  |
 | | añjaliḥ | अञ्जलिः m. [अञ्ज्-अलि Uṇ.4.2.] 1 A cavity formed by folding and joining the open hands together, the hollow of the hands; hence, a cavity. full of anything (changed to अञ्जल or ˚लि after द्वि and त्रि in द्विगु comp., P.V.4.12); न वार्यञ्जलिना पिवेत् Ms.4.63; सुपूरो मूषि- काञ्जलिः Pt.1.25; अरण्यबीजाञ्जलिदानलालिताः Ku.5.15; प्रकीर्णः पुष्पाणां हरिचरणयोरञ्जलिरयम् Ve.1.1. a cavityful of flowers; so जलस्याञ्जलयो दश Y.3.15.1 cavityfuls or libations of water; श्रवणाञ्जलिपुटपेयम् Ve.1.4. to be drunk by the cavity of the ear; अञ्जलिं रच्, बन्ध्, कृ or आधा fold the hands together and raise them to the head in supplication or salutation; बद्धः, कातर्यादरविन्द- कुङ्मलनिभो मुग्धः प्रणामाञ्जलिः U.3.37. -2 Hence a mark of respect or salutation; कः शक्रेण कृतं नेच्छेदधिमूर्धानमञ्जलिम् Bk.8.84; बध्यतामभययाचनाञ्जलिः R.11.78. -3 A measure of corn = कुडव; another measure = प्रसृत, or one-half of a मानिका. -Comp. कर्मन् n. folding the hands, respectful salutation; लुब्धमर्थेन गृह्णीयात् क्रुद्धं चाञ्जलि- कर्मणा Chāṇ.33. -कारिका 1 an earthen doll making the अञ्जलि (?). -2 N. of a plant, Mimosa Pudica (लज्जालु) (Mar. लाजाळू). -पुटः-टम् the cavity formed by joining the hands together; hollowed plams of the hand. | | | āliñjaraḥ | आलिञ्जरः [अलिञ्जर एव स्वार्थे अण्] A large earthen waterjar. | | | uddhiḥ | उद्धिः [उद्-धा-कि] उपसर्गे धोः किः P.III.3.92. Ved. 1 A particular part of a carriage (the part which rests on the axles). -2 An earthen stand on which the Ukhā rests. | | | uṣṭraḥ | उष्ट्रः [उष्-ट्रन्-किच्च Uṇ.4.161.] 1 Camel; अथोष्ट्रवामी- शतवाहितार्थम् R.5.32; Ms.3.162,4.12,11.22. -2 A buffalo. -3 A bull with a hump. -4 A cart or carriage. -ष्ट्री 1 A she-camel. -2 An earthen vessel in the shape of a camel. -3 Bignonia Spathacea (Mar. मेडशिंगी). [cf. Pers. ushtar; Zend ustra.] -Comp. -अक्षः A camel-eyed (horse) उष्ट्राक्षाः प्रियदर्शनाश्च सुभगाः श्वासैः सुगन्धैश्च ये; Bhoja's Śālilhotra. -कर्णिका (pl.) N. of a country or its inhabitants, in the south. -काण्डी A thistle dear to camels, Echinops echinatus (Mar. उंटकटारी). -क्रोशिन् a. making a noise like a camel. -गोयुगम् a couple of camels; यथा गोस्तद्वदुष्ट्रस्य युगं उष्ट्रगो- युगम् Mbh. on P.V.2.29. -ग्रीवः, -शिरोधरः piles. -निषदनम् A particular posture among Yogins. -पादिका Jasminum Zambac (Mar. मोगरा). -प्रमाणः A kind of fabulous eight-footed animal शरभ. -यानम् camel- litter. | | | uṣṭrikā | उष्ट्रिका 1 A she-camel. -2 An earthen wine-vessel of the shape of a camel; पञ्चानामुष्ट्रिकाणां पूरणो घटः Mbh. on P.V.2.48. धूर्भङ्गसंक्षोभविदारितोष्ट्रिका Śi.12.26.
उष्ण uṣṇa उष्णक uṣṇaka उष्मन् uṣman
उष्ण उष्णक उष्मन् see under उष्. | | | kaṭoram | कटोरम् An earthen vessel. | | | kaṭhina | कठिन a. 1 Hard, stiff; कठिनविषमामेकवेणीं सारयन्तीम् Me. 93; Amaru.72; Mu.2.2; so ˚स्तनौ. -2 Hardhearted, cruel, ruthless; न विदीर्ये कठिनाः खलु स्त्रियः Ku.4.5; Pt.1.64; विसृज कठिने मानमधुना Amaru.7; so ˚हृदय; ˚चित्त -3 Inexorable, inflexible. -4 Sharp, violent, intense (as pain &c). नितान्तकठिनां रुजं मम न वेद सा मानसीम् V.2.11. -5 Giving pain. -नः A thicket. -ना 1 A sweetmeat made with refined sugar. -2 An earthen vessel for cooking; (n. also in this sense). -नी Chalk. See कठिनिका. -नम् 1 A Shovel, scoop; प्लवे कठिनकाजं च रामश्चक्रे समाहितः Rām.2.55.17. -2 An earthen vessel for cooking (स्थाली); कठिनं पूरयामास Mb. 3.297.1. -3 A strap or pole for carrying burden; P. IV.4.72. -Comp. -पृष्ठः, -कः a tortoise. | | | kamaṇḍaluḥ | कमण्डलुः लु n., लू f. A water-pot (earthen or wooden) used by ascetics; कमण्डलूपमो$मात्यस्तनुत्यागो बहुग्रहः H.2.89. कमण्डलुनोदकम् सिक्त्वा; Ms.2.64; Y.1.133. -Comp. -तरुः the tree of which Kamanḍalus are made. -धरः an epithet of Śiva. कमण्डलुधराय धीमहि Māhānār.2.18. | | | kuḍikā | कुडिका An earthen or wooden water-pot. | | | kumbhī | कुम्भी 1 A small water-jar; Rām.2.91.72. -2 An earthen cooking vessel; आविष्कुर्वन्त्यखिलवचनेष्वत्र कुम्भी- पुलाकन्यायाज्ज्योतिर्नयगतिविदां निश्चलं मानभावम् Viś. Guṇa.534. -3 A measure of grain. -4 N. of several plants. like इभपाटला, वारिपर्णी, लघुदन्ती, जेपाळ, कायफळ &c. -Comp. -धान्यम् grain stored in jars sufficient for six days. -धान्यकः a householder who stores grain; Ms.4.7. -नसः a kind of venomous serpent; उद्वेल्लन्ति पुराणरोहिणतरु- स्कन्धेषु कुम्भीनसाः U.2.29. -नसी mother of Lavaṇa and sistar of Rāvaṇa; स च प्राप मधूपघ्नं कुम्भीनस्याश्च कुक्षिजः R.15.15. -पाकः 1 the contents of a cooking-vessel. -2 (sing. or pl.) a particular hell in which the wicked are baked like potter's vessels; Y.3.224; Ms.12.76. -मुखम् N. of a parlicular wound; Charaka. -वल्कम् (Mar. कायफळ.). | | | kuhana | कुहन a. 1 Envious. -2 Hypocritical. -नः 1 A mouse -2 A snake. -ना 1 Hypocrisy; 'कुहना दम्भचर्यायामीर्ष्यालौ कुहनस्त्रिषु' Medini; Viś. Guṇā.388. -2 Assumed and false sanctity. -3 The interested performance of religious austerities, hypocrisy. -नम् 1 A small earthen vessel; 'कुहनं मृत्तिकाभाण्डविशेषे काचभाजने' Medini. -2 A glass vessel. | | | kaulālaka | कौलालक a. Made by, or pertaining to, a potter. -कम् Earthenware, porcelain. | | | kvaṇ | क्वण् 1 P. (क्वणति, क्वणित) 1 To sound (indistinctly), jingle, tinkle; इति घोषयतीव डिण्डिमः करिणो हस्तिपकाहतः क्वणन् H.2.86; क्वणन्मणिनूपुरौ Amaru.31. (v.l. रणन्) Ṛs..3.24; Me.37. -2 To hum warble (as bees &c); sing indistinctly; किंचित्क्वणत्किंनरमध्युवास Ku.1.54; U.3.24; Bk.6.84. -3 To blow (flute); वेणुं क्वणन्तम् (कृष्णम्) Bhāg.1.15.42.
क्वणः kvaṇḥ क्वणनम् kvaṇanam क्वणितम् kvaṇitam क्वाणः kvāṇḥ
क्वणः क्वणनम् क्वणितम् क्वाणः 1 A sound in general. -2 The sound of any musical instrument. -नः A small earthen pot or boiler. | | | ghaṭaḥ | घटः [घट-अच्] 1 A large earthen water-jar, pitcher, jar, watering-pot; आकाशमेकं हि यथा घटादिषु पृथग्भवेत् Y. 3.144; कूपे पश्य पयोनिधावपि घटो गृह्णाति तुल्यं जलम् Bh.2.49. -2 The sign Aquarius of the zodiac (also called कुम्भ). -3 An elephant's frontal sinus. -4 Suspending the breath as a religious exercise. -5 A measure equal to 2 droṇas. -6 A part of a column; स्तम्भं विभज्य नवधा वहनं भागो घटो$स्य भागो$न्यः Bṛi. S.53.29. -7 A border. -8 A peculiar form of a temple; Bṛi. S.56.18,26. -9 The head; 'घटः समाधिभेदे ना शिरः कूटकटेषु च' Medinī; Mb.1.155.38. -Comp. -आटोपः covering for a carriage or any article of furniture. -उदरः N. of Gaṇeśa; घटोदरः शूर्पकर्णो गणाध्यक्षो मदोत्कटः Ks.55.165. -उद्भवः, -जः, -योनिः, -संभवः epithets of the sage Agastya. -ऊधस् f. (forming घटोध्नी) a cow with a full udder; गाः कोटिशः स्पर्शयता घटोध्नीः R.2.49. -कञ्चुकि n. a rite practised by Tāntrikas and Śāktas (in which the bodices of different women are placed in a receptacle (घट) and the men present at the ceremony are allowed to take them out one by one and then cohabit with the woman to whom each bodice belongs); Āgamapr. -कर्परः 1 N. of a poet. -2 a piece of a broken jar, pot-sherd; जीयेय येन कविना यमकैः परेण तस्मै वहेयमुदकं घट- कर्परेण Ghāṭ.22. -कारः, -कृत् m. a potter; Bṛi. S.15. 1;16.29. -ग्रहः a water-bearer. -दासी a procuress; cf. कुम्भदासी. -पर्यसनम् the ceremony of performing the funeral rites of a patita or apostate (who is unwilling to go back to his caste &c.) during his very life-time. -भवः, -योनिः Agastya. -भेदनकम् an instrument used in making pots. -राजः a water-jar of baked clay. -स्थापनम् placing a water-pot as a type of Durgā for nine days (नवरात्रम्). | | | ghaṭikā | घटिका 1 A small water-jar, bucket, a small earthen vessel; नार्यः श्मशानघटिका इव वर्जनीयाः Pt.1.192; एष क्रीडति कूपयन्त्रघटिकान्यायप्रसक्तो विधिः Mk.1.59. -2 A measure of time equal to 24 minutes. -3 A water-pot used in calculating the Ghaṭikās of the day; -4 The ankle. -Comp. -मण्डलम् the equatorial circle. -यन्त्रम् See घटीयन्त्र. | | | nandā | नन्दा [नन्दयति नन्द्-अच्] 1 Delight, joy, happiness. -2 Affluence, wealth, prosperity. -3 A small earthen water-jar. -4 A husband's sister. -5 The first, sixth and eleventh days of a lunar fortnight (considered as auspicious tithis;) नन्दा भद्रा जया रिक्ता पूर्णा च प्रतिपत् क्रमात् Jyotistattvam. -6 An epithet of Gaurī. -7 N. of a cave; नन्दागुहायामिव नागराजः Bu. Ch.1.19. | | | para | पर a. [पॄ-भावे-अप्, कर्तरि अच्-वा] (Declined optionally like a pronoun in nom. voc. pl., and abl. and loc. sing. when it denotes relative position) 1 Other, different, another; see पर m also. -2 Distant, removed, remote; अपरं भवतो जन्म परं जन्म विवस्वतः Bg.4.4. -3 Beyond, further, on the other side of; म्लेच्छदेशस्ततः परः Ms.2.23;7.158. -4 Subsequent, following, next to, future, after (usually with abl.); बाल्यात् परामिव दशां मदनो$ध्युवास R.5.63; Ku.1.31. -5 Higher, superior; सिकतात्वादपि परां प्रपेदे परमाणुताम् R.15.22; इन्द्रियाणि पराण्याहु- रिन्द्रियेभ्यः परं मनः । मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धेः परतस्तु सः ॥ Bg.3.42. -9 Highest, greatest, most distinguished, pre-eminent, chief, best, principal; क्षत्रात् परं नास्ति Bṛi. Up.1.4.11. न त्वया द्रष्टव्यानां परं दृष्टम् Ś.2; Ki.5.18; परतो$पि परः Ku.2.14 'higher than the highest'; 6.19; Ś7.27. -7 Having as a following letter or sound, followed by (in comp.). -8 Alien, estranged, stranger. -9 Hostile, inimical, adverse, -1 Exceeding, having a surplus or remainder, left over; as in परं शतम् 'exceeding or more than a hundred. -11 Final, last. -12 (At the end of comp.) Having anything as the highest object, absorbed or engrossed in, intent on, solely devoted to, wholly engaged or occupied in; परिचर्यापरः R.1.91; so ध्यानपर, शोकपर, दैवपर, चिन्तापर &c. -रः 1 Another person, a stranger, foreigner; oft. in pl. in this sense; यतः परेषां गुणग्रहीतासि Bv.1.9; Śi.2.74; see एक, अन्य also. -2 A foe, an enemy, adversary; उत्तिष्ठमानस्तु परो नोपेक्ष्यः पथ्यभिच्छता Śi.2.1; Pt.2.158; R.3.21. -3 The Almighty; तावदध्यासते लोकं परस्य परचिन्तकाः Bhāg.3.32.8. -रम् 1 The highest point or pitch, culminating point. -2 The Supreme Sprit; तेषामादित्यवज्ज्ञानं प्रकाशयति तत् परम् Bg.5.16. -3 Final beatitude; असक्तो ह्याचरन् कर्म परमाप्नोति पूरुषः Bg.3.19. -4 The secondary meaning of a word. -5 (In logic) One of the two kinds of सामान्य or generality of notion; more extensive kind, (comprehending more objects); e. g. पृथ्वी is पर with respect to a घट). -6 The other or future world; परासक्ते च वस्तस्मिन् कथमासीन्मनस्तदा Mb.6.14.55. Note-The acc., instr. and loc. singulars of पर are used adverbially; e. g. (a) परम् 1 beyond, over, out of (with abl.); वर्त्मनः परम् R.1.17. -2 after (with abl.); अस्मात् परम् Ś.6.24; R.1.66;3.39; Me.12; भाग्यायत्त- मतः परम् Ś.4.17; ततः परम् &c. -3 thereupon, thereafter. -4 but, however. -5 otherwise. -6 in a high degree, excessively, very much, completely, quite; परं दुःखितो$स्मि &c. -7 most willingly. -8 only. -9 at the utmost. (b) परेण 1 farther, beyond, more than; किं वा मृत्योः परेण विधास्यति Māl.2.2. -2 afterwards; मयि तु कृतनिधाने किं विदध्याः परेण Mv.2.49. -3 after (with abl.) स्तन्यत्यागात् परेण U.2.7. (c) परे 1 afterwards, thereupon; अथ तेन दशाहतः परे R.8.73. -2 in future. -Comp. -अङ्गम् the hinder part of the body. -अङ्गदः an epithet of Śiva. -अणुः See परमाणु; Bhāg.1.14.11. -अदनः a horse found in the country of Persia or Arabia. -अधिकारचर्चा officiousness, meddlesomeness. -अधीन a. dependent on another, subject, subservient; अन्नमेषां पराधीनं देयं स्याद्भिन्नभाजने Ms.1.54,83; H.1.119. -अन्तः final death. (-ताः) m. (pl.) N. of a people. -अन्तकः an epithet of Śiva. -2 a frontier. -अन्तकालः the time of death; ते ब्रह्मलोकेषु परान्तकाले परामृताः परिमुच्यन्ति सर्वे Muṇḍ.3.2.6. -अन्न a. living or subsisting on another's food. (-न्नम्) the food of another; परगृहललिताः परान्नपुष्टाः Mk.4.28. ˚परिपुष्टता being fed with the food of others; Y.3.241. ˚भोजिन् a. subsisting on the food of others; रोगी चिरप्रवासी परान्नभोजी परावसथशायी । यज्जीवति तन्मरणं यन्मरणं सो$स्य विश्रामः ॥ H.1.12. -अपर a. 1 far and near, remote and proximate. -2 prior and posterior. -3 before and beyond, earlier and later. -4 higher and lower, best and worst. (-रः) a Guru of an intermediate class. (-रम्) (in logic) a property intermediate between the greatest and smallest numbers, a species (as existing between the genus and individual); e. g. पृथ्वी which is पर with _x001F_1respect to a घट is अपर with respect to द्रव्य; द्रव्यत्वादिक- जातिस्तु परापरतयोच्यते Bhāṣā. P.8. -अभिध्यानम् self-conceit; high opinion for self or body (देहाभिमान); स्वयं पराभिध्यानेन विभ्रंशितस्मृतिः Bhāg.5.14.1. -अमृतम् rain. -अयण (अयन) a. 1 attached or devoted to, adhering to. -2 depending on, subject to. -3 intent on, solely devoted to or absorbed in (at the end of comp.); प्रभुर्धनपरायणः Bh.2.56; so मोह˚; अथ मोहपरायणा सती विवशा कामवधूर्विबोधिता Ku.4.1; अग्निहोत्र˚ &c. -4 connected with. -5 being a protector (त्राता); अबर्हाश्चरणैर्हीनाः पूर्वेषां वः परायणाः Mb.1.23.4. -6 leading or conducive to. -(णम्) 1 the principal or highest objest, chief aim, best or last resort; एतत् परायणम् Praśna Up.1.1; तपसश्च परायणम् Rām.1.21.1; Mb.12.179.12. -2 essence, sum. -3 Ved. going away, departure, exit. -4 firm devotion. -5 a universal medicine, panacea. -6 a religious order. -अर्थ a. 1 having another aim or meaning. -2 intended or designed for another, done for another. (-र्थः) 1 the highest interest or advantage. -2 the interest of another (opp. स्वार्थ); स्वार्थो यस्य परार्थ एव स पुमानेकः सतामग्रणीः Subhāṣ.; R.1.29. -3 the chief or highest meaning. -4 the highest object (i.e. sexual intercourse). -5 the supreme good (मोक्ष); ज्ञात्वा प्रजहि कालेन परार्थमनुदृश्य च Mb.12.288.9. -6 Something else. Hence परार्थता or परार्थत्व means 'being subsidiary to something else; परार्थता हि गुणभावः ŚB. on MS.4.3. -7 an object which is meant for another's use (Sāṅ. Phil.); सङ्घातपरार्थत्वात् त्रिगुणादिविपर्ययादधिष्ठानात् Sāṅ. K.17. ˚वादिन् a. speaking for another; mediator, substitute. -अर्थिन् a. striving for the supreme good. (-र्थम् -र्थे)
ind. for the sake of another. -अर्धम् 1 the other part (opp. पूर्वार्ध); the latter half; दिनस्य पूर्वार्धपरार्धभिन्ना छायेव मैत्री खलसज्जनानाम् Bh.2.6. -2 a particular high number; i. e. 1,,,,,; एकत्वादिपरार्धपर्यन्ता संख्या T. S. -अर्धक a. One half of anything. -अर्ध्य a. 1 being on the farther side or half. -2 most distant in number; हेमन्तो वसन्तात् परार्ध्यः Śat. Br. -3 most excellent, best, most exalted, highly esteemed, highest, supreme; R.3.27;8.27;1.64;16;39; आबद्धप्रचुरपरार्ध्यकिंकिणीकः Śi.8.45. -4 most costly; Śi.4.11; श्रियं परार्ध्यां विदधद् विधातृभिः Bu. Ch.1.1. -5 most beautiful or lovely, finest; R.6.4; परस्परस्पर्धिपरार्ध्यरूपाः पौरस्त्रियो यत्र विधाय वेधाः Śi.3.58. -6 Divine: असावाटीत् सङ्ख्ये परार्ध्यवत् Bk.9.64. (-र्ध्यम्) 1 a maximum. -2 an infinite number. -अवर a. 1 far and near; परावराणां स्रष्टारं पुराणं परमव्ययम् Mb.1.1.23. -2 earlier and later. -3 prior and posterior or subsequent. -4 higher and lower. -5 traditional; पुनाति पङ्क्तिं वंश्यांश्च सप्त सप्त परावरान् Ms.1. 15. -6 all-including; परावरज्ञो$सि परावरस्त्वम् Mb.3.232. 18. (-रा) descendants. (-रम्) 1 cause and effect. -2 the whole extent of an idea. -3 the universe. -4 totality. ˚ज्ञ, ˚दृश् a. knowing both the past and the future; परावरज्ञो ब्रह्मर्षिः Mb.1.6.5. -अवसथ- शायिन् a. sleeping in another's house; H.1.12. -अहः the next day. -अह्णः the afternoon, the latter part of the day. -आगमः attack of an enemy. -आचित a. fostered or brought up by another. (-तः) a slave. -आत्मन् m. the Supreme Spirit. -आयत्त a. 1 dependent on another, subject, subservient; परायत्तः प्रीतेः कथमिव रसं वेत्तु पुरुषः Mu.3.4. -2 Wholly subdued or overwhelmed by. -आयुस् m. an epithet of Brahman; नाहं परायुर्ऋषयो न मरीचिमुख्या जानन्ति यद्विरचितं खलु सत्त्वसर्गाः Bhāg.8.1.12. -आविद्धः 1 an epithet of Kubera. -2 of Viṣṇu. -आश्रय a. dependent upon another. (-यः) 1 dependence upon another. -2 the retreat of enemies. (-या) a plant growing on another tree. -आसङ्गः dependence upon another. -आस्कन्दिन् m. a thief, robber. -इतर a. 1 other than inimical; i. e. friendly, kind. -2 one's own; विधाय रक्षान् परितः परेतरान् Ki.1.14. -ईशः 1 an epithet of Brahman. -2 of Viṣṇu. -इष्टिः N. of Brahman. -इष्टुका a cow which has often calved. -उत्कर्षः another's prosperity. -उद्वहः the Indian cuckoo. -उपकारः doing good to others, benevolence, beneficence, charity; परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम्. -उपकारिन् a. benevolent, kind to others. -उपजापः causing dissension among enemies; परोपजापात् संरक्षेत् प्रधानान् क्षुद्रकान् अपि Kau. A.1.13. -उपदेशः advising others; परोपदेशे पाण्डित्यम्. -उपरुद्ध a. besieged by an enemy. -उपसर्पणम् approaching another; begging. -ऊढा another's wife. -एधित a. fostered or brought up by another. (-तः) 1 a servant. -2 the (Indian) cuckoo. -कर्मन् n. service for another. ˚निरतः a servant. -कलत्रम् another's wife. ˚अभिगमनम् adultery; वरं क्लैब्यं पुसां न च परकलत्राभिगमनम् H.1.116. -कायप्रवेशनम् entering another's body (a supernatural art). -कारः The deeds of the enemy; राज्ञः समीपे परकारमाह प्रज्ञापनैषा विबि- धोपदिष्टा Kau. A.2.1. -कार्यम् another's business or work. ˚निरतः 1 a benevolent man. -2 a slave, servant. -काल a. relating to a later time, mentioned later. -कृतिः an example or precedent, a passage descriptive of the doings of men; MS.6.7.26. -क्रमः doubling the second letter of a conjunction of consonants. -क्रान्तिः f. inclination of the ecliptic. -क्षेत्रम् 1 another's body. -2 another's field; ये$क्षेत्रिणो बीजवन्तः परक्षेत्रप्रवापिणः । ते वै सस्यस्य जातस्य न लभन्ते फलं क्वचित् ॥ Ms.9.49. -3 another's wife; तौ तु जातौ परक्षेत्रे Ms.3.175. -गामिन् a. 1 being with another. -2 relating to another. -3 beneficial to another. -गुण a. beneficial to another. (-णः) the virtue of another; परगुणपरमाणून् पर्वतीकृत्य नित्यम् Bh.2.78. -ग्रन्थिः joint (as of a finger); an articulation. -ग्लानिः f. subjugation of an enemy; आत्मोदयः परग्लानिर्द्वयं नीतिरितीयती Śi.2.3. -चक्रम् 1 the army of an enemy. -2 invasion by an enemy, one of the six itis q. v. -3 a hostile prince. -छन्द a. dependent. (-दः) 1 the will of another. -2 dependence. ˚अनुवर्तनम् following the will of another. -छिद्रम् a weak or vulnerable point of another, a defect in another. -ज a. 1 stranger. -2 coming from a foe. -3 inferior. -जनः a stranger (opp. स्वजन); शक्तः परजने दाता Ms.11.9. -जन्मन् n. a future birth. -जात a. 1 born of another. -2 dependent on another for livelihood. (-तः) a servant. -जित a. 1 conquered by another. -2 maintained by another. (-तः) the (Indian) cuckoo. -तन्त्र a. dependent on another, dependent, subservient. -तन्त्रम् (a common group of) subsidiaries belonging to another; जैमिनेः परतन्त्रापत्तेः स्वतन्त्रप्रतिषेधः स्यात् MS.12.1.8. (see तन्त्रम्). -तर्ककः a suppliant, beggar; Dānasāgara, Bibliotheca Indica, 274, Fascicule 1, p.15; also परतर्कुक. -तल्पगामिन् m. One who approaches another man's wife. -तार्थिकः The adherent of another sect. -दाराः m. (pl.) another's wife; ˚अभिगमनम्, ˚अभिमर्षः Adultery. -दारिन् m. an adulterer. -दुःखम् the sorrow or grief of another; विरलः परदुःखदुःखितो जनः; महदपि परदुःखं शीतलं सम्यगाहुः V.4.13. -देवता the Supreme Being. -देशः a hostile or foreign country. -देशिन् m. a foreigner. -द्रोहिन्, -द्वेषिन् a. hating others, hostile, inimical. -धनम् another's property. -धर्मः 1 the religion of another; स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः Bg.3.35. -2 another's duty or business. -3 the duties of another caste; परधर्मेण जीवन् हि सद्यः पतति जातितः Ms.1.97. -ध्यानम् absolute meditation or contemplation; ध्येये मनो निश्चलतां याति ध्येयं विचिन्तयत् । यत् तद् ध्यानं परं प्रोक्तं मुनिभिर्ध्यानचिन्तकैः ॥ Garuḍa P. -निपातः the irregular posteriority of a word in a compound; i. e. भूतपूर्वः where the sense is पूर्वं भूतः; so राजदन्तः, अग्न्याहितः &c. -निर्वाणम् the highest निर्वाण; (Buddh.). -पक्षः the side or party of an enemy. -पदम् 1 the highest position, eminence. -2 final beatitude. -परिग्रह a. see पराधीन; स्ववीर्यविजये युक्ता नैते पर-
परिग्रहाः Mb.7.144.22. -हः another's property (as wife &c); यथा बीजं न वप्तव्यं पुंसा परपरिग्रहे Ms.9.42-3. -परिभवः humiliation or injury suffered from others. -पाकनिवृत्त a. One who does not depend on others for his sustenance and performs the पञ्चयज्ञs faultlessly and takes food in his own house. -पाकरत a. one who depends upon others for his sustenance but performs the usual ceremonies before cooking; पञ्चयज्ञान् स्वयं कृत्वा परान्नमुपजीवति । सततं प्रातरुत्थाय परपाकरतस्तु सः ॥ -पाकरुचिः having a liking for others' food; परपाकरुचिर्न स्यादनिन्द्या- मन्त्रणादृते Y.1.112. -पिण्डः another's food, food given by another. ˚अद् a., ˚भक्षक a. one who eats another's food or one who feeds at the cost of another; यादृशो$हं परपिण्डभक्षको भूतः Mk.8.25/26; (-m.) a servant. ˚रत a. feeding upon another's food; परपिण्डरता मनुष्याः Bh. -पुरञ्जयः a conqueror, hero. -पुरुषः 1 another man, a stranger. -2 the Supreme Spirit, Viṣṇu. -3 the husband of another woman. -पुष्ट a. 1 fed or nourished by another. -2 Stranger. (-ष्टः) the (Indian) cuckoo. ˚महोत्सवः the mango tree. -पुष्टा 1 the (Indian) cuckoo. -2 a parasitical plant. -3 a harlot, prostitute. -पूर्वा a woman who has or had a former husband; Ms.3.166; पतिं हित्वा$पकृष्टं स्वमुत्कृष्टं या निषेवते । निन्द्यैव सा भवेल्लोके परपूर्वेति चोच्यते Ms.5.163. -प्रतिनप्तृ m. son of the great grand son. -प्रपौत्रः (see प्रतिनप्तृ). -प्रेष्यः a servant, menial, slave. -ब्रह्मन् n. the Supreme Spirit; cf. लीने परे ब्रह्मणि Bh. परे ब्रह्मणि को$पि न लग्नः Śaṅkara (चर्पटपञ्जरिका 7). -भागः 1 another's share. -2 superior merit. -3 good fortune, prosperity. -4 (a) excellence, superority, supremacy; दुरधिगमः परभागो यावत् पुरुषेण पौरुषं न कृतम् Pt.1.33;5.34. (b) excess, abundance, height; स्थलकमलगञ्जनं मम हृदय- रञ्जनम् जनितरतिरङ्गपरभागम् Gīt.1; आभाति लब्धपरभागतया- धरोष्ठे R.5.7; Ku.7.17; Ki.5.3;8.42; Śi.7.33; 8.51;1.86;12.15. -5 the last part, remainder. -भाव a. loving another. -भावः the being second member in a compound. -भाषा a foreign tongue. -भुक्त a. enjoyed or used by another; परभुक्तां च कान्तां च यो भुङ्क्ते स नराधमः । स पच्यते कालसूत्रे यावच्चन्द्रदिवाकरौ ॥ Brav. P. -भूत a. following, subsequent (as words). -भृत् m. a crow (said to nourish the cuckoo). -भृत a. nourished by another. -भृतः, -ता the (Indian) cuckoo; (so called because she is nourished by another i. e. by a crow); प्रागन्तरिक्षगमनात्- स्वमपत्यजातमन्यैर्द्विजैः परभृताः खलु पोषयन्ति Ś.5.22; Ku.6.2; R.9.43; Ś.4.1. -भतम् 1 another's opinion. -2 different opinion or doctrine; heterodoxy. -मर्मज्ञ a. knowing the secrets of another. -मृत्युः a crow. -रमणः a married woman's gallant or paramour; स्वाधीने पररमणे धन्यास्तारुण्यफलभाजः Pt.1.18. -लोकः the next (or furture) world; परलोकनवप्रवासिनः प्रतिपत्स्ये पदवीमहं तव Ku. 4.1. ˚गमः, ˚यानम् death. ˚विधि funeral rites; परलोक- विधौ च माधव स्मरमुद्दिश्य (निबपेः सहकारमञ्जरीः) Ku.4.38. -वश, -वश्य a. subject to another, dependent, dependent on others; सर्वं परवशं दुःखं सर्वमात्मवशं सुखम्. -वाच्यम् a fault or a defect of another; प्रकटान्यपि नैपुणं महत् परवाच्यानि चिराय गोपितुम् Śi.16.3. -वाणिः 1 a judge. -2 a year. -3 N. of the peacock of Kārtikeya. -वादः 1 rumour, report. -2 Objection, controversy. -वादिन् m. a disputant, controversialist. -वेश्मन् n. the abode of the Supreme Being. -व्रतः an epithet of Dhṛitarāṣṭra. -शब्दः a word expressive of something else; परशब्दस्य परत्र वृत्तौ तद्वद् भावो गम्यते ŚB. on MS.7.2.1. -श्वस् ind. the day after tomorrow. -संगत a. 1 associated with another. -2 fighting with another. -संज्ञकः the soul. -सवर्ण a. homogeneous with a following letter (in gram.). -सात् ind. into the hands of another. ˚कृता a woman given in marriage. -सेवा service of another. -स्त्री another's wife. -स्वम् another's property; व्यावृता यत् परस्वेभ्यः श्रुतौ तस्करता स्थिता R.1.27; Ms.7.123. ˚हरणम् seizing another's property. -हन् a. killing enemies. -हित a. 1 benevolent. -2 profitable to another. -तम् the welfare of another; सन्तः स्वयं परहिताभिहिताभियोगाः Bh. | | | pāḍinī | पाडिनी 1 An earthen pot. -2 A boiler. | | | pātilī | पातिली 1 A snare, trap. -2 A small earthen vessel (Mar. पातेलें). -3 A woman of a particular class.
पातिव्रती pātivratī पातिव्रत्यम् pātivratyam
पातिव्रती पातिव्रत्यम् Fidelity to a husband, chastity; Śāhendra.1.61. | | | pārthiva | पार्थिव a. (-वी f.) [पृथिव्याः ईश्वरः इदं वा अण्] 1 Earthen, earthy, terrestrial, relating to the earth; यतो रजः पार्थिवमुज्जिहीते R.13.64. -2 Ruling the earth. -3 Princely, royal. -वः 1 An inhabitant of the earth. -2 A king, sovereign; अथ तस्य विवाहकौतुकं ललितं बिभ्रत एव पार्थिवः R.8.1. -3 An earthen vessel. -4 The body. -5 The विकार of the earth; अयं जनो नाम चलन् पृथिव्यां यः पार्थिवः पार्थिव कस्य हेतोः Bhāg.5.12.5. -6 A गृह्याग्नि of the naming ceremony (नामकरण). -वम् An earthy substance. -वा 1 A royal concubine. -2 Arsenic (see निघण्टरत्नाकर). -Comp. a prince, the son of a king. -नन्दिनी, -सुता, -कन्या the daughter of a king, princess. -आत्मजः, -नन्दनः, -सुतः, -पुत्रः the sun. ˚पौत्रः 'Yama's son', Yudhiṣṭhira; स वृत्तवांस्तेषु कृताभिषेकः सहानुजः पार्थिवपुत्रपौत्रः Mb.3.118.2. | | | piśīlam | पिशीलम् लकम् Ved. An earthen vessel. | | | puṣpakam | पुष्पकम् 1 Flower. -2 Calx of brass. -3 A cup of iron. -4 The car of Kubera (snatched off from him by Rāvaṇa and from him by Rāma); वैमानिकाः पुण्यकृतस्त्य- जन्तु मरुतां पथि, पुष्पकालोकसंक्षोभम् R.1.46;13.4. -5 A bracelet. -6 A kind of collyrium. -7 A particular disease of the eyes. -8 A bracelet of jewels. -9 A small earthen fireplace. | | | bhava | भव a. [भवत्यस्मात्, भू-अपादाने अप्] (At the end of comp.) Arising or produced from, originating in. -वः 1 Being, state of being, existence, (सत्ता); तथाप्यहं योषिदतत्त्वविच्च ते दीना दिदृक्षे भव मे भवक्षितिम् Bhāg.4. 3.11. -2 Birth, production; भवो हि लोकाभ्युदयाय तादृशाम् R.3.14; S.7.27. -3 Source, origin. -4 Worldly existence; mundane or worldly life, life; as in भवार्णव, भवसागर &c.; कर्मबन्धच्छिदं धर्मं भवस्येव मुमुक्षवः Ku.2.51; भवोच्छेदकरः पिता ते R.14.74; Śi.1.35. -5 The world. -6 Well-being, health, prosperity; भवाय युष्मच्चरणानु- वर्तिनाम् Bhāg.1.27.9; कालेनानुगृहीतैस्तैर्यावद्वो भव आत्मनः Bhāg.8.6.19; Rām.5.27.6. -7 Excellence, superiority. -8 N. of Śiva; तमब्रवीद् भवो$सीति तद्यदस्य तन्नामाकरोत पार्जन्यं तद्रूपमभवत् पर्जन्यो वै भवः Śat. Br.; दक्षस्य कन्या भवपूर्व- पत्नी Ku.1.21;3.72. -9 A god, deity. -1 Acquisition (प्राप्ति). -वौ (dual) Śiva and Bhavānī. -Comp. -अग्रम् the farthest end of the world; Buddh. -अतिग a. overcoming worldly existence. -अन्तकृत् m. 1 N. of Buddha. -2 an epithet of Brahman. -अन्तरम् another existence (previous or future); शुभाशुभफलं सद्यो नृपाद्देवा- द्भवान्तरे Pt.1.121. -अब्धिः, -अर्णवः, -समुद्रः, -सागरः, -सिन्धुः the ocean of worldly life. -अभवौ (m. dual.) 1 existence. -2 prosperity and adversity. -अभीष्टम् bdellium. -अयना, -नी the Ganges. -अरण्यम् 'a forest of worldly life,' a dreary world. -आत्मजः an epithet of Gaṇeśa or Kārtikeya. -आर्त a. sick of the world, disgusted with worldly cares and troubles. -ईशः N. of Śiva. -उच्छेदः destruction of worldly existence; सतां भवोच्छेदकरः पिता ते R.14.74. -क्षितिः f. the place of birth. -घस्मरः a forest-conflagration. -छिद् a. cutting the (bonds of) worldly life, preventing recurrence of birth; भवच्छिदस्त्र्यम्बकपादपांशवः K.1. -छेदः prevention of recurring birth; मनुष्यजन्मापि सुरासुरान् गुणैर्भवान् भवच्छेद- करैः करोत्यधः Śi.1.35. -जलम् the water (or ocean) of worldly existence. -दारु n. the devadāru tree. -नाशिनी N. of the river Sarayū -प्रतिसंधिः coming into being. -बन्धेशः N. of Śiva. -भङ्गः delivery from births or transmigration. -भाज् a. living in the world of mortals. -भावन a. conferring welfare. -भीरु a. afraid of worldly existence. -भूतम् the source of all beings, i. e. the Supreme Being. -भूतिः N. of a celebrated poet (see App.II.); भवभूतेः संबन्धाद् भूधरभूरेव भारती भाति । एतत्कृतकारुण्ये किमन्यथा रोदिति ग्रावा ॥ Āryā. S.36. (-f.) welfare, prosperity. -भोगः the enjoyment or pleasure of the world. -मन्युः the resentment against the world. -मोचनः N. of Kṛiṣṇa. -रुद् m. a drum beaten at funeral ceremonies. -वीतिः f. 1 liberation from worldly existence; भववीतये हतबृहत्तमसामवबोधवारि रजसः शमनम् Ki.6. 41. -2 end of the world. -व्ययः (du.) birth and dissolution. -शेखरः the moon. -संगिन् a. attached to worldly existence. -संततिः an uninterrupted series of births and transmigrations. | | | bhūmaya | भूमय a. (-यी f.) Earthen, earthly, made of or produced from earth. | | | mandāmaṇiḥ | मन्दामणिः A big jar, earthern water vessel; Gīrvāṇa. | | | mallikā | मल्लिका 1 A kind of jasmine; वनेषु सायंतनमल्लिकानां विजृम्भणोद्गन्धिषु कुड्मलेषु R.16.47; वनमल्लिकामतल्लिकोद्वेल्लितधमिल्लः Bhāratachampū मल्लिकाकुसुमदुण्डुभकेन N.21.43. -2 A flower of this jasmine; विन्यस्तसायंतनमल्लिकेषु (केशेषु) R.16. 5; Kāv.2.215. -3 A lamp-stand. -4 An earthen vessel of a particular form. -Comp. -गन्धम् a kind of agallochum. -छद्, -छदनम् n. a shade for a lamp. | | | mārttika | मार्त्तिक a. (-की f.) [मृत्तिकया निर्मितम् अण्] Made of clay, earthen. -कः 1 A kind of pitcher. -2 The lid of a pitcher. -कम् A clod or lump of earth; गुरुमध्ये हरिणाक्षी मार्त्तिकशकलैर्निहन्तुकामं माम् Bv.2.49. | | | māheya | माहेय a. (-यी f.) 1 Terrestrial. -2 Made of earth, earthen; शातकुम्भमयैः कुम्भैर्माहेयैश्चाभिमन्त्रितैः Mb.8.1.44. -यः 1 The planet Mars. -2 The demon Naraka. -3 Coral. | | | mṛd | मृद् f. [मृद्यते मृद् कर्मणि क्विप्] 1 Clay, earth, loam; आमोदं कुसुमभवं मृदेव धत्ते मृद्गन्धं न हि कुसुमानि धारयन्ति Subhāṣ.; प्रभवति शुचिर्बिम्बोद्ग्राहे मणिर्न मृदां चयः U.2.4. -2 A piece of earth, lump of clay; मृदः शुद्धिमभीप्सता Ms.5.136. -3 A mound of earth. -4 A kind of fragrant earth. -Comp. -कणः a small clod or lump of earth. -करः a potter. -कांस्यम् an earthen vessel. -किरा an earthworm. -क्षारम् a radish. -ग a. growing in clay. (-गः) a kind of fish. -घटः an earthen pot, pitcher. -चयः (मृच्चयः) a heap of earth. -पचः a potter. -पात्रम्, -भाण्डम् earthen-ware, a vessel of clay. -पिण्डः a clod of earth, a lump of clay. ˚बुद्धिः 'clodpated', a blockhead; मया च मृत्पिण्डबुद्धिना तथैव गृहीतम् Ś.6. -प्रक्षेपः scattering earth over (for purification); मृत्प्रक्षेपेण शुध्यति Ms.5.125. -फली Costus Speciosus (कोष्ठ). -लोष्टः a clod of earth. -शकटिका (मृच्छकटिका) a small car of earth, a toy-cart; (it is the name of a celebrated play by Sūdraka). -स्तोमः a heap of earth. | | | mṛnma | मृन्म (ण्म) य a. Earthen; स मृण्मये वीतहिरण्मयत्वात् पात्रे निधायार्घ्यमनर्घशीलः R.5.2. | | | śarāvaḥ | शरावः वम् [शरं दध्यादिसारमवति अव्-अण् Tv.] 1 A shallow dish, platter, an earthenware vessel, tray; मोदकशरावं गृहीत्वा V.3; Ms.6.56. -2 A cover, lid. -3 A measure equal to 2 Kudavas. | | | śālā | शाला [शाल्-अच्] 1 An apartment, a room, saloon, hall; न तत्र च आरामविहारार्थाः शालाः स्युः Kau. A.2.1; गृहैर्विशालैरपि भूरिशालैः Śi.3.5; so संगीतशाला, रंङ्गशाला &c.; निजमधिरुह्य विलोकनीयशालम् Śiva B.26.78. -2 A house, an abode; तस्यान्त इह भूयास्म महाशाला महाकुलाः । -3 The upper or main branch of a tree. -4 The trunk of a tree. -5 A stable, stall; as in वाजिशाला, गर्दभशाला &c.; शाला- विधिस्तम्भगतैश्च नागैः R.16.41. -6 A pavilion erected for making gifts; Dānasāgara, Bibl. Ind.274, Fasc.1. p. 146. -Comp. -अजिरः, -रम् a hollow earthen cup. -मुखम् the front of a house. (-खः) a kind of rice. -मृगः a jackal. -वृकः 1 a dog; सिंहानां च सुखेन मूर्धसु पदं धास्यन्ति शालावृकाः Bv.1.72. -2 a wolf. -3 a deer. -4 a cat. -5 a jackal. -6 a monkey. -सद् a. one who stays at home; शालासदां प्रजानाम् Ait. Br.1.14. | | | sthālī | स्थाली 1 An earthen pot or pan, a cooking-pot, caldron, kettle; न हि भिक्षुकाः सन्तीति स्थाल्यो निधिश्रीयन्ते Sarva. S.; स्थाल्यां वैडूर्यमय्यां पचति तिलखलीमिन्धनैश्चन्दनाद्यैः Bh.2.1. -2 A particular vessel used in the preparation of Soma. -3 The trumpet-flower. -Comp. -द्रुमः Ficus Benjamina or Indica (Mar. नादुरखी). -पाकः 1 a particular religious act performed by a householder. -2 a dish of rice boiled in milk. -पुरीषम् the sediment or dirt sticking to a cooking-pot; स्थालीपुरीषादीन्यप्यमृतवद- भ्यवहरति Bhāg.5.9.11. -पुलाकः boiled rice in a cooking-pot; यथा स्थालीपुलाकेन MS.7.4.12; अलिङ्गास्वपि स्थाली- पुलाकवत् सिद्धिः ŚB. on MS.8.1.11. ˚न्यायः see under न्याय; also see तुल्यन्याय and तुल्यपाक. -बिलम् the interior or hollow of a caldron; P.V.1.7. -बिलीयम्, -बिल्यम् a. fit for cooking (rice etc.). | | | haṇḍā | हण्डा ind. A vocative particle used in addressing a female of inferior rank, or by equals of the lowest caste in addressing each other; हण्डे हञ्जे हलाह्वाने नीचां चेटी सखीं प्रति Ak. -f. 1 A large earthen vessel (?). -2 A low caste female; cf. हञ्जा. | | | haṇḍikā | हण्डिका हण्डी An earthen pot. | | | hāṭaka | हाटक a. (-की f.) Golden. -कम् 1 Gold; नवहाटकेष्टक- चितं ददर्श सः क्षितिपस्य पस्त्यमथ तत्र संसदि Śi.13.63. -2 The thorn-apple. -3 A kind of magical drink; या वै विलायनं प्रविष्टं पुरुषं रसेन हाटकाख्येन साधयित्वा Bhāg.5.24.16. -Comp. -ईशः, -ईशानः, -ईश्वरः N. of a form of Śiva; ततो$धस्ताद्वितले हरो भगवान् हाटकेश्वरः स्वपार्षदभूतगणावृतः Bhāg. 5.24.17. -हाडिका An earthen pot. -गिरिः the mountain Meru. | |
|
Feedback
icon to enable a popup keybord and you can toggle between देवनागरी and IAST characters. If you want a system software for typing easily in देवनागरी or IAST you can download our software called SanskritWriter