नम् food for one's own use only. -आकारः a false form, an empty show; पश्येद्दारान् वृथा- कारान् स भवेद्राजवल्लभः Pt.1.58. -आर्तवा a barren woman. -आलम्भः Cutting unnecessarily; (ओषधीनां) वृथालम्भे$नु- गच्छेद्गां दिनमेकं पयोव्रतः Ms.11.144. -उत्पन्न a. born in vain; तं (पुत्रं) कामजमरिक्थीयं वृथोत्पन्नं प्रचक्षते Ms.9.147. -कथा idle talk. -जन्मन् n. unprofitable or vain birth. -दानम् a gift that may be revoked, or not made good if promised; देवपितृविहीनं यदीश्वरेभ्यः स्वदोषतः । दत्वानुकीर्तनाच्चैव वेदाग्निव्रतत्यागिने ॥ अन्यायोपार्जितं दानं व्यर्थं ब्रह्महणे तथा । गुरवे$- नृतवक्त्राया स्तेनाय पतिताय च ॥ कृतघ्नाय च यद्दत्तं सर्वदा ब्रह्मविद्विषे । याजकाय च सर्वस्य वृषल्याः पतये तथा ॥ परिचारकाय भृत्याय सर्वत्र पिशुनाय च । इत्येतानि तु राजेन्द्र वृथादानानि षोडश ॥ Vahni Purāṇa; Ms.8.159. -मति a. foolish-minded. -मांसम् flesh not intended for the Gods or Manes. -वादिन् a. speaking falsely.
शप् A technical term used by Pāṇini for the conjugational sign अ inserted between the root and the terminations of the conjugational tenses in the first class of roots.
शब्दः [शब्द्-घञ्] 1 Sound (the object of the sense of hearing and property of आकाश); अथात्मनः शब्दगुणं गुणज्ञः पदं विमानेन विगाहमानः R.13.1. -2 Sound, note (of birds; men &c.), noise in general; विश्वासोपगमादभिन्नगतयः शब्दं सहन्ते मृगाः Ś.1.14; स शब्दस्तुमुलो$भवत् Bg.1.13; Ś.3.1; Ms.4.31; Ku.1.45. -3 The sound of a musical instrument; वाद्यशब्दः Pt.2; Ku.1.45. -4 A word, sound, significant word (for def. &c. see Mbh. introduction); एकः शब्दः सम्यगधीतः सम्यक् प्रयुक्तः स्वर्गे लोके कामधुग्भवति; so शब्दार्थौ. -5 A declinable word, a noun, substantive. -6 A title, an epithet; यस्यार्थुक्तं गिरिराज- शब्दं कुर्वन्ति बालव्यजनैश्चमर्यः Ku.1.13; Ś.2.15; नृपेण चक्रे युवराजशब्दभाक् R.3.35;2.53,64;3.49;5.22;18.42; V.1.1. -7 The name, mere name as in शब्दपति q. v. -3 Verbal authority (regarded by the Naiyāyikas as a Pramāṇa. -9 Grammar; Dk.1.1. -1 Fame; लब्धशब्देन कौसल्ये कुमारेण धनुष्मता Rām.2.63.11; स्वर्गाय शब्दं दिवमात्महेतोर्धर्मार्थमात्मंस्थितिमाचकाङ्क्ष Bu. Ch.2.53; (cf. also 'शब्दो$क्षरे यशोगीत्योः' -हैमः). -11 The sacred syllable ओम्. -12 A technical term. -Comp. -अक्षरम् the sacred syllable ओम् uttered aloud. -अतीत a. beyond the power or reach of words, indescribable. -अधिष्ठानम् the ear. -अध्याहारः supplying a word (to complete an ellipsis). -अनुकृतिः onomatopœia. -अनुरूप a. proportionate or corresponding to the sound; शब्दानुरूपेण पराक्रमेण भवि- तव्यम् Pt.1. -अनुशासनम् the science of words; i. e. grammar. -अर्थः the meaning of a word. (-र्थौ dual) a word and its meaning; अदोषौ शब्दार्थौ K.P.1; न त्वयं शब्दार्थः, व्यामोहादेषा प्रतीतिः ŚB. on MS.4.1.14. -अलं- कारः a figure of speech depending for its charmingness
on sound or words and disappearing as soon as the words which constitute the figure are replaced by others of the same meaning (opp. अर्थालंकार); e. g.; see K. P. 9. -आख्येय a. to be communicated in words; शब्दाख्येयं यदपि किल ते यः सखीनां पुरस्तात् Me.15. (-यम्) an oral or verbal communication. -आडम्बरः bombast, verbosity, high-sounding or grandiloquent words. -आदि a. beginning with शब्द (as the objects of sense); शब्दादीन् विषयान् भोक्तुं चरितुं दुश्चरं तपः R.1.25. -इन्द्रियम् the ear. -कार a. sounding, sonorous. -कोशः a lexicon, dictionary. -ग a. 1 perceiving sounds. -2 uttering sounds. -गत a. inherent or residing in a word. -गतिः music, song. -गुण a. having sound for its quality; अथात्मनः शब्दगुणं गुणज्ञः R.13.1. -गोचरः the aim or object of speech. -ग्रहः 1 catching the sound. -2 the ear. -ग्रामः the range or reach of sound. -चातुर्यम् cleverness of style, eloquence. -चित्रम् one of the two subdivisions of the last (अवर or अधम) class of poetry (wherein the charm lies in the use of words which please the ear simply by their sound; see the example given under the word चित्र). -चोरः 'a word-thief', a plagiarist. -तन्मात्रम् the subtle element of sound. -नेतृ m. N. of Pāṇini. -पतिः a lord in name only, nominal lord; ननु शब्दपतिः क्षितरेहं त्वयि मे भावनिबन्धना रतिः R.8.52. -पातिन् a. hitting an invisible mark the sound of which is only heard, tracing a sound; शब्दपातिनमिषुं विससर्ज R.9.73. -प्रमाणम् verbal or oral evidence. -बोधः knowledge derived from verbal testimony. -ब्रह्मन् n. 1 the Vedas; शब्द- ब्रह्मणि निष्णातः परं ब्रह्माधिगच्छति Maitra. Up.6.22. -2 spiritual knowledge consisting in words, knowledge of the Supreme Sprit or the Spirit itself; शब्दब्रह्मणस्तादृशं विवर्तमितिहासम् U.2;7.2. -3 a property of words called स्फोट q. v. -भाव्यत्वम् the state of becoming known through scriptural word only; कर्मणः शब्दभाव्य- त्वात्... Ms.7.1.9. (on which Śabara writes अथेह कर्मणः शब्दभाव्यत्वम् । नान्यतः शक्यमेतज्ज्ञातुं कस्यापूर्वस्य धर्मा इति ॥ -भिद् f. perversion of words. -भेदिन् a. hitting a mark merely by its sound. (-m.) 1 an epithet of Arjuna. -2 the anus. -3 a kind of arrow. -योनिः f. a root, radical word. -लक्षण a. what is determined by the sacred word; इह शब्दलक्षणे कर्मणि यथाशब्दार्थं प्रवृत्तिः ŚB. on Ms.11.1.26. -वारिधिः a vocabulary. -विद्या, -शास्त्रम् the science of words; i. e. grammar; अनन्तपारं किल शब्द- शास्त्रम् Pt.1; Śi.2.112;14.24. -विरोधः opposition of words (in a sentence). -विशेषः a variety of sound. -विशेषणम् (in gram.) an adjective, adjectival word. -वृत्तिः f. 1 the function of a word (in Rhet.). -2 the power of a word (to convey sense), indicative power (लक्षणा); अदृष्टार्थाच्छब्दवृत्तिर्लघीयसी ŚB. on MS.11.1.48. -वेधिन् a. hitting an invisible mark the sound of which is only heard; see शब्दपातिन्; अभ्याससाध्यं निखिलं मत्वा संतमसे व्यधात् । इषुपातानभूद्येन शब्दवेधविशारदः ॥ Bm.1.632. (-m.) 1 a kind of arrow. -2 an archer. -3 a warrior who pierces his enemies by mere sounds; Rām.2.63.11. -4 an epithet of king Daśaratha. -5 an epithet of Arjuna. -वेध्य a. to be shot at without being seen; एवं मयाप्यविज्ञातं शब्दवेध्यमिदं फलम् Rām.2.63.13. -वैलक्ष्यण्यम् verbal difference. -शक्तिः f. the force or expressive power of a word; signification of a word; see शक्ति. -शासनम् 1 a rule of grammar. -2 the science of grammar. -शुद्धिः f. 1 purity of words. -2 the correct use of words. -श्लेषः a play or pun upon words, a verbal equivoque; (it differs from अर्थश्लेष in-as-much as the pun dissappears as soon as the words which constitute it are replaced by others of the same signification, whereas in अर्थश्लेष the pun remains unchanged; शब्दपरि- वृत्तिसहत्मर्थश्लेषः.) -संग्रहः a vocabulary, lexicon. -संज्ञा (in gram.) a technical term; P.I.1.68. -साधन, -साह a. See शब्दवेधिन्; ततो$स्त्रं शब्दसाहं वै त्वरमाणो महारणे Mb.3.22. 5. -सौष्ठवम् elegance of words, a graceful or elegant style. -सौकर्यम् ease of expression. -स्मृतिः f. philology. -हीनम् the use of a word in a form or meaning not sanctioned by standard authors.
शस् 1 A technical name for the termination of the acc. plural. -2 A Taddhita affix forming adverbs from nouns, especially from numerals; as द्विशः, शतशः, बहुशः &c.
शिल्पम् [शिल्-पक् Uṇ.3.28] 1 An art, a fine or mechanical art; (64 such arts are enumerated). -2 Skill (in any art); craft; शिल्पोपचारयुक्ताश्च निपुणाः पण्ययोषितः Ms.9.259; पात्रविशेषे न्यस्तं गुणान्तरं व्रजति शिल्पमाधातुः M. 1.6. -3 Ingenuity, cleverness. -4 Work, manual work or labour; विसर्गरत्यर्त्यभिजल्पशिल्पाः Bhāg.5.11.1. -5 A rite, ceremony. -6 A kind of ladle or spoon used at sacrifices. -7 Form, shape. -3 Creation, procreation. -Comp. -कर्मन् n., -क्रिया any manual labour, handicraft. -कारः, -कारकः, -कारिका, -कारिन् m. an artisan, a mechanic; Kau. A.1.1. -गृहम्, -गेहम् a workshop, manufactory. -जीविन् an artisan, a mechanic. -विद्या 1 mechanical science. -2 any manual skill, handicraft. -शालम्, -ला a workshop, manufactory (a technical school). -शास्त्रम् 1 a book on any art, fine or mechanical. -2 mechanics. -स्थानम् skill in art; Buddh.
संज्ञा 1 Consciousness, अकरुण पुनः संज्ञाव्याधिं विधाय किमीहसे Māl.9.42; रतिखेदसमुत्पन्ना निद्रा संज्ञाविपर्ययः Ku.6.44. संज्ञा लभ्, आपद् or प्रतिपद् 'to regain or recover one's consciousness, come to one's senses'. -2 Knowledge, understanding; नायका मम सैन्यस्य संज्ञार्थं तान् व्रवीमि ते Bg.1.7; Mb.12.153.63. -3 Intellect, mind; लोकतन्त्रं हि संज्ञाश्च सर्वमन्ने प्रतिष्ठितम् Mb.13.63.5. -4 A hint, sign, token, gesture; मुखापिंतैकाङ्गुलिसंज्ञयैव मा चापलायेति गणान् व्यनैषीत् Ku.3.41; उपलभ्य ततश्च धर्मसंज्ञाम् Bu. Ch.5.21; Bhāg. 6.7.17. -5 A name, designation, an appellation; oft. at the end of comp. in this sense; द्वन्द्वैर्विमुक्ताः सुखदुःखसंज्ञैः Bg.15.5. -6 (In gram.) Any name or noun having a special meaning, a proper name. -7 The technical name for an affix. -8 The Gāyatrī Mantra; see गायत्री. -9 A track, footstep. -1 Direction. -11 A technical term. -12 N. of the daughter of Viśvakarman and wife of the sun, and mother of Yama, Yamī, and the two Aśvins. [A legend relates that संज्ञा on one occasion wished to go to her father's house and asked her husband's permission, which was not granted. Resolved to carry out her purpose, she created, by means of her superhuman power, a woman exactly like herself --who was, as it were, her own shadow (and was therefore called Chhāyā), --and putting her in her own place, went away without the knowledge of the sun. Chhāya bore to the sun three children (see छाया), and lived quite happily with him, so that when Saṁjñā returned, he would not admit her. Thus repudiated and disappointed, she assumed the form of a mare and roamed over the earth. The sun, however, in course of time, came to know the real state of things, and discovered that his wife had assumed the form of a mare. He accordingly assumed the form of a horse, and was united with his wife, who bore to him, two sons--the Aśvinīkumāras or Aśvins q. v.] -Comp. -अधिकारः a leading rule which gives a particular name to the rules falling under it, and which exercises influence over them. -विपर्ययः loss of consciousness; रतिखेदसमुत्पन्ना निद्रा संज्ञाविपर्ययः Ku.6.44. -विषयः an epithet, an attribute. -सुतः an epithet of Saturn. -सूत्रम् any Sūtra which teaches the meaning of a technical term.
सूत्रम् [सूत्र्-अच्] 1 A thread, string, line, cord; पुष्पमालानुषङ्गेण सूत्रं शिरसि धार्यते Subhās.; मणौ वज्रसमुत्कीर्णे सूत्रस्येवास्ति मे गतिः R.1.4. -2 A fibre; सुराङ्गना कर्षति खण्डिताग्रात् सूत्रं मृणालादिव राजहंसी V.1.18; Ku.1.4. -3 A wire. -4 A collection of threads. -5 The sacred thread or sacrificial cord worn by members of the first three classes; शिखासूत्रवान् ब्राह्मणः Tarka K.; विप्रत्वे सूत्रमेव हि Bhāg.12.2.3. -6 The string or wire of a puppet. -7 A short rule or precept, an aphorism. -8 A short or concise technical sentence used as a memorial rule; it is thus defined:-- स्वल्पाक्षरमसंदिग्धं सारवद् विश्वतोमुखम् । अस्तोभमनवद्यं च सूत्रं सूत्रविदो विदुः. -9 Any work or manual containing such aphoristic rules; e. g. मानवकल्पसूत्र, आपस्तम्बसूत्र, गृह्यसूत्र &c. -1 A rule, canon, decree (in law). -11 A girdle; वासः ससूत्रं लघुमारुतो$हरद् भवस्य देवस्य किलानुपश्यतः Bhāg.8.12.23. -12 A line, stroke. -13 A sketch, plan; त्वमेव धर्मार्थदुघाभिपत्तये दक्षेण सूत्रेण ससर्जिथा- ध्वरम् Bhāg.4.6.44. -14 Indication, prelude; विशङ्क्य सूत्रं पुरुषायितस्य तद् भविष्यतो$स्मायि तदा तदालिभिः N.16.15. -Comp. -अध्यक्षः superintendent of weaving; Kau. A.2. -आत्मन् a. having the nature of a string or thread. (-m.) the soul. -आली a string of beads &c. worn round the neck, a necklace. -कण्ठः 1 a Brāhmaṇa. -2 a pigeon, dove. -3 a wag-tail. -कर्मन् n. carpentry; अथ भूमिप्रदेशज्ञाः सूत्रकर्मविशारदाः Rām.2.8.1. ˚विशेषज्ञः a weaver; Rām.2.83.12. -कारः, -कृत् m. 1 an author or composer of Sūtras. -2 a carpenter. -कोणः, -कोणकः a small drum shaped like an hourglass (डमरु). -कोशः a skein of yarn. -क्रीडा a particular game with strings (one of the 64 kalās). -गण्डिका a kind of stick used by weavers in spinning threads. -ग्रन्थः a book of a phorisms. -ग्राह a. seizing a thread. -ग्राहिन् m. a draftsman, an architect. -चरणम् N. of a class of Charaṇas or Vedic schools which introduced various Sūtra-works. -तन्तुः 1 a thread, string. -2 perseverance, energy. -तर्कुटी a distaff, spindle. -दरिद्र a. 'poor in threads', having a small number of threads, thread-bare; अयं पटः सूत्रदरिद्रतां गतः Mk.2.9. -धरः, -धारः 1 'the threadholder', a stage-manager, the principal actor who arranges the cast of characters and instructs them, and takes a prominent part in the Prastāvanā or prelude; he is thus defined:-- नाट्यस्य यदनुष्ठानं तत् सूत्रं स्यात् सबीजकम् । रङ्गदैवतपूजाकृत् सूत्रधार इति स्मृतः ॥ -2 a carpenter, an artisan. -3 the author of a set of aphorisms. -4 an epithet of Indra. -धृक् m. 1 an architect. -2 a stage-manager. -पातः applying the measuring line. -पिटकः N. of one of the three collections of Buddhistic writings. -पुष्पः the cotton plant. -प्रोत a. fastened. with wires (as puppets). -भिद् m. a tailor. -भृत् m. = सूत्रधार q. v. -यन्त्रम् 1 'a thread-machine', shuttle. -2 a weaver's loom; सूत्रयन्त्रजविशिष्टचेष्टयाश्चर्यसञ्जिबहुशालभञ्जिकः N.18.13. -3 a shuttle. -वापः weaving (threads). -वीणा a kind of lute. -वेष्टनम् 1 a weaver's shuttle. -2 the act of weaving. -शाखम् the body. -स्थानम् (in medic. works) the first general section (treating of the physician, disease, remedies &c).
Sanskrit Dictionary understands and transcodes देवनागर्-ई IAST, Harvard-Kyoto, SLP1, ITRANS. You can type in any of the Sanskrit transliteration systems you are familiar with and we will detect and convert it to IAST for the purpose of searching.
Using the Devanagari and IAST Keyboards
Click the icon to enable a popup keybord and you can toggle between देवनागरी and IAST characters. If you want a system software for typing easily in देवनागरी or IAST you can download our software called SanskritWriter
Wildcard Searches and Exact Matching
To replace many characters us * example śakt* will give all words starting with śakt. To replace an individual character use ? for example śakt?m will give all words that have something in place of the ?. By default our search system looks for words “containing” the search keyword. To do an exact match use “” example “śaktimat” will search for this exact phrase.
Special Searches
Type sandhi: and a phrase to search for the sandhi of the two words example.
sandhi:sam yoga will search for saṃyoga
Type root: and a word to do a root search only for the word. You can also use the √ symbol, this is easily typed by typing \/ in SanskritWriter software.
Feedback
icon to enable a popup keybord and you can toggle between देवनागरी and IAST characters. If you want a system software for typing easily in देवनागरी or IAST you can download our software called SanskritWriter